Басқа пәле – тілден
Үшінші сыныптағы бүгінгі «Ана тілі» сабағы жылдам өте шықты. Мұғалім әдеттегідей үй тапсырмаларын сұрады да, іле жаңа сабақты бастады.
– Балалар, – деді ағай. – Тіл сөзіне байланысты сөйлем құрандаршы!
Оқушылар ойланып қалды. Жөпелдемеде қайдан табыла кетсін? Жоқ олай емес… Табылды. Дәйім тап-тұйнақтай жинақы жүретін ұздік оқушы Күлтай қол көтерді. Одан кейін Сәуле, Мейрам, Жақсыбай, Манар, Болатбек, Мақпал…
– Ал, балалар, асықпай…кезек-кезек айтындар.
– Қос тіл – қос қанатың.
– Дұрыс-с…
– Тіл – қатынас құралы.
– Жөн-ау…
– Тілі байдың – ойы бай…
– Бұл да жөн…
– Тіл ауыздың ішінде… – Аңқау Жақсыбайдың сөзіне балалар ду күлді. Жақсыбай болса айылын жияр емес.
– Ағай, неменеге күледі балалар… Мен тапқан сөйлем ішінде «тіл» деген сөз бар емес пе?
– Оның рас… Жарайды, отыра ғой…
– Болды ма? Енді қосатындарың жоқ па? Оқушылар үнсіз. Осы кезде артқы партада отыратын мінезі біртоға Ақылбек қолын көтерді.
– Айта ғой, Қасымбеков.
– Бар пәле – тілден…
– Өте жақсы айттың! Бұл мақал ғой, – деді мұғалім. Оқушылар әлі үнсіз. – Ал, Ақылбек, айта қойшы. Осы сөздін мағынасын қалай түсіндіресің?
– Менің атам 81-де, – деді Ақылбек. – Нағыз мұсылман… Бес уақыт намаз оқиды. Әлі тың. Сергек. Осы күнге дейін атқа ешкімнің көмегінсіз өзі мінеді. Шөп шалғымен шөп шабады. Өзі жинайды, өзі тиейді арбаға. Әрине мен де қол ұшын берем… Атам бес уақыт азан шақырады. Мен ұйып тыңдап отырамын. Өйткені «азан дауысына және намаз оқығанда көңіл қойып тыңдаудың – өзі үлкен сауап» дейді атам. Азан шақырылған шаңыраққа Алланың нұры түсіп тұрады дейді. Үйге құт-береке кіреді. Ырыс пен бақ молаяды…
– Ағай, Ақылбек негізгі тақырыптан ауытқып кетті, – деді қашанда бүйректен сирақ шығарып жүретін Күнес.
– Қызық екен…
– Естімеген әңгімеміз…
– Қайдан біледі… – деп сыбыр-күбір өрбітті балалар.
– Айтсын, айтсын, – деді енді бір оқушылар.
– Әлгі сөзіңнің мағынасын түсіндіре ғой, – деді мұғалім. Түсіндіріп көрейін… – Ақылбек әңгімесін сабақтады.
– Атам тақуа адам. Арабша аздап біледі. Құран Кәрімді ылғи оқып отырады… Құран деген сөз араб тілінде оқу дегенді білдіреді екен… Және атам кімде-кімнің үйінде қасиетті Құран кітабы болса, оны оқып отырған ләзім дейді… Немерелері – бізге дәйім шариғаттан әңгімелер айтып береді. Мұсылмандық қағидалары туралы түрлі-түрлі кітаптарды оқытады. Жақында мен атама «Мұхаммед пайғамбарымыздың хадистері» деген кітаптан «Адам бәлені тілінен табады», «Бар пәле тілден» деген хадистерді оқыдым. Ол жөнінде атам бізге былай деп түсіндірді.
Адам тіліне абай болу керек. Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйлеген жөн. Әлгінде Күнес оқыстан байбалам салды. Қисынсыз әңгіме айтты. Сөйтіп, менің көңіліме кірбің түсірді. Мұндай ерсі қылық өзге балалардың бойында да кездеседі. Сол үшін тіл сүйексіз екен деп, орынды-орынсыз сөйлей беруге болмайды. «Басқа пәле – тілден» деген – осы…
Мұғалім де, оқушылар да үнсіз…
Күнестің ашуы келді… Алғаш рет сыныптасы Ақылбектің сөзіне жауап қайтара алмады.
Адал сауда
Индонезия елінің Горонтало шаһарында пайда болған бес саудагер жайындағы әңгімені ең әуелі қала базарындағы сатушылар естіп білді. Әр тұтынушыны түстеп танитын сатушылардың аңдыған-баққандары сол емес пе?
