– Құрметті тыңдармандар, бұл "Дұрыс сөйлейік!" атты бағдарламалар циклі. Біз алдыңғы сабақтарда сөз бедері жайлы айттық, бұл жолы бұған сала-сала, жік-жік бойынша тоқталып жатырмыз, енді бұл жолы ғылыми тілдің сөз бедері жайлы айтпақпыз, Анар xаным.
– Рақмет Самат, ғылыми тілдің сөз бедері туралы айтудың қаншалықты қажеті бар деп ойлап қалуы мүмкін біздің тілді жаңадан үйреніп жүрген тыңдармандарымыз. Әрине ойлары дұрыс, дегенмен ол кісілердің күнделікті тұрмысында, тіпті сол қазақ тілін үйренем деп барған мекемесі болсын, немесе оқу орны болсын, немесе жеке оқытушысы болсын сол қарым-қатынаста сөйлегенде, міндетті түрде ғылыми тілдегі сөз қолданыстар болады, ғылыми тілдегі мәтіндер болады, сондықтан бұл кісілерге біздің бүгінгі сабақтың пайдасы тиіп қалар. Енді ғылыми тілдің сөз бедері туралы айтқан кезде бір-ақ нәрсені ерекшелеп айту керек. Ғылыми шығармадағы заттардың, ұғымдардың, түсініктердің атаулары неғұрлым объективті түрде және сол зат, ұғым, түсінік туралы санадағы пайымдаулар негізінде беріледі. Біздің сөзіміз кішкене ауырлау болып кетті, оны түсіндіру үшін бір қарапайым мысал келтірейік. Мысалы, аспандағы ай. Ай десек, басқа қарым-қатынастардағы, мысалы, публицистикалық қарым-қатынаста сөйлеу стилі жүзеге асатын әлеуметтік-тұрмыстық қарым-қатынаста аспандағы ай, жарық ай, жаңа туған ай деп айтамыз я?! Ал біз егер ай деген сөзге ғылыми стильде анықтама беретін болсақ,жердің ең жақын серігі дейміз. Ғаламшар серігі деп айтамыз. Осындай, байқасаңыз, біздің айға қатысты берген мәтіндеріміз екеуі екі түрлі. Екіншісінде, сол ақиқат дүниедегі объекті туралы осы күнге дейінгі адам баласының айға қатысты танымы беріліп тұр, айдың жасанды серік екендігін танығанынберіп тұр, яғни санадағы пайымдауларды беріп тұрмыз. Санадағы сол ай туралы біздің түсінігімізді беріп тұрмыз. Тағы да бір мысал. Мысалы, біздің ғимараттың алдында қайың өсіп тұр дегендегі қайың ол ақиқат дүниедегі әйтеуір бар нәрсе. Ал енді сол қайың туралы биолог ғалымдардың түсінігі осы ғылыми дискурста беріледі ол.
– Қалай айтуы мүмкін?
– Онда ол ағаш тұқымдастарына, оның ішіндегі қайыңдар отрядына жататын, жалпақ жапырақты ағаштар класына жататын, осындай осындай аймақтарда өсетін ағаштың, өсімдіктің бір түрі немесе көпжылдық өсімдіктің түрі деп аталады. Міне, осы ақиқат дүние туралы, ақиқат дүниенің объектісі туралы адам баласының танымын ғылыми ауызша сөзде біз осылайша қолданамыз. Енді бір ескерте кететін дүние, мысалы, сіз ғылыми тілде ауызша формада бір мәтін дайындайтын болсаңыз, сөйлейтін болсаңыз, баяндама жасайтын болсаңыз, бір ұғымды түсіндіретін болсаңыз, әртүрлі жағдаяттар болады ғой, баяндамасыз да, мысалы, әріптестердің арасында бір пікір алмасу болса, сондай кезде, мынау сөйлеу стилінің элементтерін көп қосып жіберуден сақ болу керек. Мысалы, пікірталастарда бұған қатысты біздің ойымыз осындай деп айту керек. Иә, ғылыми стильде ауызша стильде. Ал сөйлеу стилінде сіз осы ойыңызды қалай жеткізер едіңіз, бұған қатысты ойымыз осындай дегенді сіз сөйлеу стилінде бұлай бермейсіз ғой.
– Менің ойымша осылай.. дейсің.
– Менің ойымша осылай немесе әй ол олай емес, ол былай дейсіз.
– Жалпақ тілде.
– Иә, менікі дұрыс, міне, осылай өзінің ерекшелігі болады, бірақ негізгі ғылыми стильдің бедері туралы айтқанда, біз нақтылық туралы айтамыз, санадан тыс обьективті дүниенің нысандарына қатысты адамның танымындағы пайымдауларды айтамыз.
– Раxмет Сізге!
Толығырақ: https://kitap.kz/music/9/62-gylymi-tilding-soz-bederi
