ШЫҢҒЫСХАН ҚАЗАҚТЫҢ ҚАЙ РУЫНА ЖАТАДЫ? деген сұраққа жауап іздер болсақ:
Шыңғысханның тегін қазақ деп сенімді түрде айтуымыз үшін, біз міндетті түрде Шыңғыс қағанның қазақтың қай жүзіне (қай арысына) және оның қай руына жататынын білуіміз керек. Егер біз осыны жасай алмасақ, атамыздың тегінің қазақ екендігі әрқашанда күмәнді және даулы мәселе болып қала бермек.
Жалпы Шыңғысханның тегі қазақ екендігін күні кешеге дейін қазақ түгілі бүкіл әлем білген. Қазірде оны қазақтың көптеген тарихшылары айқын біледі. Бірақ, соңғы буын ұрпақты әдейі қасақана шатастырып жүрген арнайы топ бар. Бұл соңғы үш ғасырға жуық орысқа бодан болғандығымыздың және олардың маймылды адамзаттың атасы деп түсінетіндерінің салдары.
Атамызды қазақ деп жүргендердің әрқайсысы Шыңғысханды қазақтың әртүрлі руларына: Қоңырат, Жалайыр, Найман және Адайға телиді.
- Кейбір тарих «жазғыштардың» арасында Шыңғысханның тегін қоңырат деушілер жиі кездеседі. Бұл пікірдің қате тұжырым екенін бір-ақ сұрақпен теріске шығаруға болады. Ол қазақтың қай руы, қай заманда өз тумаласымен құда болып еді деген.
«Шыңғысхан Құласудың жағасымен жүрді. Су бойында отырған елге тап болды, одан : «Не елсіз?» деп сұрады. Сөйтсе олар: «Қоңыратпыз» деді. Ол уақытта қоңыратқа бас болып жүрген Түрік имал еді. Шыңғыс хан оған елші жіберіп, «Осы уақытқа дейін жамандаспаған құда – анда едік. Ел болсаң, одақтасым бол, жау болсаң, өзім келіп тұрмын» деді. Мұны естіген соң барлық қоңырат хан алдына келіп, оған бағынды. (Әбілғазы. «Түрік шежіресі» Алматы. 1992. 57 бет).
Шыңғысханның тегі қоңырат болса, ол мұндай әңгімені, яғни «құда – анда едік» деген сөзді айтпай, тумаласпыз ғой деген болар еді. Енді осының үстіне, олардың өздерін ешқашан Мұңал (Моңғол) деп атамағанын қосыңыз.
Себебі, олар Нұқ пайғамбар шыққан Қосай руынан тарайды. Қоңырат пен Қосайдың «Қо» деген бір түбірден болатыны тек қана осыны білдіреді.
Украиндіктердің өз тектерін «Ко» - Карпенко, Шевченко, Шмадко, Приходко т.т. деп жазып жүргендерінің сыры осы.
Қосай - бұл баяғы Нұқ пайғамбар заманындағы топан суға қарық болған елдің атауы. Сол елден тек қана Нұқ пайғамбардың отбасы және Мұсылмандықты мойындаған сексен отбасы кемеге мініп аман қалған делінеді ежелгі шежірелерде. Нұқ пайғамбардың тегі Қосай. Сол ел түгелдей суға қарық болып, тек қана Нұқ пайғамбардың кемесіне мінген жандар аман қалып, сол елге Нұқ пайғамбар соңғы «Нүктені» қойды. Одан кейінгі ұрпақ Қосай Нұқ болып, ал сөйлемде Қос Нүкте болып жалғасып кетті. Қос Нүкте - Қосай Нұқтың лақап аты. Қосай руының қазақтың барлық руларының құрамында болатыны, Қосайдан жолдасың болса жолың болады делінетіні және олардың аға баласы деп құрметтелетінінің сыры да осы.
Бұл жағдай Адай шежіресінде былайша беріледі: Адайдан екі бала: Құдайке (үлкені) және Келімберді (кішісі). Құдайкеден екі бала: Тәзіке (үлкені) және Қосай (кішісі). Келімбердіден алты бала: Құнанорыс, Ақпан, Балықшы (Шыбынтай), Бұзау (Жеменей), Тобыш және ең кенжесі Мұңал. Олар Адайда «Мұңал ошақ» деп те аталады.