Сөредегі дүниесін асыра мақтап, қайтсе де ылдым-жылдым өткізіп жіберуге әбден дағдыланған, адамдарды алдап-сулап баюдың жолына шырақ алып түскен олардың бойын іштарлық, қызғаныш сынды қызылкөз нәпсі жайлағалы қа-ша-ан?!
Байқайды, жаңадан келген саудагерлердің азық-түліктері мен жеміс-жидектері табан астында өтіп кетеді. Қалалықтардың тіпті үйме-жүйме болып, кезекке тұрып жатқандарын көрмейсіз бе?
– Бұл нендей сиқыр, япыр-ау?! Бөтен елдің бөгде жандары жұрттың басын айналдырып, дуалап қойғаннан сау ма, өзі?…
– Затымыз өтпейтін болды…
– Аналарға тиым салу керек…
– Басынуларын…
– Үндемеген сайын үдетіп барады…
– Тегін кісілер емес, сірә! – деп шуылдасты жергілікті сатушы-саудагерлер. Қолдары жүрмеді. Заттары өтпеді. Бұл қырсықтың келімсек саудагерлерден келгенін сезген сайын ашу-ызалары бұрқ етті. Нәпсі-қызғаныштары шыдатпай бас көтеріп әрекет жасауға құмбыл кірісті.
– Табандарыңды тайдырыңдар!
– Қайдан келсеңдер, сонда жөнеліңдер!
– Оңдырмаймыз! – деп қоқан-лоқы көрсетті қала саудагерлері.
– Неге кетулері тиіс?!
– Саудалары адал…
– Сендерге ұқсап таразыдан жемейді…
– Момын жандар, – деп қала жұртшылығы шыр-пыры шыға адал қарапайым, кішіпейіл, жуас жат жұрттықтарды қорғады.
Дау-дамай ұрыс-жанжал соңы жұдырықтасуға жетіп, төбелеске ұласты да, жергілікті саудагерлер жат жұрттықтарды соққыға жықты.
Арашаға келген қазы бес саудагердің басшысы Бахриддинді сұраққа тартты.
– Қайдан жүрген жансыңдар? Кімсіңдер?
– Біз мұсылманбыз. Алланың нәсібімен келіп қалған жайымыз бар…
– Мүләйімсуін қараңыз… Қуланғылары келеді… Арам… – деді қала саудагерлері айқайлап.
Қазы қолын көтеріп шуылдақ жерлестерін тоқтатты.
– Тыныш жұртты неге сонша дүрліктірдіңіздер?
– Біз емес шырқ бұзған, – деді бөгде жандар бір ауыздан. – Жазығымыз жоқ секілді… Неге бізді соққыға жықты?!
– Менің де білмегім осы, – деді қазы сабыр сақтап. – Бахриддин әпендім, шыныңызды айтыңыз? Естуімше, сіздердің саудаларыңыз жүріп кетіпті. Қала жұртшылығы өз сатушыларынан зат алуды азайтыпты. Осы рас па?
– Өтірігі жоқ…
– Ендеше бәрін жасырмай жайып салыңыз. Жұртшылықты қалай қаратып алдыңыздыр? Нендей сыр бар?
– Онда ешқандай сыр да, сиқыр да жоқ. Біз хақ мұсылманбыз. Әуелі жаратушы Алланьң құлы, хазірет Мұхаммедтің (с.ғ.с.) үмбетіміз. Саудамыз адал. Таразыдан әсте жемейміз. Сатқан затымыздың бүлінгені, жарамсызы болса, жасырмай айтамыз. Ұнатпай кері қайтарса, қайтып аламыз. Кішіпейіл, қарапайым, елгезек болуға тырысамыз. Ылпылдатып-жылпылдатып, шапшаң өткізіп жіберуді мақсат етпейміз. Содан болар, біздің заттарымыз өтімді. Ал мұсылман үшін адал сауда жасау сауапқа жатады.
Бахриддиннің уәжді сөзіне тоқтаған қазы бөгде бес саудагерді қалада қалдыруға шешім қабылдайды. Кейіннен сол бес саудагер арқылы Горонтало шаһарында мұсылмандық кең тараған екен.
Қасықтағы май
Қызыл шырайлы, қапсағай денелі Есбол қарияның қашан да айтар әңгімесі қызықты. Әдеттегідей төргі үйдегі түкті кілемге малдас құрып алқа-қотан отырған қара домалақтар сауалдың астына алып жатыр:
– Ата, өткен жолғыдай ертегі айтыңызшы?
– Оқиғасы шым-шытырық…
– Ию-қию…
– Қорқынышты болса, тіпті жақсы!
– Аха-а!.. Сен де қайдағыны сөз етуге үйір тұрасың! Әнеукүнгі үрейлі ертегіден соң, түні бойы қорқып шықтым!
