Қазақ хандығы дәуірінде әйелдердің саясаттағы рөлі айтарлықтай маңызды болған, әсіресе хан отбасының мүшелері – ханның анасы, әжесі, әпкесі, қарындасы немесе жары секілді әйелдер ішкі және сыртқы саясатқа жанама немесе тікелей әсер етіп отырған. Бұл рөлдер көбіне бейресми сипатта болғанымен, олардың ықпалы тарихи деректер мен шежірелерде жиі кездеседі.
1. Ханның анасы мен әжесі (Төле би мен басқа билердің аналары, Абылай ханның әжесі т.б.)
Билікке тәрбиелеу: Хандарды тәрбие мен рухани-мәдени қалыптасуына үлкен аналар мен әжелердің ықпалы зор болды. Олар болашақ билеушілерге ел басқарудағы моральдық, адамгершілік ұстанымдарды үйретті.
Қоғамдық ықпал: Кейбір аналар беделді әулеттен шыққандықтан, олардың сөзі ру-тайпалар арасында салмақты болған. Мысалы, ханның анасы ретінде кейбір әйелдер келіссөздерге немесе руаралық татулыққа әсер еткен.
2. Ханның жары (әйелі)
Саяси некелер: Көп жағдайда хандар өздеріне одақтас рулардың, тайпалардың немесе көршілес елдердің қыздарына үйленіп отырған. Бұл ішкі және сыртқы саясатта стратегиялық одақ құру үшін жасалған.
Кеңесші рөлі: Кейбір ханымдар ел ішіндегі ахуалға сараптама жасап, ханға кеңес беріп отырған. Мысалы, Жәңгір ханның әйелі Фатима ханым Бөкей Ордасында еуропалық мәдениетті енгізуде рөл атқарған.
3. Ханның әпкесі, қарындасы
Бұл әйелдер де әдетте саяси некелер арқылы басқа рулар мен елдерге ұзатылып, екі жақтың ара қатынасын жақсартуға қызмет еткен. Олар өздері барған елде саяси байланыс орнатуға немесе сақтау үшін бейресми елші рөлін атқарған.
4. Әйелдер мен ішкі саясат
Татулық пен бірлікке үлес қосу: Әйелдер кейде руаралық қақтығыстарды шешуде ара ағайын рөлін атқарды.
Ұрпақ тәрбиесі арқылы болашақ элитаны қалыптастыру: Ұлдарын ел билігіне дайындау арқылы ел ішіндегі тұрақтылық пен сабақтастықты қамтамасыз етуге атсалысты.
5. Әйелдер мен сыртқы саясат
Хан әулетінен шыққан әйелдердің көрші мемлекеттердің басшыларымен дипломатиялық байланыс орнатуда рөлі болды.
Кейбір жағдайларда, ханның жары немесе анасы елшілерді қабылдап, бейбітшілік туралы ұсыныстар білдірген (бейбіт бітім, келісім).
Қорытынды:
Қазақ хандығы дәуірінде әйелдер тікелей билік жүргізбесе де, олардың саясаттағы рөлі үлкен болды. Олар отбасы, одақтастық, дипломатия және ұрпақ тәрбиесі арқылы елдің ішкі және сыртқы саясатына ықпал етті.