Түсініктеме: Адам-адам болып, Ұлы Жаратушы-Алла оларға сана мен сөйлейтін тіл бергелі бері, бүткіл жер бетінде ең алғаш от жаққандар осы бүгінгі қазақтың ата-бабалары болатын. Алғашқы от жағылған жер – Маңғыстау. Топономикалық айғақтамасы, Маңғыстаудағы Қаратаудың ең биік шыңының Отпан (От ман) аталуы. Біздің бұл күндері ең көп қолданатын Отан (Нұротан) деген ұғымымыздың бастау алатын жері осы, яғни авторлық құқық Маңғыстаулықтарда жатыр. Енді осының үстіне от жағатын қондырғының «ошақ», шай қайнататын қондырғының «мосы» аталатынын қосыңыз. Од (От) Адтардың (Адайлардың) лақап аты болса, Ошақ пен мосы Адай атаның екінші немересі Қосайлардың лақап аты. Үш ұғымның үшеуінің де бір түбірден болатындығы тек осыны білдіреді. Бұл жерде Адай-Қосай аталарымыздың авторлық құқығы сақталып отыр. Алғыс: «Шырағың сөнбесін!».
Қоңыраттардың рулық таңбасы да Шыңғысхан шыққан рудың таңбасымен сәйкес келмейді. Қоңыраттардың рулық таңбасы «Босаға» болса, Шыңғысханның таңбасы «Тіл таңба», «Қас би» таңба деп те аталады.
Қоңыраттың құрамында Қият руы болғанымен, сол қияттардың атасы Мұңал (Моңғол) атты ру жоқ. Демек, ол елдің құрамында атасы жоқ болса, ол ру оларға жатпайды деген сөз. Шыңғысханның руы қоңырат еместігі ешқандай күмәнға да, дауға да жатпайды.
Шыңғыс ханды Найман деушілерге айтарымыз, Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда Найман хандығы Татар Даласының орталық-шығысындағы Қаңға тауларынан басталып, Хан-Алтайдың түстігінен өтіп, Көк-Ертіс пен Қара-Ертістен озып, Зайсан, Тарбағатайға дейін созылып жатқанын көреміз. Шығыста – кереймен, батыста – Дәшті-Қыпшақ жұрты қаңлымен шектескен, терістігі – тау мен тайға (батпақ), түстігі – құм мен шөл. Ұлан-байтақ жер, қисапсыз халық. Нақты саны белгісіз. Бірақ сол кездің есебімен алғанда, өте көп жұрт болғаны күмәнсіз. Кейбір деректерге қарағанда, христиан дінінің нестор тариқатына бейіл беріпті.
Найман мемлекетіндегілердің моңғолдарды «қоңырсыған иісті, қомыт-қомыт киімділер» деп атап, оларды мойындамай, қарсы көтеріліп, соңына дейін соғысқаны – барлық тарихи еңбектерде жазылған жәйт.
Демек, Шыңғысханның руы найман еместігі ешқандай күмәнға да, дауға да жатпайды.
Наймандар өздерін Матай руынан таратады. Шындығында, Наймандар ежелгі МАД елінен (патшалығынан) тарайды. Матайдың түп атауы ежелгі МАД елі. Олар шығыс жазбаларында Мадай (Матай), Маадай, Манадай деп хатталған.
Жақында «Алаш» тарихи-зерттеулер орталығының ұжымы «Қазақ» ру-тайпаларының тарихы атты жоба аясында үш кітаптан тұратын «Найман» атты тарихи зерттеу еңбегін жазып бітірді. Осы еңбекте Найман этнониміне байланысты алты пікір: біріншісі – «Найман» атауын жеке тарихи тұлғадан шығарады; екіншісі - бұл этнонимді өздерінің атымен байланыстырады; үшіншісі – моңғолдық сегіз сандық көрсеткіштен; төртіншісі – «найы» түбірінен көне түрік тіліндегі «дос» деген мағынадан; бесіншісі – «сегіз өзен елі» деген мағынамен туыстастырады; алтыншысы – көне түркі тіліндегі «үлкен мәлін» деген мағынаны білдіретіндігі атап көрсетіліп, «Осы көзқарастарды талдау барысында Наймандарға» осы этнонимді моңғол тілдес қидандардың бергенін мойындауға тура келеді деген пікірге тоқталдық. Сонымен бірге «найман» этнонимін талдау барысында осы моңғол тілдес тайпаға жатқызатындардың пікірлерінің қате екендігін, шын мәнінде, наймандардың о бастан-ақ түркі тілдес тайпа болғандығын нақты дәлелдей алдық деп ойлаймыз» дейді.
Ежелгі Қытай жылнамаларында Нұмдардың сегіз елі туралы мәліметтер бар. Қазіргі тарихшылар одан кейінгі сегіз арыстарды, яғни оғыздар (Өгіз) бірлестігін, осы Нұм елінің жалғасы деп, ал Наймандарды солардың ұрпағы деп тұжырым жасаған. Нұх, Нұқ, Нұм, Нау, Ной (Ноғай), Най (Найман) болып әр түрлі аталып жүрген аталарымыздың тегі бір адам, бір ел, яғни қазақ елі. Топан судан аман қалған Нұқ пайғамбардың қауымы. Най Ман, Най Манұлы немесе Манның ұрпағы болып шығады. Сол сияқты Нұқ-қа «ай» жалғауын жалғасақ Нұқай, Ной-Ноғай болып шығады да, бұлда Нұқ атамыздың баласы, ұрпағы деген мағына береді. Адам атына «н» және «и,й, ы, і» жалғауын қосқанда ұлы, баласы, ұрпағы деген мағына беретінін еске алайық.
