Үш жұрт
Жігіттің үш жұрты бар: өз жұрты, қайың жұрты, нағашы жұрты. Халық арасында мұны: өз жұртың – күншіл, қайың жұртың – міншіл, нағашы жұртың – сыншыл деп те мәтелдейді. Яғни, ағайын бар болсаң көре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды, жақсы болсаң күндейді, жаман болсаң жүндейді. Қайың жұртың – қолыңның ұзындығына қарайды, берсең жағасың, бермесең дауға қаласың. Нағашы жұртың жақсылығына сүйсінеді, әрқашан тілеуіңді тілейді, тілеуқор болады.
Үш қуат
1. Ақыл қуат. 2. Жүрек қуат. 3. Тіл қуат.
Үш ғайып
1. Ажал ғайып. 2. Қонақ ғайып. 3. Несібе ғайып.
Үш арсыз
1. Ұйқы арсыз. 2. Тамақ арсыз. 3. Күлкі арсыз.
Үш даусыз
1.Мінез.2. Кәрілік. 3. Ажал.
Үш кәдірсіз
1. Жігіттік. 2. Денсаулық. 3. Жақсы жар (әйел).
Үш жамандық
1. Нақақ қан төгу. 2. Кісі малын нақақ алу. 3. Ата‑бабадан қалған ескі жұртты бұзу.
Үш жақын
1. Жан тәтті. 2. Мал тәтті. 3. Жар тәтті.
Үш көз
1.Су анасы – бұлақ. 2.Жол анасы – тұяқ. 3.Сөз анасы – құлақ.
Үш тоқтам
1.Ақыл – арқан. 2.Ой ‑ өріс. 3.Адам – қазық.
Төрт кітап
1.Тәурат – Мұсаның кітабы. 2.Зәбүр – Дәуіттің кітабы. 3.Інжіл – Исаның кітабы. 4.Құран – Мұхамбеттің кітабы.
Төрт қылыш
1.Хәмхан. 2.Сәмсан. 3.Зұлқожа. 4.Зұлпыхар.
Дүниенің төрт бұрышы
1.Шығыс. 2.Батыс. 3.Оңтүстік. 4.Солтүстік.
Жеті жұт
1.Құрғақшылық. 2.Жұт (мал қырылу). 3.Өрт. 4.Оба (ауру). 5.Соғыс. 6.Топан су. 7.Зілзала (жер сілкіну).
Жеті жоқ
1. Жерде өлшеуіш жоқ. 2.Аспанда тіреуіш жоқ. 3.Таста тамыр жоқ. 4.Тасбақада талақ жоқ. 5. Аллада бауыр жоқ. 6.Аққуда сүт жоқ. 7.Жылқыда өт жоқ.
Жеті жетім
Тыңдамаған сөз жетім.
Киюсіз қалған бөз жетім.
Иесіз қалған жер жетім.
Басшысы жоқ ел жетім.
Аққу‑қазсыз көл жетім.
Жерінен айырылған ел жетім.
Замандасы қалмаса –
Бәрінен де сол жетім.
Жеті ғалам
Жеті ғалам (дүние, жұрт) қазіргі тілімізде «дүние жүзі», «бүкіл әлем» дегенді білдіреді. Мұнда жетіде сандық мән жоқ. Байфрғы кезде бұл термин халықтың әлем туралы өте ерте кездегі мифологиялық түсінігін бейнелеген. Бұл түсінік бойынша жеті саны негізгі жеті бағытты білдірген. Олар дүниенің төрт бұрышы: күншығыс, күнбатыс, түстік, терістік, аспан – жоғарғы ғалам, жер – орта ғалам, жер аста – төменгі ғалам.
Жеті қат көк
Жеті қат көк тіркесін қазіргі қолданысымызда «шырқау биік, шексіз аспан» деп мәнінін айырылған. Жеті қат көк – байырғы шығыс астрономдарының кеңінен қолданылған термині. Мұндағы жеті саны – «жеті жұлдызға» сәйкес келеді. Ай, Меркурий, Шолпан, Күн, Қызыл жұлдыз (марс), Мүштәри (Юпитер), Сатурн. Осы жеті шығыс астрономиясында жеті қат (қабат) көк деп аталады.
