Ойлы көзбен қарап, зерделі сөзбен санап көрсең, қазаққа тән жақсы қасиет мол екенінекөз жеткізесің. Бағалай білсек, бақайдан басқа дейінгі, ондай ұлттық үлгілеріміз жетіп артылады. Солардың қатарында қазақтың саятшылық дәстүрініңде лайықты орны барекенін айту біз үшін зор сүйініш. Содан да құссалатын азаматтарды аттай қалап, атан түйедей қомдап, елдеріне шақырып қызықты сәттерге куә болып жүргендер қатары толыа түсуде.
Айтар сөздің әлқиссасын саятшылыққа қарай бұрсақ, бұл кәсіп басында нәсіпті ажырату үшін пайдаланылса керек. Бірте-бірте ата-бабаларымыз оны бекзат өнерге ұластырған. Биік дәрежеге жеткізген. Тектілігі мен тегеуріні мықты қыран құсты баласындай баулып, алақанында ұстаған. Сән-салтанат кезінде жұртқа көрсетіп, бабына келгенде дала тағысына салған. Сонар кезіндегі ерекше сәттер кімнің де болса көңіліне қанат бітіріп, жан-дүниесіне сезім шуағын шашып, ұлан-асыр қуанышқа кенелткен. Балапан баптап, қыран ұшырудың сондай бір әдемі көрінісін ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: «Аңшылықтың үміт, қуанышы көп. Ыстық оттай қызулы минөті көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне жеткізетін сезім күйі көп. Бұл – салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес, сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніңдей ыстық сезім өмір. Өйткені, бір минөттің ішінде қуанатын да, жүдейтін де сәттерді басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы жүйрік. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өмірінен ілгері-соңғыдан қалған талай қызықты, жанды сұлу әңгімелер көп», дейді. Ұлттық құндылықты тап басып танып, оның кереметіне шын сүйсініп, түйсінген адам ғана осылай тамылжытып айта алса керек. Ондай ұлылық осы арада ұлы жазушыға бұйырғанын көреміз.
Саятшылық негізі – қыран баптап, құмай тазы жүгіртуде жатыр. Бұл туралы тарихи жазбаларда қызықты деректер көптеп кездеседі. Бір ғана мысал, Бабақұмар Хинаят пен Қуаныш Исабековтің «Саятшылық – қазақтың дәстүрлі аңшылығы» (Алматы кітап, 2007) атты әдеби-танымдық кітабын оқып отырғанда оған айқын көз жеткізесің. Біздің дәуірімізге дейінгі ғасырлардан хабардар ететін тастағы ойма суретте құс ұстаған адамдар бейнеленген. Сол секілді Қазақ жерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстардың нәтижесіне үңілсең де алтын ұстап, темір қорытқан ата-бабаларымыздың құсбегілікті, тазымен аң аулауды қатар алып жүргенін аңғарасың. Оған Атыраудан бастап Алтайға, одан Алатауға, Арқаға дейінгі аралықты алып жатқан құт мекеннің кез келген жерінен табылған құсбегілік туралы деректер дәлел бола алады. Қыран мен сұңқар, төрт аяқты тұлпар бейнеленген алтын құймалар Атыраудағы Аралтөбе қорымынан, Алматы маңындағы Есік қорғанынан табылғаны баршаға мәлім.
Саятшылық туралы алуан түрлі көріністерді көркем дүниелерден де оқуға болады. Оған бір мысал мынадай. Мың жылға таяу уақыт бұрын жазылған «Қабуснаманың» он жетінші тарауы түгелдей саятшылыққа арналған. Жоғарыда айтқан кітапта төрткүл дүниені түгел билемек болған Шыңғыс ханның сұңқар салғандығы, Керей Тұғырыл хан, Шыңғыс мұрагерлерінің бірі Құбылай хан, сондай-ақ Әмір Темір қолы бос кезде құс салып, ит жүгіртуді әдепті әдетке айналдырғаны айтылады. Бұған қоса Шыңғыс ханның құсбегілік өнерді жоғары бағалағаны, тіпті мұны мемлекеттік деңгейге дейін көтергені, саятшылық әскери жаттығуда ең маңызды рөл атқарғаны да алға тартылады.
