– Рашид Хасенұлы, еліміздің мұнай-газ саласы қанша адамды жұмыспен қамтып отыр?
– Статистикаға сүйенсек, нақты мұнай өндіру ісімен 50 мыңнан астам адам шұғылданады. Ал мұнайға қызмет көрсету саласында 1 мұнайшыға 5 адамнан келеді. Бұл саланың тікелей өндірістен басқа да машақаттары көп қой. Яғни, ғылыми-зерттеу жұмыстары, құрылыс нысандары, ас-суы, логистика, бұрғылау, скважинаны дамыл-дамыл жөндеу жұмыстары, жерасты жөндеу, құрал-жабдықтар жеткізу сынды осы секторға қатысты қыруар жұмысқа 300 мыңнан астам адам тартылып отыр.
300 мың адамның отбасы бар дейік, әрқайсының жоқ дегенде 2-3 баласы бар. Яғни, 1 миллион 200 мыңнан астам адам мұнай-газ секторының арқасында ел қатарлы еңбек етіп, отбасын асырайды деген сөз. Осы азаматтар Үкіметке алақан жаймай, керісінше, өзі салық төлеп, елдің дамуына, нығаюына үлес қосып жатыр деп айта аламын.
– Халық арасында «Мұнайы көп араб неге бай, қазақ неге кедей?» деген әңгіме жиі айтылады. Осыған қатысты не айтар едіңіз?
– Сауд Арабиясы мен Қазақстанның мұнай секторын салыстыру қиын. Екеуінің ерекшелігін санамалап берейін. Біріншіден, араб мұнайының тарихына көз жүгірту керек. Араб елдерінде мұнай табылып, пайдаланыла бастағанына 100 жылға жуық уақыт өтті. Олар ондаған жыл бойы жинаған тәжірибесінің арқасында шикізатты кәдеге жаратып отыр. Бұл – бір деп қойыңыз.
Екіншіден, қазақтың өз қолымен мұнай өндіре бастағанына жиырма-ақ жыл бол-ды. Бұл салада білетінімізден білмейтініміз көп. Кеңес кезінде мұнай-газ секторына қатысты шешімдердің бәрі Мәскеуде қабылданды. Сол кездегі геологиялық деректер, инженерлік шешімдердің барлығы Ресейдің архивінде қалды. Қазақстанда білікті мамандар дайындау түгілі, мұнай өндірісінің толық циклын қамтитын үрдіс те болмаған. Толық цикл деп отырғаным – шикізаттан бастап, жанар-жағармай сатуға дейінгі аралық.
Араб елдеріндегі, АҚШ-тағы сияқты тарихы терең компаниялар кеніштерді ондаған жыл бойы зерттегеннен кейін ғана онсыз да жердің бетіне жақын орналасқан, химиялық құрамы оңай шикізаттан пайда көрді. Олар геологиялық барлаудан бастап, барлық өндіріс жүйесін өздері жасады, тәжірибе жинақтады. Ал бізде мұның бірде-бірі болмағанын жоғарыда айтып өттік.
Қазақ қарамайының тарихында қазақтар немен шұғылданды? Ең алдымен кеніштерді ағылшындар тапты, одан кейін патшалық Ресей қожайын болды. Қазақтар солардың бұйрығына бағынып, шикізатты шелектеп тасып, қара жұмыс атқарды. Кеңес кезінде мұнай-газ секторын зерттеген ғылыми база да болған жоқ. Басқару ісін Мәскеу түгелдей өз қолында ұстады. Геологиялық барлаудан бастап өндірістің толық циклын өзі жасаған елдерде мұнайдың өзіндік бағасы төмен болуына бұл да ықпал етеді. Арабтар 8-10 доллар арзан мұнайды соның арқасында алып отыр. Олар 100 долларға сатқан мұнайдан 90 доллар таза пайда көреді.
Үшіншіден, геосаяси және географиялық ахуалды есепке алу керек. Қазақстанның теңізге шығатын мүмкіндігі жоқ. Қытай мен Ресейдің ортасындамыз, бір жағымызда мұнайы көп Иран орналасқан.
