Әуезов алғаш 1936 жылы «Қазақ әдебиеті» газеті арқылы Абай туралы екі томдық роман жазғысы келетінін, оның бірінші кітабының «Телғара» деп аталатынын халыққа жария етеді. Абайдың бала күніндегі бір аты «Телғара» болатын. Оны зерттеушілер өз анасы мен кіші шешесінің тәрбиесін қатар алуымен, тел өсуімен байланыстырады. Ал жазушы бұл атауды ақынның Шығыс пен Батыс поэзиясынан, мәдениетінен қатар сусындағанын негіз етіп алмақ болады. Алайда, кейін алғашқы екі кітап «Абай», үшінші кітап – «Абай аға», соңынан төрт кітап бірдей «Абай жолы» аталады. Кітап атауының соңғы нұсқаға тоқтау себебін Мекемтас Мырзахметов: «Абай ұстанған ағартушы-демократтық жаңа жолдың тууына себепкер құбылыстың объективті жағдайдан туған тарихи түп тамыры қайда жатқанын екшеп, атап көрсетеді. Осы таным кейіннен бүкіл Абай шығармаларының табиғатын тереңдеп білуде көсем пікірге айналды, әрі роман-эпопеясының идеялық мазмұнына да өзек, негіз болды. Осы себепті де эпопеяға саналы түрде «Абай жолы» деп ат қоюы да себепсіз атала салған нәрсе емес-ті», – деп түсіндіреді.
Жазушының «Абай жолы» эпопеясын екінші кітаптың соңғы бөлімінен бастап жазғанын біреу білсе, біреу білмес. Бұл туралы Әуезов өзінің «Как я работал над романом «Абай» атты мақаласында: «Мне хочется рассказать о своем, несколько необычном методе создания своего произведения. Дело в том, что я начал писать роман не с первой главы, в которой моему герою только тринадцать лет, а с последней главы второй книги романа, когда моему герю уже 42-43 года. Эту главу я написал в 1937 году к столетию со дня смерти Александра Сергеевича Пушкина. Глава была опубликована на казахском и русском языках, называлась она «Как запела Татьяна в степи». Речь шла о пушкинской Татьяне Лариной», – дей келіп, бұл бөлімнен бастау себебін былай түсіндіреді: «Потому что эта глава полнее и конкретнее раскрывала основную идею романа и образ моего героя, казахского классика Абая Кунанбаева. Только после этой предварительной работы я начал писать роман хронологической последовательности».
Әуезов тілге тиек еткен ол бөлім «Татьянаның қырдағы әні» деген атаумен газетте жарық көреді. Бұл бөлімді жаппай оқыған жұрт ендігі сәтте романның өзін күтіп жүрген еді.
«Абай» романының бірінші кітабы оқырман қауымның қолына тие салысымен жазушыға үлкен атақ-даңқ әкелді. Абай мен Әуезовтің аты жұрттың аузынан түспеді. Сыншы Дандай Ысқақұлы: «1942 жылы М.Әуезовтің «Абай» романының бірінші кітабының шығуы қазақ әдебиетінің ғана емес, республиканың мәдени өміріндегі тарихи оқиғалардың бірі болды», – деп жазса, романды оқыған Бауыржан Момышұлы майданнан жіберген хатында: «Сені әдебиеттің полковнигі деп атаймын. Есейген Абайды білуші едім, бала Абайды білмеппін», – деді. Ал Мәлік Ғабдуллин: «Абайды» өзім оқып шыққаннан кейін жолдастарға беріп оқытып жатырмын. Жұрттың бәрі де романды зор табыс деп қуанышпен қарсы алды», – деп жазды 1942 жылдың қыркүйегіндегі хатында.