Демек Най Мандар өте ежелгі қазақтардың ұрпағы. Оған дәлел: Жоғарыда көрсетілгендей Най – Нұқ пайғамбар атамыздың, яғни адам аты; Най – сегіз сандық көрсеткіш (жалпы бөліну осы сегізден басталады); Най – үлкен мәлін; Най – дос, Най – ежелгі музыкалық аспап, Найза – қару, Найзаласу, Найзабойы, Найзатас, Найзақара, Найманана сияқты ұғымдар бар. Бұл ұғымдардың бұлай аталу себебі, осылардың бәрі қазіргі қазақтардың Най аталған кезінде дүниеге келген. Қазақта қандай заттың, қандай ұғымның атауы болмасын, сол ұғым сол елдің, сол атаның есімімен аталады. Бұған дәлел ретінде Адайдың тіл мен жебе таңбасын еске алсақта жарап қалар. Енді осыған Қазығұрт тауының басына Нұқ пайғамбардың кемесі келіп тоқтаған күннен бастап, жыл басы болып есептеліп, тойланып келе жатқан Наурыз мерекесін қосыңыз.
Найдың шығу тегі Аналық текке жатады. Себебі, Найдың сөз түбірі Ай – әйел, ана деген мағына береді. Айдың жерге, әйелдің ерге серік болатыны осы.
Ал Қиданға келсек, тарихта Кидан, Қимақ, Қиян, Қыпшақ аталып жүрген алып қағандықты құрғандар Шыңғыс ханның арғы аталары, Адай - Мұңалдың Қиятынан тарайтын ұрпақтар. «Еділдің бойы – енді қиян, Жайықтың бойы – жайлы қиян, Маңғыстаудың бойы - шаңды қиянды» еске алайық. Ал, Адайдың (қазақтың) қарашаңырағының иесі мұңалдарды, қазақтан бөліп тастап «моңғол» тілдес тайпа деп атаулары түп-тамырымен қате тұжырым. Демек, қазіргі орыс (ағылшын, еврей) ілімінен дәріс алған қазіргі ұрпақтың білім деңгейінің сиқы осы.
Қазақтың бес қаруының бірі Найзаны жасағандар осы Найман аталарымыз. Адам игілігіне жарайтын қандай дүние болмасын, сол зат, сол адамның атымен аталған. Бүл қағида күні бүгінде сол күйінде тұр. Найза – қысқартылған сөз. Сөз түбірі – Ай, одан ары Най, Ай, Айза, Иза (ыза), Айза (айыз) деген сөздерден құралады. Енді осы сөздердің мағынасына үңіліп көрсек, осы бір ауыз сөзден, осы қаруды кімдер жасағанын, олардың руы мен атын, тіпті не үшін жасағанын да білуге болады. Ай – Адайдың екінші буыны. Түп төркіні, Ад – Ай (Ата мен Ана) Ата – й (атаның баласы), яғни Ай Адтың баласы, ұрпағы. Демек, Найдың Адтардың ұрпағы екендігіне дау жоқ. Бүгінгі Наймандар сол ежелгі Ад – Мандардың ұрпағы. Айырмасы, олар Адам Атаның қарашаңырағынан енші алып, бөлек отау тікті. Адайлар болса Адам атаның қарашаңырағында қалды. Ал, Найза деген қаруды ойлап тапқан атамыздың, дәлірек айтқанда анамыздың аты Айза. Демек, Айза апамыз жауын найзаға түйреп, кегін алып, айызы қанып тұрған мезгілінен, осы атамыздың (анамыздың) атынан «айыз», «айызы қанды» деген сөз қалды.
Найман – сөз түбірі Ай. Ары қарай Ай, Най, Ан, Ман, Иман, Найман болып шығады. Сөз түбірі (өз түбі) мен сөз құрамы жаңылыспайды. Демек, қазақтың «Иман» деген ең қасиетті ұғымынының авторлығына Найман аталарымыздың таласы бар. Әйтпесе, Иман деген сөз тұтасымен Найман атамыздың есімінің қақ ортасында күндей жарқырап тұрмаған болар еді. Әйтпесе, ең қасиетті асымыз - Нан деген ұғым дүниеге келмеген болар еді.