Төртіншіден, Қазақстанның мұнайы өте тереңде орналасқан. Оны тереңнен тартып алу үшін үлкен күш-жігер, ақыл-ой, техника, қаражат керек. Жердің бетіне ғимарат салудың өзі үлкен жұмыс, сапасыз салынып, жарты жылдан кейін құлап жатқанын да көріп жүрміз. 5 шақырым тереңнен шикізат алудың қиындығын өзіңіз елестете беріңіз. Ол үшін барлау, ұңғы салу, бұрғылау, жөндеу сияқты жұмыстар-ды айтпағанда, экологияға зиян тигізбеудің өзі оңай шаруа емес.
Бесіншіден, Каспий мұнайының құрамында парафин, күкірт сияқты заттар өте көп. Арабтар сияқты өндіре салып, сатып жіберу мүмкін емес. Арабтар мұнайды шикізат қалпында танкіге құйып тәжірибе жасапты, танкі жүре берген екен.
Алтыншыдан, мұнай өңдеу зауыттарының тапшылығы. Еліміздегі МӨЗ-дер Кеңес кезінде салынған, ол өз еліміздегі мұнайды өңдеуге емес, Ресейде өндірілген мұнайды өңдеуге арналған. Біздің шикізатты Ресейдегі МӨЗ-дерде өңдеуге тура келеді. Сол кездегі теріс саясаттың салдары күні бүгінге дейін кесірін тигізіп жатыр. Логистикалық жүйелердің дұрыс жасалмауы да бағаға әсер етпей қоймайды. Қазір еліміздегі МӨЗ-дерді өзіміздің мұнайды өңдеуге бейімдеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Ол да қаржыны қажет етеді.
– Сіз айтып отырған себептер мұнайдың өзіндік бағасына қаншалықты ықпал етеді?
– Қазақстандағы «қара алтынның» өзіндік бағасы өндірілген өңіріне байланысты 30-50 долларды құрайды. Бұл – біршама қымбат. Егер мұнай өндірісінің процесін журналистер өз көздеріңізбен барып көрсеңіздер, шеті мен шегі көрінбейтін жұмыстың көптігіне өзіңіз де таңғалар едіңіз.
Қазіргі мұнай кеніштері орналасқан жер осыдан 15-20 жыл бұрын шөл дала болатын. Қазір қайнаған қызу тіршілік. Қазақстанның мұнай-газ секторы уақытқа, тарихи ахуалға сай дамып келе жатыр. Ол салада да елге жаны ашитын патриоттар жұмыс істейді.
Мұнай өндірісін жетік меңгерген америкалық инвесторлардың өзі қазақ мұнайын өндірудің қиындығын мойындай-ды. Оларға ең бірінші маңыздысы ақша, олар бизнесмендер ғой. Тезірек өндіріп, көбірек өндіріп, табыс табуға, олар өздері де мүдделі.
– Инвесторлар демекші, қазақ мұнайын шетелдіктерге беріп қоймай, өзіміз өндіруге, кәдемізге жаратуға болмай ма?
– Қазақстанда ең тереңде орналасқан мұнай 5 мың метрден астам тереңдіктен алынады. 5 шақырымнан әріде орналасқан шикізатты алу «ауыр мұнай өндіруге» жатады. Экономикасы дамыған елдердің өзі мұнай секторын бірден дөңгелентіп әке-ту қиынға соғады. Өзіңіз айтқандай, тоқырау кезінде бұл тіптен қиын шаруа болғаны түсінікті. Егемендік алған жылдары еліміздегі кен орындарының барлығы жабық күйінде жатты. Оларды іске қосу үшін инвесторларға тәуелді болдық. Инвестор тарту үшін мемлекет оларға заңнамалық, экономикалық тұрғыда және саяси жағынан ыңғайлы жағдай жасауы керек болды. Қандайда бір компания жобаға ақша құймас бұрын, ақшасының кепілдігін қамтамасыз ететіні түсінікті. Қазір бюджетіміздің 80 пайызын мұнай мен газдан түскен табыс құрайды. Ал тоқсаныншы жылдары қаншалықты мол қаражат пен ерік-жігер қажет болғанын өзіңіз бағамдай беріңіз. Осы тұрғыда Елбасымыз бен Үкімет үлкен жұмыс атқарды. Геологиялық барлаудан кейін инвестиция тарту еліміздің мұнай-газ секторын көтерудегі ең басты жұмыс болды деп санаймын.