Италия саяхатшысы Марко Поло, орыс тарихшысы Николай Карамзин, поляк зерттеушісі Адольф Янушкевич секілді шетелдік ғалымдардан қалған еңбектерді парақтасаң, бұл өнердің небір кереметтеріне қанық боласың. Мәселен, Күйік ханның ордасында 4 айға жуық болғанда М.Поло жиырма мың құсбегі мен аңшының жүргенін хатқа түсірген. Он мың қызыл, он мың көк түсті киім киген аңшылар, ханмен бірге саятқа шығады екен. Бұлардың ішінде екі мың адам тазы мен төбет иттерді жетектеп жүретін болыпты. Күншілік жерден шеңбер құрып, аң мен құсты үркітіп қыспаққа алу сәтіндегі көріністердің ерекше болатынын да жазып қалдырған. Ал Жошы ханның айналасында үш мың қыран, Абылай ханның 500 бүркіт, 300 қаршыға, сұңқар ұстаған құсбегілері туралы да деректер баршылық.
Орта ғасырда саятшылық өнерді ерекше құрметтегендер туралы әңгіме қозғалса, оның көш басында көшпенділер тұр. Себебі, құсбегілік көшпенділер өмірінде үлкен рөл атқарған екен. Түбіміз бір делінетін түрік сұлтаны І Баязидтің (1354-1403) 6000 сұңқаршысы болған көрінеді. Ал атақты Бабырдың (1483-1530) «Бабырнама» атты кітабында саятшылық жайлы ой таратылып, қыран құс жоғары бағаланады. «Хасан Әли Жалайыр құсбегі әрі ақын еді», дейді. «Саятшылық» деген іргелі еңбек авторлары: «Мұндағы жалайыр (жалайыр Шора) қазақ құсбегілерінің пірі екендігі тарихи сабақтастықты аңғартады», дейді. Мұны күмәнсіз дәйекті байлам деп тұжырамыз.
Көне Руссияны билегендер сұңқар бекеттерін жасақтап, құсбегілік туралы қарар қабылдаған. Мәскеу төңірегіндегі Сокольники деген жер соған дәйек секілді. Біздің мемлекетіміздің анау ғасырларда іргетасын қалаған алыптары да ұлттық үлгіге сергек қараған. Оған Тәуке ханның тұсында қабылданып, қазақтың әдет-ғұрпын тиянақтаған әйгілі «Жеті жарғыда» аңшылыққа ерекше мән берілгені мысал бола алады. Айтулы құжатта: «Аңға салатын итті, құсты, (бүркітті) өлтірген адамнан олардың иесі бір құл немесе бір күң беруді талап ете алады», делінген. Осының өзінен-ақ саятшылыққа қазақтың қаншалықты мән бергенін көру қиын болмасы анық.
Жоғарыда аталған кітаптағы мына бір деректерді келтіре кетсек дейміз: «Еуропада үлкен қызығушылыққа ие болған құсбегілік өнер аристократтардың ермегі орнында жүргенімен, жалпыхалықтық қолдауға ие болып, ХVІ ғасырда шарықтау шегіне жетті, – дейді венгр ғалымы Ласло Дьюла. – ХХ ғасырда адамзаттың технократтық өркениеті мен ату қару түрінің көптеп өндірілуі және жалпы адамзат санасының қатыгезденуі салдарынан көптеген құстармен бірге жыртқыш, аушы құстар оққа ұшып, олардың қатары сиреп кетті. Бұл тенденцияны экологиялық факторлар мен табиғатты игеру, қалалану (урбанизация) үрдісі де ушықтырып жіберді. 1905 жылы бір ғана Венгрияда 6115 бүркіт, 57923 сұңқар тектесті, 11 мыңдай үкіні атып құртқан екен». Мұндай қатыгездікке не дерсің? Табиғаттың тепе-теңдігі осындайдан бұзылады? Ал адамға жасалған арсыздықтың да кесір-кесапатын жұрт біледі.