Алладан Құран Кәрімнің түскен жері жоғарыда көрсеткенімдей, Арабтың екі қаласы Меке мен Медине екені барша халықтарға белгілі. Осы екі қала: Меке мен Медине де бастауын Манқыстаулық МАД патшалығынан алады. «Ар» мен «Ар қорғаушылар» (Арийлер, Араптар) деген ұғымдардың осы МАД патшалығында дүниеге келгендігі ежелгі жазбаларда көрсетілген. Мәдениет деген ұғымның авторы да осылар. Бәрінің бір түбірден болуы тек қана осыны білдіреді. Арап – Ар апа аналық текті білдіреді. Олардың Ар қорғауда шектен шыққаны соншалық, дүниеге Мұхаммед пайғамбар келер тұста олардың бәрі пұтқа табынған және өз қыздарын бес жасқа шыққан кезінде өлтіретін дәстүр болған. Алланың бұйрығы Құран Кәріммен бұларға тыйым салынған. Манқыстаудың Шежіре дерегі бойынша Араптар мен Ебрейлердің аталары бір, екеуі де өздерін Семиттен таратады. Өз кезегінде Семит пен Жеменей (Иемен) жеті мен сегіз деген лақап атқа ие болып Адайдын алтыншы немересі Бұзаудан тарайды. Бұзау да аналық текке жатады. Бұзаудың сөз түбірі Ұз (Үз, Уз). Бұл анамыздың атында кезінде Меке қаласында Әл Узза атты тас құдайдың бейнесі болып, дүниеге Ислам діні келгенге дейін барша жұрт оған құлшылық қылған. МАД – қысқартылған сөз. Ман Адай деген мағына береді. Арабтарды ежелде Тәзікелер деп атаған. Тәзікенің әкесі Құдайке (Қу Адай әке), бұл жерде Меке дегенімізде Құдайдың орны Ман мен ауыстырылып Ман әке – Меке делініп отыр. Сөз түбірі жаңылыспайды.
Жалпы осы МАД патшалығынан тараған көптеген елдер күні бүгінде де осы ұғымды өздерінің ел, ру, топономикалық атаулар мен өзге де ең басты ұғымдар атауында сақтап отыр. Мысалы, Мадиян (ежелгі мемлекет), Мадина қаласы (Арабия), Мадияр (ұлт), Мәдениет (қазақ), Матай (Мадай), Мадрид (Испания), Мадагаскар (мемлекет) т.т. болып кете береді. Әлем картасында осы МАД-тарға қатысты 150-ден астам топономикалық атаулар бар.
Бәрінің шыққан тегі қазақ, бұл ұғымдардың бәрі қазақ даласында дүниеге келген. Адай (қазақ) шежіресі және сонымен қатар бүгінгі қазақ даласындағы ежелгі МАД (Ман Адай, Маадай, Мадай, Матай) патшалығы, осы патшалық жеріндегі Манқыстау түбегі мен оның тұрғындары Адайлар; Жем, Шылым атты өзендер; Семей мен Өскемен облыстары атауында сақталған.
Адам баласының бүкіл әлемге үлгі болған ең ұлы мәдениеті Манқыстаулық МАД (МӘД) патшалығынан басталып, осы есім бүкіл әлемге Мәдениет деген «авторлық» құқықпен жалғасып кетті.
- Ғалым М.Қарғабаевтың ұзақ уақыт жүргізген зерттеу жұмысында Шыңғыс хан Арыс бұтағының Жалайыр тармағынан тарайтын түркі деп нақтылайды. Тайпаның аты ағайынды Жал және Айыр аттарының біріктірілген түрімен аталады. Рудың таңбасы айыр түрінде беріледі. Мұндай таңба Шыңғыс хан заманынан да көп уақыт бұрын болған. Шыңғыс хан және оның ұрпақтары ата-бабаның дәстүрін бұзбай әрқашан жалайырдың осы белгісін күні бүгінге дейін сақтап келеді деген уәж айтады автор.
Бұл тұжырымға да бір ауыз сөзбен тойтарыс беруге болады. Оған Рашид ад-Диннің: «Наймандар, жалайырлар, онгуттар, кереиттер және басқа осы секілді тайпалар өздерінің нақты тайпалық атаулары бола тұрып, моңғолдың даңқына ортақтасу үшін өздерін «моңғолмыз» деп атады» (Рашин ад-Дин. 1952. Ч.І. стр.75), - деп ашып көрсетуі жарап жатыр.
Жалайырдың рулық шежіресі құрамында да Мұңал (Моңғол) атты ру жоқ. Демек, Шыңғысхан Жалайырға жатпайды.
Егерде, Шыңғысханның тегі Жалайыр болғанда осы қауымнан шығып, XVI – XVII ғасырлар шегінде жасаған қазақтың әйгілі тарихшы ғалымы Қадырғали Жалайырдың мұны жазбай кетуі де еш мүмкін емес еді.