Ал бұл саладағы Қазақстанның үлесін арттыру, жұмысшылардың жағдайын жа-сау – біртіндеп жүзеге асырылып келе жатқан шаруа. Қазір мұнай кеніштерінің басында жұмысшыларға жасалып отырған жағдай осыдан бірнеше жыл бұрынғымен салыстырғанда әлдеқайда жақсы. Жалақылары да жоғары.
– Инвесторларға иек арта беру өзіміздің отандық компанияларға кедергі келтіруге әкеліп соқпай ма?
– Керісінше, отандық компанияларға қолдау деп айтар едім. Мәселен, шетелдің бір инвесторы келіп, қазақстандық 200-300 компанияны аяғынан тік тұрғызды. Ол қалай? Жердің астындағы мұнайды тартатын скважиналар керек. Шыққан мұнайды сақтайтын қойма керек. Мұнай таза күйінде шықпайды, құрамында су, құм, парафин, күкірт, газ болады. Оны тазарту үшін мұнай өңдейтін зауыттар керек. Ол да қып-қызыл қаражатты қажет етеді. Осы скважина, қойма, зауыттарды айтпағанда, мұнай мен газды тасымалдайтын логистика, ең аяғы жұмысшылардың жататын жері, ішетін ас-суы, байланысы, бәрі қыруар жұмыс. Сол қыруар жұмысты атқаратын сервистік компаниялар бар, олардың барлығы отандық компаниялар.
Мәселен, олар басқа да қазақстандық компаниялардың дамуына үлкен үлес қосып отыр. Солардың вахталық қалашықтарын салатын құрылыс компаниялары бой көтерді. Солардың қағазын, ас-суын, мұнайын тасып қаншама адам жұмыс тапты.
Біздің экономикамызға қаражатын құйып, пайдасыз жатқан кеніштерімізден шикізат өндіріп, оны сатып, бізге салық төлеп отырғаны тағы бар.
Құрылыспен айналысу да бірден бола салған жоқ. Сол жұмыстардың арқасында елімізде дүниежүзілік бәсекеге қабілетті екі-үш жобалау институты бой көтерген. Инвесторлар қазақстандық құрылыс компанияларына, жобалау институттарына тапсырыс береді. Дегенмен, инвесторлар әрқайсысымен жеке-жеке жұмыс істегісі келмейді. Берілген тапсырманы толығымен орындап, «кілтін тапсыратын» компания іздейді. Ол компаниялар жобалауды да, құрылысты да өзі атқарып шығуға тиіс. Сол себепті, біздің компаниялар осындай ірі компанияларға айналуға тырысты.
Тағы бір мәселені айта кетейін. Инвесторлар мұнай-газ секторын дамытқаннан кейін логистика жолға қойыла бастады. Қазақ қарамайы құбыр, темір жол, танкер, автокөлік жолдары арқылы тасымалданады. Сол үшін де логистикамен айналысатын ірі компаниялар құрылды. Біздің мұнай Еуропаға жеткенше бірнеше елдің шекарасынан өтеді. Соның бәрін мүлтіксіз атқару үшін логистиктер дипломат болуға тиіс. Мұнай өтетін мемлекеттердің заңын жетік білуі керек. Сонымен қатар сол елдегі жалпы ахуалдан хабардар болуға тиісті. Демек, мұнай-газ секторының дамуы, инвесторлардың келуі қазақ жастарының білімге деген құштарлығын оятып жатыр. Яғни, инвесторлардың Қазақстанның экономикалық дамуы ғана емес, интеллектуалдық дамуына қосқан үлесін мойындауымыз керек.