«Атбегі – аттың тұяғына қарар, құсбегі – құстың қияғына қарар», деп тектіліктің үлгісі, басқаны былай қойғанда, Күлтегін, Білге қағаннан бастап, Абайға дейін, одан кейін де әспеттелген. Білге қаған құс бейнелі тәж кисе, Көкшегір, Қарашолақтай бүркіт баулыған, «Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап» деген Абай: «Қан сонарда бүркітші шығады аңға, Тастан түлкі табылар аңдығанға… Бүркітші тау басында, қағушы ойда… Қыран құс көзі көріп самғағанда, Қанат, құйрық суылдап, ысқырады, Көктен қыран сорғалап құйылғанда. Жарқ-жұрқ етіп екеуі айқасады. Жеке батыр шыққандай қан майданға, Біреуі – көк, біреуі – жер тағысы», дей келіп: «Қыр – аппақ, бүркіт – қара, түлкі – қызыл… Қыран бүктеп астына дәл басқанда. Құсы да, иесі де қоразданар», дейді. Қас пен көздің арасында болатын осы бір сәтті ұлы ақын өлең-суретпен бейнелегенде құсбегіліктің бүкіл болмысы мен мұндалап тұрғаны хақ. Сол дәуірдегі қазақ жақсыларының өміріне бойласаң, қыран тағдырлас болғанын, заман шетке қағып, замандасы не тындырар дейсің деп аузын баққанда астындағы атына, қолындағы құсына, ерткен тазысына мұңын шағып, бебеулеген ғой. Ақан серінің «Қараторғайы», «Көкжендеті» сөзімізге дәлел.
Саятшылдық тарихын белгілі бір жылмен шектеу артық болар. Адамзатпен бірге жасап келе жатқан кәсіп десек, қателесе қоймаспыз. «Сен-дағы жерден нәр алдың, Мен-дағы жерден нәр алдым. Біреуден сен де жаралдың, Біреуден мен де жаралдым… Сүрейік өмір алмасып», деп ақын Мұқағали Мақатаев айтқандай, қыранмен қанаттасып, күн кешіп келе жатқан қазақ – қыранды бағалаудай-ақ бағалаған. Кейін ғой заманға күйлейміз деп саябырсытып алғанымыз. Оған қазақ ұлтының алтын тамыры болып саналатын салт-дәстүр, әдет-ғұрпымыздың шырақшысы болып, артына өлмес мұра қалдырған академик Әлкей Марғұланның мына бір толғамын оқып көрелік: «Қазақстанның көптеген ежелгі мәдени ескерткіштерінің ішінде кейінгі кезде назарға аса көп ілінбей жүрген біреуі бар дегім келеді. Ол – саятшылдық өнері… Саятшылдықтың, әсіресе, қазақ халқының тарихында, мәдени дамуында маңызы зор болғаны белгілі. Қазақ тілінде осы саясатшылдыққа байланысты туған мың жарымдай сөз бар, олар қазір де небір тарихи жазбаларда, көркем әдебиетте кеңінен қолданылады. Саятшылдықты халық ежелден өнердің бір түрі деп бағалаған. Оны пайда табу немесе күн көріс көзі санамаған. Біз бір кездерде қалың жұртты қайран қалдырып, талайлардың таңдайын қақтырған осынау өнердің біртіндеп сиреп, қайталанбастай болып, жоғалып бара жатқанының куәсі болып отырмыз. Саятшылдық – ғажап құбылыс, үлкен өнер, зор ғылым. Ол халық жүрегіне жол тапқан көптеген әдеби, мәдени және музыкалық шығармалар тудырды… Ал дамудың шырқау биігіне шыққан, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған біздің заманымызда сол саятшылдық жоғалып бара жатқанына қайтіп өкінбеске. Саятшылық өнер арқылы халық табиғатпен қоян-қолтық араласып, оған жақындығын сезінетін, енді осы сезім сейілсе, бір кезде дамып қанат жайған халық мәдениетінің де бір бөлшегі ұмытылғаны емес пе?» депті. Осы арада ұлы ғалымның Ахмет Байтұрсынов айтқан: «Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын, Ел – бүгіншін, менікі ертеңгі үшін» деп бүгінді емес, ертеңге алаң болған көрегендігі көсемдік қой. Дәл қазір ғұламаның …«бозторғай жұмыртқалаған біздің заманымызда…», деген сөзін еске түсіріп, тәуелсіздік тұсында саятшылық өнерді әлемдік деңгейге шығарсақ, оның да алғашқы бастауы қазақ жұртында шығар деген алдағы байламымыз ақиқатқа айналатынына иманымыз кәміл.