Жеті ғашық
Халық аузында, оның өлең‑жырлары мен ертегі‑эпостарында ежелден айтылып келе жатқан жеті ғашық сөзінің түп‑төркіні Шығыс елдеріне аңыз, дастан болып тараған ғашықтық хикаялармен сабақтас. Бұл фразеологизм қазақ ауылдарының Шығыс әдебиеті мен ежелден келе жатқан үрдісі үзілмеген байланысын аңғартатын тілдік дерек. Өзге де Шығыс шайырлары тәрізді қазақтың ақындары жеті ғашықтық жырға қосып, дастан жасаған. Олардың тыңдаушылары жаттап, кейде жазыпалып, елден‑елге таратып отырған. Қазақтың жыршылары мен ақындарының шығармасында екі нұсқада кездесетін жеті ғашыққа мыналар жатады: а) Ләйлі – Мәжнүн, Жүсіп – Зылиқа, Фархад – Шырын, Таһир – Зуһра, Арзу – Қамбар, Уәлік – Ғафра, Уәки – күлшай; ә) Ләйлі – Мәжнүн, Жүсіп – Зылиқа, Фархад – Шырын, Баһрам – Күләнда, Сейпілмәлік – Жамал, Бозжігіт – Анула (кей нұсқаларда Қарашаш), Зияда – Хорлы (Хорлы – Ғайым).
Бес қару
1.Садақ. 2.Мылтық. 3.Найза. 4.Қылыш. 5.Айбалта.
Бес асыл, бес дұшпан
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол.
Адам болам десеңіз…
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой –
Бес асыл сөз көнсеңіз.
Бес парыз
1.Құдайдың бірлігі мен Махамбеттің пайғамбарлық қасиетін мойындау. 2.Намаз оқу. 3.Ораза ұстау. 4.Қайыр‑садақа беру. 5.Иман және ихсан (адамгершілік пен рақымшылық).
Жеті шәріп (жеті әулие)
1. Меке шәріп. 2.Мәдинә шәріп. 3.Бұхар шәріп. 4. Шам шәріп. 5.Қатым шаріп. 6.Құддыс (мысыр) шәріп. 7.Кәлләм шәріп (құран).
Жеті ата
1.Ата. 2.Әке. 3.Бала. 4.Немере. 5.Шөбере. 6.Шөпшек. 7.Немене.
Жеті жарғы
ӘЗ ТӘУКЕНІҢ ЗАҢДАРЫ
1‑жарғы. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын. (Бұл жарғы мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туды).
2‑жарғы. Түркі халқының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын. (Бұл жарғы халықтың ортақ мүддесі – елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі).
3‑жарғы. Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын. (Бұл жарғы да жабайылықтың төменгі сатысына тән кісі өлтірушілікке тыйым салған және мәдениеттіліктің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық).
4‑жарғы. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушыларға өлім жазасы бұйырылсын.(Бұл неке парызына адалдықты талап еткен маңызы зор жаңалық).
5‑жарғы. Өреде тұрған, тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын. (Ол кезде «ер қанаты – ат» елдің, мемлекеттің соғыс күші ретінде пайдаланады).
6‑жарғы. Төбелесте мертігудің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін:
а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ болса, қыздың малын береді.
ә) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
7‑жарғы. Ұрланған жылқы, өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төленсін.
Міне, XVII ғасырда өмірге келген «Әз Тәукенің жеті жарғысының» негізгі баптары осындай. Алайда оның негізі ежелгі Түркі мемлекетінде (қағанатында) VI ғасырдың ортасында туған болатын.
Жеті күн
1. Бүгін. 2.Ертең. 3.Бүрсігүні. 4.Арғы күні. 5.Ауыр күн. 6.Соңғы күн. 7.Азына.
1.Дүйсенбі. 2.Сейсенбі. 3.Сәрсенбі (сәтті күн). 4.Бейсенбі. 5. Жұма (қасиетті күн). 6.Сенбі. 7.Жексенбі.
