Балалар офтальмологиясында қылилық (гетеротропия немесе страбизм) 1,5-3% балаларда кездеседі, ұл балалар мен қыз балаларда бірдей жиілікпен байқалады. Әдетте, қылилық 2-3-жаста дами бастайды, ол кезде екі көздің қосарланып қызмет етуі қалыптасады, алайда, туа біткен қылилық та кездеседі.
Қылилық болған кезде бір немесе екі көз орталық осьтен ауытқиды, сондықтан көру остері қараған затқа қиылыспайды. Бұл жағдайда бассүйек миы қыртысындағы көру орталықтарында оң және сол көздің монокулярлық бейнелері бірікпейді, сол себептен зат екі бейне түрінде көрінеді. Қос көруден сақтану үшін орталық нерв жүйесі ОНЖ қыли көретін көзден келетін сигналдарды басып тастайды, уақыт өткен сайын бұл жағдайда амблиопия туындайды, яғни, көру қабілеті функционалдық түрде төмендейді, қыли көз көру үрдісіне қатыспайды. Қылилықты емдемеген кезде шамамен 50% балада амблиопия дамиды және көру қабілеті төмендейді.
Қылилықтың классификациясы
Қылилық туындау мерзіміне қарай туа біткен және жүре пайда болған қылилық деп бөлінеді. Қылилық көз ауытқуының тұрақтылығына қарай мерзімдік (өткінші) және тұрақты қылилық деп ажыратылады.
Көздердің қатысуына қарай қылилық бір жақты (монолатералдық) және алмасушы (баламалы) болады, алмасушы қылилық кезінде бірде бірінші, бірде екінші көз кезектесіп қыли көреді.
Қыли көздің қарау бағытына қарай қылилық көлдеңен, тік және аралас болып бөлінеді.
Туындау себебіне қарай қылилық ынтымақты және паралитикалық ынтымақты емес деп ажыратылады
Қылилықтың себептері
Туа біткен (инфантилдік) қылилықтың пайда болуы гетеротропияның отбасылық анамнезіне байланысты – жақын туыстардың қылилықпен ауыруына, генетикалық бұзылыстар (Крузон синдромы, Даун синдромы); құрсақтағы нәрестеге кейібір дәрі-дәрмектердің, есірткі заттардың, ішімдіктің тератогенді әсері, мерзімінен бұрын босану және салмағы аз бала туу, балалар церебралды параличі, гидроцефалия, көздің туа біткен ақауларына (туа біткен катарактаға) байланысты болады.
Туа біткен қылилық жіті түрде немесе біртіндеп дамиды. Екінші ынтымақты қылилықтың пайда болуы аметропияға байланысты болады (астигматизм, жақынан көрмеушілік, алыстан көрмеушілік). Қылилықтың дамуына күйзелістер, көзге көп күш салу, жоғары лихорадкамен жүретін балалар инфекциялары (қызылша, қызамық, дифтерия, грипп) және жалпы аурулар (ювенилді ревматоидтық артрит) әсер етеді.
Жоғары жаста, яғни, ересек адамдарда жүре пайда болған қылилық көздердің көруін күрт төмендеуін тудыратын катаракта, лейкома (ақ шел), көру нервісінің атрофиясы, көз торының бөлінуі, макуланың дегенерациясы салдарынан туындауы мүмкін. Паралитикалық қылилықтың қауіпті факторларына ісіктер (ретинобластома), бассүйек миының жарақаттары, бассүйек миы нервілерінің сал болуы (көзді қозғалтушы нерв, топтамалық, бағыттаушы), нейроинфекциялар (менингит, энцефалит), инсульттер, көз қабырғалары мен түбінің зақымдануы, ұмытшақ склероз, миастения жатады.
Қылилықтың белгілері
Паралитикалық қылилық кезінде қыли көз сал болып қалған бұлшықетке қарай қозғала алмайды немесе қозғалмайды. Диплопия және бас айналу байқалады, көзді жұмған кезде бұл белгілер жоғалады.
Қылилықты тексеру
Қылилық кезінде кешенді офтальмологиялық тексеруден өту қажет.
