Мақал- мәтелдер белгілі бір шешіммен істің дұрыстығын анықтайтын логикалық қызметтің эталоны тәрізді адамның ой- әрекеттерінде маңызды роль атқарып отырады. Абай мұрасы мақал, мәтелге айналған ақыл- нақылды өлең жолдарына бай. “ «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Бақпен асқан патшадан мимен асқан қара артық», «Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық», «Тамағы тоқтық, жүмысы жоқтық - аздырар адам баласын» ” деген жолдар осының дәлелі. Ақын өзінің бірсыпыра шығармаларында кейбір мақал, мәтелдер жөнінде ғылыми пікірлерде айтқан. Кейбір мақал, мәтелдердің зиянды мәнін ашып, сынап отырған. Мысалы, Жиырма тоғызыншы сөзінде “ «Жарлы болсаң, арлы болма» ” деген мақалдың теріс тәрбиелік мәнін аша келіп, керісінше, “ «Жарлы болсаң, арлы бол, ардан кеткен соң тірі болып жүргенің құрысын» ” дейді. “ «Қалауың тапса, қаржанады», «Сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ» ” деген мақалдарды келтіреді де, “ «сұрауын табамын, қалауын табамын деп жүріп, қорлықпен өмір өткізгенше, малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек қой» ” дейді. “ «Атың шықпаса, жер өрте» мақалы туралы жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат?..», «Алтын көрсе, періште жолдан шығады» ” деген мақал женінде “ «періштеден садаға кеткір-ай! Періште алтыңды не қылсын, өзінің көрсе қызар сұмдығын қостағалы айтқаны» ” деп реніш білдірген. Ақын пікірінше, “ «қазақтың мақалдарының іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар... Осындай білместікпенен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек...».