Қазақ қыранды баптап, құмай тазыны жүгіртумен шектелген жұрт емес. Зеректігі мен зерделігінен шығар, құстың да, иесіне адал иттің де «тілін» білген. Қыран болар балапанды қиядан, ұшқыр тазыны ұядан таныған. Балапанды баулып, жетілдіріп түлекке жеткізіп түлетіп ұшырған.
Иә, құсбегілік екінің біріне ермек өнері емес. Қасиеті ерен, киесі бөлек. Ақылыңа айлаң сай болмаса, құс салып ит жүгіртемін деу бос далбаса. Құс тілін таппасаң, баулып бағын ашпасаң, тегеурінін қайырып, тұяғын мұқалтып, қияғын жұтатып, қанатын қобыратып, шақар шаңқылын қарғаның қаңқылына апаруың мүмкін.
Қазақ даласынан қыранмен бірге самғап шыққан талантты құсбегілер аз болмаған. Солардың бірегейі: «Аспанда ұша берсем қанатым талады, жерге қонсам жалайыр Шора алады», деп зар шеккен қыранның бүкіл болмысын алақанындағыдай таныған жалайыр Шора көз алдындағыны қойып, көз ұшында ұшып бара жатқан құстың қасиетін біліп, қайда қонатынын айтып, алғыр екен, алып келіңдер, не қоянға да шамасы жетпейтін жарға қонар жапалақ секілді әуре болмаңдар, дейді екен. Тіней құсбегі туралы да аңызға бергісіз әңгімелер баршылық. Оның Сарықұсы қасқыр, түлкі, бұғы, марал, аюға түседі екен. Өмірден көзі ашық өткен этнограф, саятшылық туралы сөз қозғағанда күнді күнге, түнді түнге жалғап сөз қозғайтын Жағда Бабалықұлы: «Тінейдегі қасиет – ұялас екен Сарықұспен, Шорадағы қасиет – тілдес екен бар құспен», деп отыратын. Мұндай айтулы бүркітшілер туралы айта беруге болады. Бірақ саятшылықтың құпиясын ашып, елдік деңгейге көтеру ісі басты мақсат болып тұр. Құпиясы өздігінен ізденгендердің азын-аулақ жазған, сызғандарында айтылады. Шындығына келгенде, құсбегіліктің әлі де ашылмаған сыры, шешілмеген жұмбағы жетіп артылады. Мұны ғылым тіліне арқау етіп, зерттеп, зерделеу келешектің еншісінде, кезі келер деп жүргенде қазір саусақпен санарлықтай болып қалған көнекөздерден соң көп дүние көмескіленіп қалмас па екен деген бір ой мазалай береді. Сол көнекөздердің көзі тұрғанда олардың бойындағы, ойындағы ұлттық үлгілерді жас бүркітшілерге дарыта алсақ, сабақтастық жалғасын табар еді-ау! Мұны ұлтқа керек деп атқара алмасақ, бір кездері әттең-ай деп сан соғып қаларымыз шүбәсіз. Бұл тұрғыдан келгенде «тәжірибе» жоқ емес!