Шыңғыс қағанның тегі Адай екендігі ешқандай дауға жатуға тиіс емес. Себебі, бүткіл жер бетіндегі (ас пен көктің арасы), тіпті сонау ғарыштағы атаулардың бәрі адам (ру) аттары, яғни сол атауларды дүниеге әкелген аталарымыздың есімі. Бастауы сонау Адам атадан алынатын бұл қағиданы бүкіл әлем елдері қолданады. Аталарымыз оны «сөздің атасы» десе, бүгінгі тілде ол «авторлық құқық» делініп жүр. Авторлық құқық сөз түбірінде (өз түбінде) сақталады. Ақыл-есі дұрыс жандар үшін, бұл дауға жатуға тиісті емес. Бұл тұжырымды кез-келген адам, кез-келген ұғымнан көре алады. Сондықтан, Адай Адам атаның қарашаңырағының иесі болып табылады. Демек, Шыңғыс қағанның Адай (м) атаның ұрпағы екендігіне дауласу әділеттілікке жатпайды.
– Адай (м) – А, Ад (Ат), Ада (Ата), Ай, Дай (Тай), Адай (Атай), Адам (Атам) болып шығады.
А – дыбысы Алып бидің де (әліппе), сонымен бірге барлық дүниенің де бастауы.
Ад – алғашқы Адам, соған сәйкес қауым атауы. Ат – а. алғашқы адам есімі (атың кім?); б. Қолға
үйретілген, мінетін ат. Мақал «Ат – ердің қанаты». Ад қауымы алғашқы адамның да, адамға серік болған мінетін аттың да авторы.
Ада – а. Ата. Иә, иә кәдімгі қазақ баласының күнделікті аузынан тастамайтын Атасы, яғни әкеңнің әкесі; немесе өз атаңнан бастап сонау Адам атаға дейінгі барлық аталарың; ә. Арал. Ең алғашқы, тіпті бергі (Нұх пайғамбар кезеңі) бүткіл жер бетін су басып жатқан кезде алғашқы құрылыққа (Жуды тауына, яғни Қазығұртқа (Қазық жұртқа)) қадам басқан сол аталарымыз болатын. Қ-ада-м деген сөздің де түбірінің Ата болатыны осы; б. Ада. Ада болу – көп аталардың (Адамдардың) бір адам болып азаюы, немесе кез-келген заттың таусылуы. Қадам – Қам ата Нұх пайғамбардың үш (Қам, Сам (Шам), Иафес) ұлының үлкені. Атасынан (қазық жұрттан) бөлініп, өзге өңірге алғашқы қадам жасаған солар болатын.
Ай – Анаң. Әйелдің сөз түбірі Әй (Ай). Әйел (Ай мен Ел) «Әй ел болайық». Әйел ердің серігі, Ай жердің серігі.
Дай – Адам ата ұрпақтарының ру-руға, әртүрлі елдер мен мемлекеттерге бөліну кезеңін көрсетеді. Тарихтағы Дай – Массагет (Дай-Дахи) аталғандар осылар. Дай-дай болып айтысу, Дай-дай бөліну, тіпті керісу мен ұрысу да солардан қалды.
Адай (Ада-й). «Й» дыбысы Атаның ұрпағы, баласы, яғни ең кенжесі, «қарашаңырағының» иесі деген мағына береді. Әйтпесе, ортағасырлық ғұламалардың барлығы дерлік өз тектерін Иассауи, Фердауси, Игунеки, Адайи, Сарайи, Тарази, Жалайри т.т. деп жазбаған болар еді.
Адам (Ата-м). М – тәуелділік жалғау. Қазақтың сан миллиондаған сөздерінің бәріне де Өз атаңнан бастап сонау ең түпкірдегі Адам атаға дейінгі Аталардың (Адамдардың) барлығы менің атам. Ата – бабаларымыздың бір-бірін құрметтегені соншалық кез-келген жанды Адам, яғни Менің атам деп атап отыр. Қазақтың сан миллиондаған сөзіне «М» дыбысын қоссаң бәрі менікі деген ұғым береді. Атам, анам, көкем, балам, басым, аяғым, елім, жерім, атамекенім т.т. болып кете береді.
Ал, Адай ма, әлде Адам ба, қайсысы бұрын дүниеге келді деген сұраққа жауап іздесек, Адам деген ұғым Адайдан кейін келген деп батыл тұжырым жасай аламыз. Себебі, Ата (Атам, Атам менің) атануың үшін міндетті түрді сені Ата деп атайтын немерең (ұрпағың) болуы шарт. Атаға жалғанған «Й» дыбысының баласы, ұрпағы деген мағына беретінін жоғары да айтқанбыз. Ата шежіренің Адам ата шежіресі делінбей Адай шежіресі делінетінінің сыры осы. Бұл тұжырым күмәнға да, дауға да жатпауға тиіс. Себебі, ең бірінші болып Атасының шежіресін жазған немересі жетінші буын Бұзау-Жеменейлер болатын.