Бірақ «Абай» романын оқыған жанның бәрі қуанышпен қарсы алды десек, өтірік айтқан болар едік. Оны талқыға салып, қатал сын айтқандар да көп еді. Олар негізінен Абайдың «бай баласы» екенін тілге тиек етіп, «баяғы өткен тарихты қозғайтын романды» шығарудың не мәнісі бар екенін түсінбеді. Алғашқы талқылау туралы Әуезов сыншы Ілияс Омаровқа жазған хатында: «Абай» романының бірінші кітабы шығып, соны жазушылар, сыншылар, кейбір ғылым адамдары боп талқылап, танымақшы боп жатты. Бірақ бір күнгі ұзақ мәжіліс түк те берекелі нәр бермеді. Баяндамашы Құнанбайды Иван Грозный деп, Петр Первый деп әр биікке қарай жетектеп алды да, қаңғыды да кетті. Кейін сөйлеушілер де жетістірген жоқ. Әркімі әрбір қабуын-шабуын дегендей сипалаған, сылаған болды да, кәдімгі белгілі саяз, сылдыр сөздерге сайды. Сол жиылыстың ең соңында күн бойы үндемей отырған Ғабит жиылысты басқарып отырған Сәбитке келіп, бір ауыз айтты: «Немене, адамша сөйлейміз бе, жоқ осымен кете барамыз ба?» - деді. Сол күннен бастап екі кеште ол бір баспа табақтай етіп өзінің роман жөніндегі, бар жұрттан оқшау, бөлек шырқау шыққан әділ, адал, саналы толғаулы ірі ойларын айтып шықты. Сөйтіп, келесі күнгі жиылыс «адамша сөйлеудің» нағыз өзін бастап еді», – дейді. Расымен «Абай жолына» ең әділ бағаны берген де, талдап мақала жазған да Ғабит Мүсірепов еді. «Мұхтардың «Абайына» шын мағынасында сын айтуға мен де жүрексінемін. «Абай» романын неше рет қайталап оқысам, сонша, әрдайым жаңа бір ой, жаңа бір көркемдік, бұрын оқығанда байқамай кеткен тереңдік табам», – деп дер кезінде айтылған ең тұжырымды пікір де Ғабеңдікі болатын. Кейін, Әуезов дүниеден өткенде табытының басында тұрып, Ғабең «Өмір күнде мереке емес, ренжіткен жеріміз болса кешір», – деп кешірім сұрады деседі. Ә.Кекілбаев Ғабеңнің бұл әрекеті туралы: «Сол күні де, содан кейін де Мұхтар Әуезовтің аруағының алдында Мүсіреповтен басқа ешкім әлгіндей сөз айтқан емес. Ғабит басқалардан айыбы көп болғандықтан емес, ақылы көбірек болғандықтан кешірім сұраған шығар», – деп жазды. Ал біздіңше, Ғабеңнің сол бір қысылтаяң кезде «Абай жолына» берген бағасы заңғар жазушының алдында қандай айыбы болса да жуып-шайып кеткен секілді.
«Абай жолы» эпопеясы – қазақ қоғамының жарты ғасырлық тұрмысын, әлеуметтік жағдайын дәл бейнелейтін туынды. Мұндағы романның кейіпкерлері, барлық рулар, жетекші кісілер, тіпті жер-су атауларына дейін өз аттарымен берілген. Эпопеяда 953 кейіпкер бар, оның 91-і Абай өмірбаянынан алынған. Зәки Ахметов «Абай жолы» қалай туған?» мақаласында: «Эпопеяда Абайдың өзін былай қойғанда, Әбіш, Мағаш, Оспан, Базаралы, Тоғжан, Әйгерім, Ұлжан, Құнанбай, Әзімбай, Тәкежан, Оразбай, Бөжей, Жиренше, Майбасар секілді сол дәуірде, сол ортада өмір сүрген прототипі бар кейіпкерлер мейілінше, мол. Солармен қатар Дәрмен, Дәркембай, Иса, Иіс, Сейіт, Салтанат секілді түгелдей дерлік ойдан шығарылған кейіпкерлер де аз емес. Және оларды осылай екі топқа тек шартты түрде бөлуге болады. Өйткені, олардың арасынан жарылып айырылғандай пышақ кесті жік табу қиын», – дейді.
Яғни, көркем шығарма болғаннан кейін мұнда ойдан құралған кейіпкерлер де болған. Шәкәрімді Керім образында көрсеткен жазушы аяқ астынан Дәрмен секілді дайын кейіпкерді әкеліп, оны Шұбардан оздырады. Мұндай қадамдарға Әуезов амалсыздан барады. Өйткені, 1953 жылы «Казахстанская правда» газетінде «буржуазияшыл роман» деп «Абай жолын» айыптаған үлкен мақала жарық көреді. Онда Абайдың Меккеге бара жатқанда әкесіне жол көрсетуі, Құнанбай, Ділдә бейнесі сынға алынады. Нәтижесінде жазушы Құнанбайды қатыгез, қатал, Абайға қарсы адам ретінде суреттелді. Ал Ділдә «Абай жолының» алғашқы нұсқасында Абайдың сүйікті әйелі ретінде берілсе, кейін «байдың қызы» болғаны үшін жағымсыз рөлге ауыстырылып, «кедейдің қызы» Әйгерім алдыңғы орынға шығады. Бұл өзгертудің енгізілуіне жазушы Әлжаппар Әбішевтің «Абайдың махаббаты кедейдің қызы Әйгерім болуы керек. Оны шын сүйіп үйленген жары етіп жазса, Абайдың демократтығы ашылады», – деген сыны себеп болған. Осындай өзгертулерден кейін жазушы кітабының ары қарай жариялануына жол ашқанмен, енді ел ақсақалдарының сынына қалады. Құнанбайдың шын бейнесін білетін ақсақалдар арасында Әуезовке өкпелеп, қатты сөз айтқандары да аз болмапты.
«Абай жолы» кітабы болған оқиғалар негізінде жазылғанымен, көркем шығарма екенін де естен шығармаған жөн. Әрине, Әуезов көптеген оқиғаларды кітабында өмірде болғандай етіп беруге тырысты. Мысалы, Құнанбай мен Бөжей арасындағы жаулықтың шығу себебін ол өз заманындағы қарттармен әңгімересіп, сөйлесу арқылы анықтады. Сол қалпында кітабында да берді. Кейін осы оқиға туралы деректі Омбы мұрағатынан тапқан ғалым Әлкей Марғұлан таңданысын жасыра алмай: «Абай туралы роман жазушы Мұхтар Әуезов бұл деректерді көрмеген. Сөйтсе де архив деректері мен оның романында айтылған тарихи эпизодтар бір-бірімен қабысып жатыр. Бұған қараған М.Әуезовтің ел аузынан жазып алған әңгімелері өзінің тарихи негізін бергі кезге дейін жоймай, архивте сақталып тұрған деректермен қатар айтылып келгенін көрсетеді», – дейді.