Кітап оқыған бір басқа, көзбен көріп, қолмен ұстаған, құлақпен естіген бір басқа ғой. Егер саятшылықты ғылым тіліне көшіріп, зерделейтін болсақ, аңшылық тарихының бастау басынан бастап, даму кезеңдері, шарықтау шегі, қазақтың құсбегілік дәстүрі, оның ішінде саят түрлері, құрал-жабдықтар, жол-жоралғысы, жем беру, қайыру, киім үлгілері, жеті қазынаның бірі құмай тазы – бәрі де осы күнгідей тарыдай шашылмай, бір арнада тоғысар еді-ау! Академик Әлкей Марғұлан данамыз айтқан 1500-дей сөз рухани қазынамызды толықтырып, тілдік қорымызды молайтар еді. Мұндай тірлікті тиянақты жүргізбесек, әркім өз білермендігіне салып, тіпті әр өңір өзінің топшылауымен тон пішіп, ұлттық байлық саналатын саятшылық дәстүрімізді құлдыратып, су аяғы құрдымға жіберуіміз де ғажап емес. Қазірдің өзінде ондай ырың-жырың анда-санда байқалып қалып жатады. Сол себептен де ұлт ісіне жұрт болып бірігетін күн осы кез деп білеміз. Мысалы, асыл тасты күміспен көмкеріп, оны былғарыға бекіткен томаға, балақбау, ағаштан, жан-жануарлардың мүйізінен жасаған тұғыр, балдақ, жем қалта, су беретін саптаяқ, белдік – бәрі де ұлттық өнеріміздің жауһары екені сөзсіз. Осыны ғылыми тұрғыда дәйектеп, оны нағыз шеберлер жасап, әлемдік деңгейде құс салудан жарыс өткізсек, әлгі өнер туындыларынан көрме ұйымдастырсақ, кімнің де болса көзінің жауын алып, көңілін марқайтары айдан анық.
Кеңес заманының желігімен біраз жерге барып, баршылыққа басы айналып, артынан ақыл кіріп, осы біз кім едік, ілікке алынар неміз бар деген тұста, яғни өткен ғасырдың 80-ші жылдарының ортасына қарай саятшылық қайта жандана бастаған еді. Қашанда ұлт үшін жаралған ұлт зиялыларының жөні бөлек қой. Ол қай уақытта да көш ілгері жүреді, төңірегін түгендеп, бардың бағасына жетеді. Оған салтанатты сарайдан, іс басында қарайған лауазым иесінен гөрі, халқының қасиеті, ұлтының үлгісі қымбат. Көп жұрт ескінің сарқыншағы, көненің қалдығы, бұл етекке оралғы, етке таңба, бетке шіркеу деп жүргенде, әлгіндей асылдарымызды ойы озық зиялылар хатқа түсіріп отырған. Соның бір дәлелі деп жоғарыда Әлкей Марғұланның зар сөзін келтірдік.
Сол ұлы ғалым ескерусіз қалды деген дәстүрімізді жаңғырту мақсатында алғаш рет, 1987 жылы: құсбегілік, наурыз, ораза, айт, тағы басқа ғұрыптарымыздың қыр-сырын зерттеп, зерделесек деген ниетпен этнографиялық «Жерұйық» қоғамы құрылған еді. Оның басы-қасында атақты этнограф Жағда Бабалықұлы, Әбілхақ Тұрдыбайұлы, Әбен Тоқтасынұлы, тағы да басқа ұлтшыл азаматтар жүргенін білеміз. Олар сөзбен барды қағазға түсірумен шектеліп қалған жоқ. «Тірі» көріністі қайтсек халыққа көрсетеміз деп талпынды. Соның алғашқы қадамы ретінде «Сонар-89» атты республикалық салтанатты рәсім өткізді. Ол Алматы қаласының қақ ортасында, қасіреттен аман, халқына адал қызмет етіп жүргенде бабалар үлгісін мұрат тұтып, қыран ұстаған дауылпаз ақын, нұр төгілген дидарымен, ғаламат серілігімен талайдың таңдайын қақтырған Сәкен Сейфуллиннің ұлы өнегесін жаңғыртып, асқан ұқыптылықпен стадионда ұйымдастырғанына куәміз. Бұл үлкен сілкініс туғызды. Құстарын ұстап, ат үстінде сап түзеген құсбегілерді көргенде бүкіл жұрт, әсіресе, үлкендер тәубе деп орындарынан тік тұрып, ілтипат танытты. Жастар жағы осындай да дәстүріміз бар екен-ау деп қызыға қарасты.