Өздеріңіз көріп отырғандай бар жоғы төрт-ақ дыбыстан тұратын бір ауыз сөзге Адай (м) ата, (Ман) ата ұрпақтарының 70 000 жылғы тарихы түгел сыйып кеткен. Бұдан асқан даналық болар ма? Міне біздің аталарымыз тарихты бір ауыз сөзбен осылай жазған. Тарих жазсаң, осылай жаз!
Ад қауымы бүкіл адамзат баласының Атасы. Атам, Адам және Адайдың сөз түбірі Ат пен Ад болатыны осы. Бұл атаулардың «авторлық құқығы» Ад (Адай) атамыздікі. Сөз түбірі жаңылыспайды. Атаң да, Ат та ең жақындықты білдіретін ұғым. «Ат ердің қанаты» (мақал). «Есімің кім» дегеннің орнына да «Атың кім» дейміз. Ал «Ад»- қа келсек, ежелгі шежірелердің бәрінде, Құран Кәрімде де Ад қауымы деп жазылған. Бұл біздің бала кезімізден бәрімізге таныс «Алғашқы қауымдық құрылым» деген сөз. Осы қауымдық құрылым, адамзат қоғамының әр-түрлі даму сатыларынан өтіп барып, елге, мемлекетке айналды. Осы алғашқы елдің аты, осы елдің (рудың) атасы Әз (Аз) атамыздың атына сәйкес Аз, Азар, Азақ, Азық, Азия, Азау, Азаулы, кейіннен Қаз, Қазық, Қазар, Қазан, Қазақ, Қазақия, Қазақ ССР-і, Қазақстан деп аталды. Өздеріңіз көріп отырғандай Ад пен Ат-қа «а» әрібін жалғасаңыз, бұл күнде немереден басталатын ұрпақтың аузымен айтылатын өзіміздің Ата (Ада) деген сөзіміз шығады да, Ада-ға «й» әрібін жалғасақ, бұл керісінше жоғарыда көрсеткеніміздей баласы, ұлы, ұрпағы деген мағына береді.
Менің бұл келтірген тұжырымыма Қытай қазақтарының «балапан», «бала», «перзент», ауыспалы мағыналары «аяулы», «ардақты» деген сөздердің орнына Адай сөзін қолданатындары толықтай дәлел бола алады.
«Адай (ҚХР) 1.балапан, Ауыспасы, бала, перзент. 2. Аяулы, ардақты» («Диалектологиялық сөздік» Арыс баспасы. Алматы. 2007, 23 бет).
Қазіргі Хақас тілінде Адай – Құмай Тазы.
Ежелгі Хақас тілінде Адай – Қасқыр (Бөрі).
Ежелгі Түрік тілінде Адай – а. Балапан, б. Бала.
«Балапан, қазақтың ең сүйікті сөзі, бала (өз баласы) – балапан (құстың баласы). Еске сала кетейін: бен, пен, бан, пан ежелгі оғыз тілінде, есімдік мен дегенді білдіреді. Оғыз, Адай, Қыпшақ – бәрі бір адамның аты.
…Дахтар (Дайлар), массагеттер, каспилер, аландар мен адайлар бәрі Сақ конфедерациясына кіретін бір тайпаның әртүрлі атаулары» (Т.С.Досанов «Руника құпиясы». Алматы-2009).
Жоғарыда көрсеткенімдей Ада-ға «й» жалғауын қоссаң да Атаның ұрпағы деп көпше мағына бергені сияқты «Ад»-қа «ай» жалғауын қоссаң да сол күйінде қалады. Біздің білетініміз, аталарымызды, яғни ежелгі қазақтарды Өгіз қағанның үлкен ұлы, әрі тақ мұрагері Күн ханның атымен Күндер (Ғұн, Хұн, Хунну т.б.) деп атаған. Сонда күніміз аспандағы нұр, сәуле шашып, жарық беріп тұрған күн де, күн мен түннің алмасқан кезіндегі жарық мезгіл күндіз, немесе бір күн. Сонда біз қолданып жүрген «ай» сөзі сол күндердің (жылда ауысып отыратын 28, 29 күннен басқа 30 немесе 31 күн) жиынтығы болып шығады. Осылайша «ай» сөзі де бұл жерде көпше мағына береді. Бұл атаулардың бәрі өз тегін Ай анамыздың атынан бастау алады.
