Қазақ хандығы (1454–1847 жж.) дәуірінде әдебиет саласы жақсы дамығанымен, медицина, астрономия, математика, физика, инженерлік және география сияқты нақты ғылым салаларында аты белгілі ғалымдар аз тіркелген. Себебі бұл кезеңде ғылыми қызмет көбіне ауызша дәстүрге, халықтық білімге, шежіре және тәжірибелік танымға негізделген. Дегенмен, төменде аталған салаларда маңызды еңбектер қалдырған немесе сол саламен жанама айналысқан тарихи тұлғалар бар:
1. Медицина:
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы (XV ғ.)
«Шипагерлік баян» атты медицина, философия, биология, психология, этика, фармакология сияқты салаларды қамтитын ірі еңбек жазған.
Қазақтың халықтық шипагерлігінің негізін салушылардың бірі.
4000-ға жуық дәрілік өсімдіктерді сипаттаған.
2. Астрономия және математика:
Қазақ хандығының ресми ғалымдары болмаса да, Қожа Ахмет Ясауи іліміне және Шығыс ілімдеріне негізделген астрономиялық ұғымдар, күнтізбе жасау, жұлдызбен бағыт табу, уақытты күн мен жұлдыз арқылы анықтау — көшпелі ортада кеңінен қолданылған.
Ата-баба тәжірибесіне сүйенген астрономиялық білімдер халық ішінде сақталған (мысалы: Үркердің шығуына қарап маусым болжау).
3. Инженерлік және құрылыс:
Арнайы инженерлер болмаса да, қалалар (Түркістан, Сығанақ, Сайрам) салынған.
Сәулет өнері мен құрылыс шеберлігінің жоғары үлгілері (мысалы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесі) арқылы инженерлік білім болғанын көреміз.
Бұл білім жазбаша емес, тәжірибе арқылы ұрпақтан-ұрпаққа берілген.
4. География мен картография:
Шоқан Уәлиханов (1835–1865) – Қазақтың алғашқы еуропалық білім алған ғалым-географы, этнографы.
Қазақ хандығының соңғы кезеңінде өмір сүрді.
Қашқарияға саяхат жасап, ғылыми зерттеу жазды.
Ресей география қоғамының мүшесі болды.
5. Тарих:
Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) – тарихшы, ғалым. «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде Моғолстан мен Қазақ хандығы тарихын жазды.
Қадырғали Жалайыри (XVI ғ.) – «Жамиғат-тауарих» атты тарихи шежіре қалдырған.
6. Физика мен математика:
Бұл салаларда нақты аты аталған ғалымдар жоқ. Бірақ қазақтарда:
Көшпенділікке бейімделген практикалық геометрия, өлшеу, уақыт пен кеңістікті бағдарлау білімдері болды.
Мысалы, сағым, көлеңке, ай-күннің орналасуы арқылы қашықтықты болжау — практикалық физика мен математика элементтері.
Қорытынды:
1454–1847 жылдары Қазақ хандығында ғылыми орталықтар, университеттер болмағанымен, тәжірибелік ғылым, халықтық білім арқылы дамыған. Жазбаша еңбек қалдырғандар аз болса да, әсіресе Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, М.Х. Дулати, Қ.Жалайыри, Ш.Уәлиханов — ғылымға үлес қосқан ірі тұлғалар.