Сол сәттегі бүркіт, қаршыға ұстаған алдыңғы толқыннан бүгінде қалғандар бірлі-жарым ғана. Олар нағыз тұлпардың тұяғы, сұңқардың қияғы еді. Тақтайдай тастың бетінде аттарының тағасы сартылдап, жұрттың дүрмегінен бүркіттері бұл не сұмдық дегендей шаңқылдағанда, шошынып қалар деп басына томағасын кигізіп, «О, Алла, бұған да шүкір! Біздің жанымызды түсінетін жандар бар екен ғой, оларға алғыс, аман болсын!» – деп күбірлегені әлі күнге дейін құлақтың түбінен кетпейді. Ол кезде ілуде біреу болмаса, бүркітшілер санаулы болатын. Олардың өзі шолақ белсенділердің көзіне күйіктей көрінетін. Етектен тартқан ескілік, жаңаға бейімделмеген, желкесінің шоры жазылмаған пенделер ғой деп қарайтын.
Кейбір кедергілерге қарамай, сәтімен басталған істі баянды ету жолында мысқалдап болса да, жұмыстар жүріп жатты. Кері тартқандардың беті бері қарай бастады. Менің аталарым бүркітші болыпты дегендер де табылды. Өзіне меншіктей қойсам деген шенеуніктер де шығып жатты. Бірақ ұлтқа тән нәрсе жекенің қоржынына қайдан сыйсын.
1997 жылы жалайыр Шора атындағы құсбегілер орталығы шаңырақ көтерді. Бұл игілікті іс бұрыннан құсбегілер әулеті мекен еткен Алматы облысы, бұрынғы Шелек қазіргі Еңбекшіқазақ ауданына қарасты Нұра ауылынан бастау алды. Алтын арқауын сол ауылдағы құсбегілермен көптен бері барыс-келісте жүрген этнограф, ғылыми атағы жоқ болса да энциклопедиялық білімімен ұлт руханиятына өлшеусіз үлес қосқан Жағда Бабалықұлы, өзге де зерделі азаматтар тартып берді. Барлық жұмысқа ұйытқы болу журналист Бағдат Мүптекеқызына жүктеліп еді. Ол бұл міндетті, яғни бүркітшілердің сайысын содан бері жыл сайын қолдаушылардың көмегімен Отанымыздың әр өңірінде зор жауапкершілікпен үзбей өткізіліп келеді.
Н.Өнербаев, Қ.Сатыбалды, т.б. ұлттық спортқа ерекше зейін қойған азаматтардың жанашырлығымен «Қыран» федерациясы қоғамдық қорының жұмыс істеп жатқанын айта отырып, мұндай жұмыс жалпыхалықтық деңгейде жүрсе нұр үстіне нұр болар еді дегенді назарға сала кетуді парыз санаймыз.
Осы арада мына ір нәрсені де айта кетсек дейміз. Бүркіт, бүркітшілікті елімізде алғаш қолға алған Нұра ауылы менің өскен ортам болатын. Жүздеген жылдардан бері құсбегіліктің дәстүрлі арқауын үзбей келе жатқан құт мекеніміздегі біз көрген бүркітші Тоқтасын деген қазыналы қария еді. Қашан көрсең де Ақжелке деген қыран құсын «Бопам-бопам!» деп отыратын. «Құстың бабын білмесең түз тағысын қорлама, киесі ұрады», деген сөзді жиі естуші едік. «Бүркітіңді зар күйіне келтіремін деп әлсіретіп алма, семіртіп жіберсең қайыруын біл. Еңбек қылып алған аң-құсынан ауыз тигізбесең, бүркіті қорланады», дейтін. «Адамға көргенінен бермеу қандай қиямет болса, құсқа да сондай қасірет», дейтін. Бүркіт қалғып кетсе, үндемей соның ұйқысын бағатын. Балақ жүнінен бастап, басына дейін сипап шығатын. Мәшинеге жолатпайтын. «Жүрегі шайлығады, жалтақ болып қалады. Құлағы тұнады», деп отыратын. Орта жайлауға, 200 шақырым ұлы жайлауға балдақты ердің алдыңғы қасына байлап, биялаймен қолына қондырып аттың үстінде апарушы еді. «Құсты торға қамап қойып, торықтыруға болмайды. Кең далаға алып шығып, кереге қанатын жаюға мүмкіндік жасап отыруың керек», дейтін. Құстың басынан құс ұшырмайтын. Ол кісінің бүркітті баптауы ерекше еді. Кейде сүйек жұтқызатын. Жұтып жіберіп, мойнын толғағанда әлгі сүйек күтірлеп кететін. «Міне, қыранның құдіреті осындай. Мұндай құдірет адамда да жоқ!» дейтін. Ол кісінің Ақжелкесіне бір жылы құдасы құда түскенде бүркітін емес, астындағы жүйрік атын түсіп бергені бар. «Бүркіт әртүрлі болады», дейтін. Біріншісі, көбіне қыран болып келетін тау бүркіті, екіншісі, дала бүркіті, үшіншісі, ергежейлі бүркіт дейтін. Бір жылы әлгі серік болып келе жатқан Ақжелкесін аңға алып шыққанда қырдан көріне салып қашқан қасқырды көріп, томағасын тартқанда қолдағы қыран талпыныпты. Алып жүрген қасқыры ғой деп жібергенде тік көтеріліп барып, қайта құйылып, қасқырдың шүйдесіне найза тырнақтарын салып, екінші аяқпен артқы бөкседен алып, екі бүктей бергенде әлгі көкжалдың серігі бір жырадан шыға келіп, бүркіттің басын жұлып алып кетіпті.