– Гарри-Поттерді көргендей деші!
– Зәремізді ұшыратын ертегіні қайтеміз!.. Одан да, мәнді-мағыналы әңгіме тыңдайықшы, ата?!
Бірі-бірімен шамалас, он-он бір жастағы ұлдардың өзара айтысын тыңдап, аппақ күмістей сақалын салалап, мейірлене көз тастаған Есекең шуылдақтарға болдыңдар ма дегендей белгі берген. Ұлардай шулаған ұлдар сап тыйыла қалды.
– Бегалы дұрыс айтады, – деді қария. – Аңыз болсын, әңгіме болсын, ғибрат аларлық оқиғаны тыңдағандарың абзал! Тыңдап қою аз, миларыңа тоқыңдар! Алдағы өмірлеріңе керек болады.
Қара домалақтар қатал мұғалімнен жаңа сабақ тыңдайтындай құлақтарын тігіп қыбырсыз қалды. Қария жылы жымиып, қоңыр даусымен әңгімесін бастап кетті.
– Ертеректе, өзі бай, өзі дана бір кісі болыпты. Үлкен шаһардың шетінде өз қолымен тұрғызған сән-салтанатты үйлері, ат шаптырым ауласында түрлі-түрлі жеміс ағаштары сыңсып, бұлбұл құстары жүз құбылта, құйқылжыта ән салады екен.
Сонау-сонау қиянда тұратын бір адам әлгі дана кісінің әңгімесін тыңдауға құмартып жолға шығыпты. Апталап сапар шегіп, шаршап-шалдығып бір күні келіп жетеді. Паңдықтан ада, қарапайым бай жолаушыны қабылдап, ас суын ұсынып бұйымтайын сұрайды.
– О, қадірменді ақыл иесі! Алыс-алыс қияндағы елімнен келгендегі мақсатым, сіздің даналық сөздеріңізді тыңдасам деп едім, – дейді ілтипатпен.
– Дәл қазір даналық әңгіме айтуға уақыт тарлық етіп тұрғаны, – дейді бай. – Ас ішіп, әл жинасаң, былай істе. Қолыңдағы қасыққа екі тамшы май тамызайын. Бірер сағат осы маңда бол, қасықтағы майға да көз қырыңды сала жүр, келістік пе?
– Келістік, – дейді жолаушы.
Уақыт жылдам өте шығады. Жолаушы дана қарияның алдына келеді.
– Жә, айта қойшы жарқыным, бағанадан бері не көрдің? Не білдің?
– Ештеңені көре қойғаным жоқ… Баққаным, қасықтағы екі тамшы май болды.
– Онда, дана сөздерімді естуге асықпа! Тағы екі сағат жүре тұр.
– Тақсыр-еке, неге олай айтасыз? Өзіңіз емес пе, майға қара деген…
– Ия, солай дедім! Бірақ, мынау сән-салтанатты үйлер, анау жеміс-жидектері сыңсыған ағаштар, онда сайраған бұлбұлдардың әуезді үндеріне құлақ түрмейсің бе?! Алла Тағаланың жаратқандарына таң қалмайсың ба?! Бірақ, қасықтағы майға да көз қырыңды салғайсың…
– Мақұл, – дейді жолаушы.
Межелі уақыттан соң мейман тағы да байдың алдына келеді.
– Не көрдің, не білдің! Баянда?!.
– Бау-бақшаңыздағы ағаштарға қарап, терең-терең ойларға кеттім! Алланың құдіретіне қайран қалдым! Таң-тамашамын… Сіздің еңбегіңізге, соншама құштарлықпен, махаббатпен өсірген өскіндеріңізге Жаратқан иіп, мейірімін төгіп осыншама көркемдік пен келісімді сыйлаған екен! – Жолаушы алған әсерінен айыға алмай, аузы ашылып таңырқауын айта берді, айта берді.
– Тәңірінің сый-құрметін, табиғаттың үйлесімділігін көре білген көкірек көзің ояу екен! Рахмет, жолаушым! Ал қасықтағы май қайда?
– Ой-бу, қа-ап!.. Сән-салтанаты келіскен шаһарды, бау-бақшаны тамашалаймын деп қасықтағы майды төгіп алыппын!