Адай дегеніміз жоғарыда айтқанымыздай Ад пен Ай деген, ата мен анамыздың және сонымен қатар аталы, әкелі және балалы ұрпақтың жиынтық атауы. Адайдың екінші буыны «Ай» дан төмендегідей адам аттары мен ұғымдар дүниеге келді: Айбек, Айсұлтан, Айболат, Айман, Найман, Айгүл, Айнұр, Айжан, Май, Майя, Тайпа, Сынай (Синай), Мұнай, Айт, Айту, Айтпау, Бай, Байғазы, Лай, Сай, Пай-Пай, айна (әйнек), айал (әйел) т.т. Бұл ұғымдардың бәрінің авторы Адам атаның қарашаңырағы Адайлар, яғни бүгінгі Адайлардың ата-бабалары. Әйтпесе, Адайдың «бес жүйрігі» атанған жыр дүлділдерінің бірі Ақтан Керейұлы (1850-1912):
«Сөйле» десең жыршыңыз
Алдарыңда жортақтар.
Туған айға ат берген,
Ақ қағазға хат берген
Екі ерін мен тіл-таңдай
Сөйлесін деп жақ берген.
Айтқан сөзге түсінбес
Адамның мыйсыз ақымағы», – деп жырламаған болар еді (Жыр-дария «Маңғыстаудың ақын жыраулары» Ақтау-1995. 159 бет);
Әйтпесе, Адайлардың атамекені Маңғыстау «360 әулиелі киелі Маңғыстау» деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, ежелгі жырдағы: Маңғыстау сонадайдан тоңазытқан,
Жүрегін талай ердің қобалжытқан, – деп, Маңғыстауға аяқ басқан ерлердің жүрегін қобалжытпаған болар еді.
Әйтпесе, Маңғыстаудың ежелгі МАД (Ман Адай, Мадиан) патшалығынан бүкіл әлемге үлгі болған әдеп (әдеп сақтау), әдет (жақсы әдет), әдеби, әдебиет, мәдени, мәдениет деген ұғымдар, Мекке мен Мәдине қалаларының атауы дүниеге келмеген болар еді.
Әйтпесе, Адайдың Жебе таңбасы (стрела, стрелка) бағыт-бағдар, жол көрсетіп бүкіл әлем елдерінің кез-келген жерінде тұрмаған болар еді.
Әйтпесе, ежелгі қазақтар (қытай қазақтары күні бүгінде де) періштені, сәбиді, балапанды Адай деп атамаған болар еді.
Әйтпесе, Адайлар өздерінің Ас-садақаларында сендердің бәріңе Аға баласы деп иықтарыңа шапан жаппаған болар еді.
Әйтпесе, Адайлар бәріңе төрінен орын ұсынып, келіндері үйіне келген жасы үлкендеріңе иіліп сәлем етпеген болар еді.
Әйтпесе, Адайлар ежелгі шежіре-дастан, жырлардың бәрінде «Тіл таңбалы Адайлар» деп аталмаған болар еді (Ең бірінші болып адам Ата мен Ауа ананың тілі шыққанына қандай дау бар).
Әйтпесе, олар Қас би (Қаз би) атанып, Маңғыстау өлкесі сұғына кірін тұрған теңіз Қас би (Каспий) деп аталмаған болар еді;
Әйтпесе, олар ежелгі жазбаларда Тау би және Көп би деп аталмаған болар еді;
Әйтпесе, Адайлар қазақтың қарашаңырағы (кенжесі) аталып, ата-тек шежіресінің ең соңында тұрмаған болар еді;
Әйтпесе, «Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі», – деп айтылмаған болар еді;
Әйтпесе, Адам Атаның атын Адай, Ман Атаның атын Маңғыстау ұстап отырмаған болар еді;
Әйтпесе, бүкіл әлем өздерін Адам Ата мен Ауа Анадан және Ман Атадан таратпаған болар еді;
Әйтпесе, Ман атаның моласы Манқыстауда жатпаған болар еді;
Әйтпесе, киелі Маңғыстауда қазақтың түп атасы Әз әулиенің моласы сақталмаған болар еді;
Әйтпесе, Маңғыстаудағы Сынды (Синай, қазіргі атауы Қыр (Үстірт) тауында Ұлы Жаратушы – Алла Мұса пайғамбармен тілге келіп, оны және оның елін дұрыс жолға (мұсылман) салу үшін Оған «Торатты» (Тауратты) бермеген болар еді;
Әйтпесе, Маңғыстаудағы қырдың халқы Үстіңгі жұрт (Үстірт) деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, қой менен қойшының пірі Шопан ата қорымы Маңғыстауда болмаған болар еді;
Әйтпесе, мына өмірге «пірдің соңы Бекет» делінетін құдіретті Бекет әулие дүниеге келмеген болар еді;
Әйтпесе, ұлы Құрманғазы бабамыз Адайларға бүкіл әлемде теңдесі жоқ «Адай» күйін арнамаған болар еді;
Әйтпесе, «Алшын, Алшын болғалы,
Адай еді қорғаны.