Тоқтасын атамызды бүкіл ауылымыз тәте дейтін еді. Тәтеміз бүркітінің қос қанатын қанжығасына байлап келгенде, қоңырқай түсі түтігіп кеткен еді. Біраз күнге дейін ішкі өксігін баса алмай жүрді. Тұғырымен балдақты, томаға мен биялайды өзі жататын бөлменің бұрышына жиып қойды. Аңшылықты серік қылған адамның қолына бұдан кейін бүркіт түсе қоймай, қар бір жауғаннан кейін тазы иттерімен түлкі аулайтын. Алған түлкісінен өзі керемет тұмақ тігіп киетін. Қасқыр ішігі болушы еді. «Көрдіңдер ме от ұрып тұр. Ақ боранда мұртың қисаймайды! Сұлуынан жылуы қымбат қой», дейтін. Ол кісінің киімі сол тұста бір түрлі көрінетін.
Тоқтасын тәтем өмірден озғаннан кейін, үлгісін інісі Молдажан мен баласы Әбен жалғады. Қолдарындағы бүркіті туралы сұрасақ, әңгіменің тиегін ағытқанда балақтан басқа дейін талдап беретін. «Мынау сұқ саусақ – жембасар деп аталады. Ал мынау – ортаңғы саусақ – сығым, шынашақ – шеңгел делінеді» дейтін. Ал бүркіттің жасына қарай атауларын Әбен аға төмендегіше тарататын. «Бір жас – балапан, екі жас – қантүбіт, үш жас – тірнек, төрт жас тастүлек, бес жас – мұзбалақ, алты жас – көктүбіт, жеті жас – қана, сегіз жас – жана, тоғыз жас – майтүбіт, он жас – барқын, он бір жас – баршын, он екі жас – шөген, осылай кете береді. Бұл – мен білетін аттар. Кейбір бүркітшілер мұны өздерінше құбылтып айтады. Қатып қалған не бар», дейтін.
Әбен аға көзі тірісінде көп жақсы азаматтармен араласты. Олармен сыйласты, сырласты. Қадірін білгендердің қатарында Кәдірбек (Сегізбаев), Алтынбек (Сәрсенбаев), Мұхтар (Құл-Мұхаммед), т.б. бар.
Нұра ауылында жас бүркітшілер бар. Солардың ішінде көненің көзіндей болып Сейітжан Байжүнісұлы жүр. Қазір бүркітші болғанмен, құстың құдіретін түсінген, соны бүкіл өміріне серік еткен құсбегі жоққа тән. Біз бүркітші кім, құсбегі кім дегенді ғылыми тұрғыдан анықтап алсақ, ата кәсіптің, ұлттық дәстүрдің беті айқындалар еді. Құс ұстағанның бәрі құсбегі емес, әуесқойлар көп. Оларға жалған атақты арқалап құсты қорлама, әліңді біл, босқа әлекке түспе деген байлам айту да керек болар. Дүрмекпен кете берсек, киелі өнердің қасиетін кетіріп алуымыз мүмкін.