Қылилықты емдеу
Ынтамақты қылилық кезінде емдеудің ең басты мақсаты бинокулярлық көру қабілетін қалпына келтіру болып табылады, ол кезде көздердің ассиметриясы жойылады және көру функциялары реттеледі. Бұл шараларға оптикалық коррекция, плеоптико-ортоптикалық емдеу, қылилықты хирургиялық коррекция, операцияға дейінгі және операциядан кейінгі емдеу жатады.
Қылилықты оптикалық коррекциялау кезінде көру қырағылығын қалпына келтіру, аккомодация мен конвергенция арақатынасын реттеу көзделеді. Бұл мақсатта көзілдірік немесе байланыс линзаларын таңдау жүргізіледі.
Амблиопия кезінде плеоптикалық емдеу жүргізіледі, мұнда қыли көзге күш салынады. Осы мақсатпен көзге окклюзия (көру үрдісінен шығу), пенализация қолданылады, амблиопиялық көзге аппараттық ынталандыру жасалады (амблиокор, амблиопанорама, бағдарламалық-компьютерлік емдеу, аккомодация жаттығуы, электроокулостимуляция, лазерстимуляция, магнитостимуляция, фотостимуляция, вакуумдық офтальмологиялық массаж) жүргізіледі. Ортоптикалық емдеуде екі көздің бірлескен бинокулярлық қызметін қалпына келтіру жүзеге асырылады. Синоптикалық аппараттар (синоптофор), компьютерлік бағдарламалар қолданылады.
Қылилықты емдеудің соңғы сатысында диплоптикалық емдеу жүргізіледі, қалыпты жағдайда бинокулярлық көруді іске қосу көзделеді (Баголини линзаларымен, призмалармен жаттығулар жасау); көздердің жылжуын жақсарту үшін гимнастика жасалады.
1-1,5 жыл барысында дәстүрлі терапияның тиімділігі болмаса, қылилықты хирургиялық әдіспен емдеу жүргізіледі. Қылилықты операция арқылы түзетуді 3-5 жаста жасау дұрыс болады. Офтальмологияда қылилықтың бұрышын хирургиялық жолмен азайту немесе жою сатылап жүргізіледі. Қылилықты түзету үшін операцияның екі түрі қолданылады: көздерді қозғайтын бұлшықеттердің функциясын азайту немесе күшейту.
Операцияға дейін және операциядан кейін қалдық девиацияны жою үшін ортоптикалық және диплоптикалық емдеу жүргізіледі. Қылилықты хирургиялық жолмен түзетудің табыстылығы 80-90%-ды құрайды. Қылилықты хирургиялық жолмен түзетуден кейін асқынулар болуы мүмкін, олардың ішінде гиперкоррекция және қылилықты жеткіліксіз түзету, сирек жағдайда - инфекциялар, қан кету, соқырлық туындайды.
Қылилық жазылған кезде көздердің симметриялығы, бинокулярлық көрудің тұрақтылығы, жоғары көру қырағылығы байқалады.
Қылилықты болжау және алдын алу
Қылилықты ерте кезден емдеу қажет, өйткені бала мектепке дейін көру қызметіне бейімделіп үлгеруі тиіс. Қылилықтың барлық жағдайында табанды, бірізді және ұзақ емдеуден өту қажет. Қылилықты кешеуілдетіп немесе дұрыс емдемесе, көзден айырылу әбден мүмкін.
Ынтымақты аккомодациялық қылилық тезірек емделеді, ал кеш анықталған паралитикалық қылилықты толық емдеу қиынға түседі.
Қылилықтың алдын алу үшін балаларды офтальмологқа жиі тексертіп тұру қажет, аметропияларды уақытында оптикалық түрде түзету, көз гигиенасын сақтау, көзге көп күш салмау керек. Көз ауырған кезде дереу дәрігерге жүгініп, ауруды, инфекцияларды ерте анықтау тиіс, бассүйек жарақаттарының алдын алу қажет. Жүктілік барысында құрсақтағы нәрестені жағымсыз әсерлерден сақтау қажет.