Адайдан қайрат кеткелі
Қалың алшын сорлады», – деп Мұрат Мөңкеұлы өзінің «Үш Қиян» атты тамаша толғауында жырламаған болар еді;
Әйтпесе, 1930 жылы КСРО Орталық партия Комитеті (Москва) туысы Маңғыстаулық Адай ата ұрпақтарынан басшы қызметке адам алынбасын деген жасырын қаулы алмаған болар еді;
Әйтпесе, Әйтпесе, бүкіл әлемді жақсылыққа жетелеген Шыңғыс қаған бабамыз Қазақ болмаса, мен Қаз Адай болмасам мына шежіре-тарих жазылмаған болар еді.
Адай шежіресінде, Адайдан – Келімберді – Мұңал - Жаулы - Жары - Кеще (Мұрат) - Шортық - Бұхар - Құрым - Сүйіндік - Тұрнияз - Айытқұл – Қиян болып таратылады. Бұл дерек Адайдың әйгілі биі Алшын Меңдалыұлы шежіресінен алынды.
Қият – Шыңғыс ханның туған руы. Қазақтың шежіре бойынша, қият атауының түп төркіні – базғыдағы қасап қырғыннан аман шығып, Еркіңе-қонға жеткен екі жігіттің бірі Қиян есіміне барып тіреледі. «Қиян» сөзінің мағынасы – таудан құлаған сел, ағыны қатты, буырқанған, үлкен, күшті тасқын деп ұғындырады Рәшид-әд-Дин. Бұл – дәл осы қалпында қазақ тілінде, Алтайдан Атырауға дейін – батыста да, шығыста да қолданыста бар сөз, мәнісі – таудан аққан сел және екпінді, қуатты демек: қиян жүрді, қиян соқты немесе қиян жүйрік, қиян мықты. Екі тарамның түйіні біреу-ақ: екпінді, ағынды, қуатты, пәрменді, қарқынды. «Қиян әулеті қайратты, қуатты, қайтпас ер болған себепті бұл тайпа қият есімімен әйгілі болды», – дейді Рәшид-әд-Дин. Қият – «қиян» сөзінің жиынтық нұсқасы.
Әуелде Еркіңе-қоннан шыққан бүкіл Қият әулеті, оның ішінде Бөрте-Шина (Бөрте Бөрі, Бөрте Алшын М.Қ.) тұқымы түгелдей қият атанады. Алайда, Дүйім-Баян, Алан-Құбадан соңғы заманда ел өсіп-өніп, көбейіп, әрбір ата жаңа есіммен жаңа, дербес руға айналады. Қият ныспысы көмескіленіп, есептен шыға бастайды. Ақыры, Боданшар мұңалдың жетінші ұрпағы Қабыл хан кезінде қият атауы қайтадан жаңғырыпты. Қияттардың көпшілік бөлігі осы Қабыл ханнан тарайды дейді Рәшид-әд-Дин. Шыңғысханның тікелей ұрпағы Әбілғазы атамызда тура осы деректі береді. Бұған күмән келтіруге де, дау айтып теріске шығаруға да ешкімнің жоқ. Атам Қазақ ата-тегінен ешқашан жаңылысқан емес. Ұрпақтарына «Тегін білмеген тексіз, жеті атасын білмеген жетесіз» деген мақалды қалдырып кеткен солар болатын.
Қазақ ұғымы, қазақ халық әдебиетінде ежелгі қият – қыпшақпен туыстас және одақтас ру ретінде жүреді. Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов өзінің тарихи шығарма, әдеби зерттеулерінде «қият-қыпшақ» елі деп жазады.
Мұхтар атамыздың тұжырымы өте орынды. Себебі, Қият, Қиян, Қыпшақ, Қидан, Қимақ, Кимек синоним. Бәрі бір түбірден, яғни бір атадан тарайды. Құрметті Оқырман! Еске ұстайық! Сөз түбірі (өз түбі, сөздің атасы) және қазақтың рулық шежіресі ешқашан жаңылысқан емес.
Жоғарыда көрсетілген деректерден шығатын қорытынды, бәрінің тегі Қиян, ал Қият оның көпше атауы. Қият руының қазақтың көптеген белді руларының құрамында болатынының сыры осы. Мысалы, Қият - Ұлы жүз (Ағарыстың) шанышқылы руында, Орта жүз (Жанарыстың) қоңырат руында, тіпті Қарақалпақта да бар. Сол Қият руы Адайдың – Келімберді – Мұңалынан тарайтын – Бәйімбет руының ішінде де бар. Мұңалдан – Бәйімбет, Бәйімбеттен – Сабытай, Сабытайдан – Медет, Медеттен – Құл, Құлдан – Батыр, Батырдан – Қият болып таратылады («Маңғыстау энциклопедиясы»). Ал, қыпшақ руын бүкіл түркі халықтарының барлығының ішінде бар десе де болады.
Қожырбайұлы Мұхамбеткәрім Ақтау қаласы