Қазақ бағалаған саятшылықтың бірі – тазы ит жүгірту. Ұлтымыздың ұғымында: итті жеті қазынаның бірі, қадіріне жетсең жапа шектірмейді, тек опа береді» деп білген. «Итті тепкен ырысты тебеді» деп шаңырақтың құт-берекесіне балаған. 116 түрлі иттің ішінде қазақтың бай төбетіне жетер ит жоқ, дейтін Жағда ақсақал. Тазыға қатысты саятшылық та өзінше бір әлем. Оны бұл мақаланың аясына кіргізбегенді жөн көрдік.
Даланың еркесі мен елдің серкесі тіл табысқан саятшылық дәстүр қазір өрістегендей көрінеді. Бірақ жоғарыда әлденеше рет тілге тиек еткеніміздей толыққанды елдік биікке көтеріле қойған жоқ. Ортақ тұжырым да жасалмаған. Жылына бір рет «Салбурын» мерекесі өтеді. Соны келесі жылға дейін місе тұтамыз. Заманға қарай бүркітшілік те бизнеске айналып бара жатқандай көрінетіні және бар. Той десе, бабына қарамай қызық үшін бәйгеге қосатын тұлпарларын мәшинесінің тіркемесіне салып алып, ойға-қырға шапқылап жүрген кейбір атбегілер секілді, бәлен жерде жарыс болады десе, құстарын құшақтап бара жатқан бүркітшілерді байқайсың. Нағыз құсбегіге қыран қымбат болушы еді. Ол саятқа жүз ойланып, мың толғанып барып шыққан. Бабын келтірмей баққа ұмтылмаған. Ары-бері томағасыз алып жүрмеген. Өтпеді дегеннен гөрі, өтті деген белгі қою үшін ұйымдастырылатын шараларды болашақта сиретіп, құстың да, құсбегінің де абыройын асыратын ұлттық саятшылықты қалыптастырсақ, қазақтың абыройы асып, жер бетіндегі бір қазынасы төрткүл дүниені өзіне қаратар еді. Бұлай деуімізге себеп, ЮНЕСКО саятшылықты: «Адамзаттың материалдық емес, рухани мұрасы», деп таныды. Бұл – үлкен баға. Осы бағаны бағалау қазақ үшін парыз. Соңғы 2-3 жылдың ішінде жалайыр Шора атындағы бүркітшілер мектебінің саятшыларын ұлыбританиялықтар шақырып, осы ұлттық дәстүрімізді қызықтап жүр. Мынандай бір жағдайға куә болғанымыз бар. Германияда тұратын дәрігер, сондағы бүркітшілер одағының президенті Нұра ауылына арнайы келіп, тірі құсты көргенде: «Мынау неткен керемет, тау тағысын қолға үйреткен адамдардың бойында бір сұмдық қасиет бар шығар», деп жиырмадан аса бүркітшімен тілдесіп, өз еліндегі одақ тек суреттер мен кітаптарды, киноларды малданып отырғанын айтқан еді. Нұра ауылындағы Исабековтер табанақы, маңдай терлерін тегін ұйымдастырған, қазір көп жәдігер жиналған құсбегілер мұражайын көргенде, Алматы, Қарағанды облыстарында бүркітшілер мектебі жұмыс істеп жатқанын естігенде «Бәрі қазақта екен, қазақта», дей бергің келеді. Ендеше, осындай керемет өнерімізді, ұлттық дәстүрімізді келешекте игілікке жаратсақ, нұр үстіне нұр болары сөзсіз. Атам қазақ ежелден-ақ қыранды қасиет санап, бүркітшіні құрмет тұтқан, «Бүркіт сілкінсе мың пәле кетеді», деген. «Қиядағыны қыран, ұядағыны жылан көреді», «Хас сұңқардың баласы шыңнан тоят тілейді, қас тұлпардың баласы шапқан сайын үдейді», деп бір қайырып тастайды. Осындай ұлттық дүниеміздің қадіріне жетсек, бабалар дәстүрін жалғап, кейінгі ұрпақ қолына шашпай-төкпей, сырын кетіріп, сынын бұзбай табыстасақ, ойдағы міндет орындалып, парызымыз ақталар еді.