Біз бұрын-соңды мұнай-газ саласымен айналысып көрмегендіктен, бұл салада маман әзірлемек түгілі, қандай мамандар қажет екенін де мардымсыз білетінбіз. Бұл тұрғыда инвесторлар қазақ жастарының білім алуына, мұнай-газ маманы болуына жағдай туғызды.
– Мұнай бағасы құлдырап барады. Шикізат қымбаттайды деген болжамдар солғын естіледі. Еліміздің мұнай секторының жай-күйі не болмақ?
– Қазақстандық мұнайдың 1 баррелі-нiң құны – 30-50 $. Өндірілетін өңіріне қарай құрамы осы көрсеткіш аралығында. Шикізаттың бағасы тағы да арзандамасына ешкім кепілдік бере алмайды. Мұндай жағдайда «мемлекет мұнай-газ компанияларына оң көзбен қарап, салықтық, әлеуметтік режимдерде жеңілдік жасау керек» деген ойдамын. Неге? Қарапайым мысал келтірейін. Отбасын асырап отырған сүтті сиырдың сапалы өнім беруі үшін жем-шөптің жақсысын соның аузына тосамыз. Ол сүт бермеген маусымда бірден сойып, сатып жібермейміз ғой. Сол сияқты мұнай-газ секторы да мемлекеттің қамқорлығын, жылы қабағын қажет ететін уақыт туады.
Мың метр тереңдіктен мұнай соратын скважинаның жұмысы тоқтайтын болса, оны қайта қосу үшін 1 миллион доллар қаражат қажет. Егер бұл салаға 1-2 жыл көңіл бөлінбесе, онда жиырма жыл бойы жүріп өткен жолымызды қайта жүріп өтуге тура келеді. Осы салада еңбек етіп жүрген 300 мың адам мен олардың отбасын қайда қоямыз? Сондықтан қандай қиындық болса да, мұнай-газ секторына мемлекеттің қолдауы қажет. Еліміздің Үкіметі қолдан келгенше қамқорлық жасап келе жатыр.
– Жиырма жылдан астам уақытта мұ-най-газ секторы қалай дамыды? Алдағы уақытта қандай бағытта дамуға тиіс?
– Жиырма жылда біз мұнай өндіруді үйрендік. Ілеспе газды кәдеге жаратуды үйрендік. Енді мұнай-химия өндірісін дамыту керек. Мұнайдан қалған қалдықты тауарға айналдыруға кәсіпкерлер бет бұ-руға тиіс. 20 жыл бір адамның өмірінің үлкен бөлігі, бірақ мемлекеттің экономикасында үлкен орны бар сала үшін өте қысқа мерзім. Алдағы уақытта мұнай-химия өндірісін дамытсақ, мұртымызды балта шаппайды.
Мұнай секторы – үлкен ғылым. Сол үшін бұл саланы барынша терең зерттеу керек. Өндірістің геологиядан бастап, жанармай сатуға дейінгі циклын өзіміз атқаруымыз керек. Мұнайдан алынатын дүниелер ұшан-теңіз. Қазақстан көмірсутегін негізінен, шикізат ретінде сатудан және жанар-жағармай ретінде өңдеуден пайда көріп отыр. Сондай-ақ бірнеше жылдан бері фармацевтика дами бастады. Бұл басы ғана. Мұнай-химия саласын дамыту керек.
Елімізде мұнай-газ секторына балама болып, экономиканы өрге сүйрейтін сала әлі қалыптасқан жоқ. Сиыр сапалы сүт беру үшін де, оның жем-шөбін, қорасын сайлайсың. Сол сияқты мемлекеттің табысының 70-80 пайызын беріп отырған салаға қолайлы ахуал жасау керек.
Сөз соңында айтарым, қарапайым халық мұнай-газ секторын сынауға емес, балаларын мұнай-газ мамандықтарына оқытуға құлшынса екен. Экономиканың тірегі болып отырған саланы сынау патриоттыққа жатпаса керек.
Рашид ЖАҚСЫЛЫҚОВ