– Ендеше, даналық сөздеріме құлағың сал, қадірменді мейманым! Әлбетте, он сегіз мың ғаламның иесі Рахман-Рахымның жаратқандарына таңырқағаның жөн! Сол арқылы Алланың ұлылығы мен құдіретіне көзің жетеді! Сондай-ақ, Раббымыздың пенделеріне парыз еткен іс-амалдарына да аса ұқыпты болғын! Ең ұлығы – Ұлы үйлесім разылығы үшін сәждеге бас қойып, намазға жығылу екендігін есіңнен шығарма! Қасықтағы майға келер болсам, ол фәни жалғандағы – тіршілігің, нәсібің! Оны да ұмытуға болмас! Бірақ, дінде де, дүниеуи тіршілікте де орташа болғын! Отаныңды сүю, жақсы сөз сөйлеу, жақсылық істеу, иманды, инабатты ұрпақ тәрбиелеу де адами міндетің! Осы айтқандарымды тепе-тең ұстасаң, екі өмірде де бақытқа кенелесің! Жортқанда жолың оңғарылып, Жалғыз Жаратушы жар болсын! – дейді дана қария батасын беріп.
Есбол ақсақалдың ғибратты әңгімесін тыңдаған ұлдар да үн-түнсіз. Өйткені олар дана қарттың уәжін алдағы өмірлеріне рухани азық етсек деген ойда болатын.
Сынықшы
Екінші сыныпты бірыңғай бестікке бітірген Ауданбектің білмейтіні көп екен. Дөңгеленген дүние. Аспан әлемі. Жарқыраған жұлдыздар. Жан-жануарлар. Алмасып келіп жатқан күн мен түн…
– Барлығын жаратқан жалғыз Алла, – дейді атасы.
– Қалайша? – дейді Ауданбек таң-тамаша қалып.
– Оған адам баласының ақылы жетпейді! Алайда, ғылым мен техника қарыштап дамыған сайын Алланың барлығын, ақиқат екендігін біле түсеміз!
– Айтып беріңізші, қазір-ақ.
– Әлі ер жетесің, үлкен азамат боласың! Сонда бәрін түсінесің, – дейді атасы.
– Ол үшін не істеуім керек?
– Жалықпай көп оқып, жақсы білім алуың керек!
– Мақұл ата, – дейді Ауданбек. – Айтыңызшы ата, мәселен сіздің арнайы оқыған мамандығыңыз болмаса да, қолдары мен аяқтары сынған, шыққан сырқат адамдарды емдейсіз. Бұл да Алланың берген қасиеті ме?
– Дәл солай, ботақаным! Мен бірақ себепші ғанамын. Ауру-сырқауды жазатын, шипасын жіберетін бір Алла!
– Оны қалайша білуге болады?!
– Ақылмен, оймен…
– Бұған дейін сіздің сынықшылық қасиетіңізді дұрыс байқамаған екенмін. Енді зерделеп, көңіл қояйыншы…
Арада екі-үш күн өткен.
Таңертеңгі шайын ішкеннен атасының мазасы кете бастады. Қолын уқалап отыр.
– Қолымның қақсап отырғанын қарашы!
Ақсары ұлдың атасына жаны ашыды.
– Ауыра ма сонда?
– Алыстан мертік-шартық біреу іздеп келе жатыр-ау деймін… Сезіп отырмын…
Арада көп уақыт өткен жоқ. Қызыл қақпалы үйдің алдына «Мерседес» машинасы тоқтады. Кабинадан жастау жігіт шығып, артқы есіктен елулер шамасындағы әйелді қолтығынан демеп үйге беттеді.
Сонау Өскемен қаласының арғы жағындағы Лениногордан келіпті. Әйел адамның оң қолы көтертпейді. Дәкемен орап, мойнына таңып алыпты. Үлкен-үлкен қалалардағы дәрігерлердің бәріне көрсетсе де, ем-домдары қонбапты. Рентгенге де түсірген. Сынық ештеңе жоқ. Сырқат сырын аша алмаған.
Ауданбектің атасы әйелдің білегін уқалады да:
– Сіңірі жаншылған екен! – деді. – Әлбетте, ол рентгенге көрінбейді. Жарайды, оқасы жоқ. Алла сәтін салса, сауығасыз.
Қабдырахман кәрия жаншылған сіңірді ақырын-ақырын уқалап отырды да, не заматта:
– Қолыңызды көтеріңізші, – деді. Әйел кісі қолын бірден көтерді.
– Сіз өйтіп жылдам көтермеңіз. Жайлап, ақырындап қана көтеріңіз. Қорықпаңыз!
Әйел сынықшының айтқанын жасады.
– Болды ма? – деді әйел сенер-сенбесін де білмей.
– Болды, – деді Ауданбектің атасы. – Алла қаласа, жазыласыз… Енді, кәдімгі түйенің шудасына қара тұз қосып, қолыңызды таңып тастаңыз. Ешқандай дәрі-дәрмек жағып, әуре болмаңыз… Мен бар болғаны жаншылған сіңіріңізді қалпына келтірдім.
Сырқат әйел сынықшы кәрияға алғыс айтты.
Толымбек Әбдірайым,
жазушы,
Астана қаласы