Алайда, романда тарихи шындықтан тыс дүниелер көп еді. Бұл туралы әуезовтанушы ғалым Тұрсын Жұртбайдан сұрағанымда, ол: «Көркем шындық бар, өмірлік шындық бар. Тарихи өмірлік шындық біткен жерден көркем шығарма басталады. «Абай жолы» – көркем шығарма. Біз Абайға келгенде тарихи шындық пен көркем шындықты айырбастап алдық. Маған салсаңыз, «Абай жолының» төрт кітабының ішінде бірде-бір өмірлік тарихи шындық жоқ дер едім. «Абай жолын» мен де талай оқыдым. Білмей айтып тұрғаным жоқ. Ал көркем шындық тұрғысынан алғанда бірде-бір өтірігі жоқ. Мысалы, Құнанбай образына қатыстысын келтірейін. Біріншіден, Қодар мен Қамқа оқиғасы өткен 1834-1839 жылдардың арасында Абай дүниеге келген де жоқ. Дүниеге келмеген Абай ол оқиғаны қалай көреді? М.Әуезовтің өзі: «Абай Қодар-Қамқа оқиғасын естіген болуы мүмкін» деп жазады. Абайдың естігенінің өзіне Әуезов «мүмкін» деп қарайды. Бірақ көшпелі өмірде, қазақ халқының тұрмысында ол оқиға орын алған.Тарихи шындық екені рас. Ал көркем шығармада ол Абайдай кейіпкерді дүр сілкіндіру үшін керек болып тұр. Әуезовтің ұлылығының өзі осында. Екіншіден, Базаралы мен Абайдың арасына келейік. Базаралы Тәкежанның 800 жылқысын барымталап әкетіп, екі рет жер аударылады. Қаншама сараң бай болса да мал – Тәкежандікі, ұрлап отырған – Базаралы. Сол Базаралыны жер аудартқан Құнанбай емес, Абай. Құнанбай 1851 жылдан кейін билікке қайтып келген жоқ. Аға сұлтан да, болыс та болған жоқ. Жер аудартқан – сол кезде қолына билікті ұстап отырған Абай. Абайдікі дұрыс, өйткені Базаралы – барымташы. Өмірлік шындық осы. Ал көркемдік шындықта бәрі басқаша. Абай мен Базаралының достығы қандай?! Үшіншіден, Қодар – Қамқа оқиғасынан кейінгі үлкен оқиға – Мұсақұл соғысы. Бұл оқиға 1845 жылғы қыркүйектің 10-16-сы аралығында өткен. Ол кезде Абай – әлі қырқынан шықпаған бара. Янушкевич: «Құнанбай жаңа туған баласының іші ауырып, маймен сылатып жазып алды», – деп тамыздың 25-терінде жазған күнделігінде айтқан. Ал, қыркүйектің ортасында Мұсақұл соғысы кезінде «Құнанбай ағайындарына әлденеге ширығып, бізбен тез қоштасып кетіп қалды», – дейді. Ол Құнанбайдың Мұсақұл соғысына кетіп бара жатқан кезі. Қырқынан да шықпаған Абай қалай екі ортаға елшілікке жүреді? Бірақ, бұл – Құнанбайдың басынан өткен оқиға. Әуезов өте күрделі ойлардың өзін қиыннан қиыстырып жазған. Бірінші кітапта Қодар мен Қамқа оқиғасы «шынымен болған» десе, екінші кітапта «болған еді», Сүйіндіктің ойы, Жексен шалдың ойы, бақташының ойы деп ойды кейіпкерлерге бөліп береді. Оқып отырған адам болған, болмағанын өзі түсінбей қалады. Кейін тура осы жерін 10-15 рет оқып, әр сөзін зерттеп, қарап отырдым. Онда Әуезовке ешкім мін таға алмайды. Өйткені, бірде-бір авторлық мәтінде «Қодар-Қамқа оқиғасы болмады» деген сөз жоқ. Басқа кейіпкерлердің ойына салып берген. «Абай жолында» Абай – идеалдық тұлға. Әуезовтің өзі «Мен Абай арқылы идеалдық тұлға, кіршіксіз, толық адам жасағым келді» деген болатын. Сол мақсатына жетті де. Тарихи шындық көркем шындыққа айнала отырып, Абай әр оқиға сайын биікке көтеріле берді. Ойлы оқырман осыны түсіну керек», – деп жауап берді.
Жазушы күнделікті ұсақ-түйек оқиғаларды алса, «Абай жолындай» үлкен дүние тумас еді. Абай туғаннан бұрын болған ірі оқиғаларды оның өмірімен байланыстыра отырып беруі – Әуезовтің шеберлігі еді.
https://adebiportal.kz/kz/news/view/19268
