Қазақ хандығы дәуірінде хандар арнайы "қамалдарда" тұрақты өмір сүріп тұрған жоқ, бұл Еуропа, Осман, Парсы немесе Үндістандағыдай классикалық қамал-сарай жүйесімен бірдей емес еді. Дегенмен, кейбір жағдайларда қорғаныс мақсатында немесе әкімшілік орталық ретінде бекіністер (бекініс қамалдар) пайдаланылды. Енді нақтырақ жауап берейік:
1. Қазақ хандары қамалда тұрды ма?
Көп жағдайда жоқ. Қазақ хандығында көшпелі өмір салты басым болғандықтан, хандар мен сұлтандар жыл мезгіліне қарай қоныс аударып, өз ордаларын (салтанатты киіз үйлер) көшіріп отырған.
Бірақ кейбір әкімшілік, әскери немесе сауда орталықтарында хандар немесе сұлтандар белгілі бір уақытқа тұрақтауы мүмкін еді. Мысалы, Түркістан қаласы (Ясауи кесенесі орналасқан қала) Абылай хан, Тәуке хан сияқты билеушілер үшін маңызды орталық болды.
2. Қамалдар болды ма? Қандай атаулармен белгілі?
Қазақ хандығында қамалдардан гөрі "бекіністер" болған. Бұл қамалдар көбіне Ресей немесе Қоқан хандығы салып кеткен бекіністер еді (XVIII-XIX ғғ.).
Қазақтармен тікелей байланысты тарихи қамалдар:
Түркістан (Ясы) – рухани және саяси орталық.
Сайрам – ертеден келе жатқан қала, қазақ билеушілеріне қатысы бар.
Сарайшық – Алтын Орда кезеңінен бері маңызды орталық.
Түркістандағы Күлтөбе, Сауран бекінісі – Тәуке хан мен Абылай хан осындай орындарда уақытша тұрған.
Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – хандардың отырықшы кезеңінде хан сарайы рөлін атқарған.
3. Қамалдардың ішкі дизайны қандай болды?
Көшпенді сипат басым болғандықтан, еуропалық немесе осман стиліндегі сән-салтанатты бекініс сарайлар болмаған.
Егер хандар уақытша қалада тұрса, онда олар:
Киіз үй ішінде, бірақ бай сәндік элементтерімен (зергерлік, кілем, ағаш оюлармен) жабдықталған ортада тұрған.
Түркістандағы Ясауи кесенесінің ішкі бөлмелері кейде саяси шешімдер қабылдайтын орын ретінде қолданылды.
Кейінгі кезеңде, мысалы, Бөкей Ордасында Жәңгір хан Еуропалық стильдегі сарай салдырды (XIX ғасырда). Бұл – ерекше жағдай.
4. Қамалда қызметкерлер болды ма (аспаз, тазалаушы, т.б.)?
Иә, бірақ бұл хан ордасына тән құбылыс.
Қызметшілер, аспаздар, ат күтушілер, жабдықтаушылар, шабармандар, қорғаушылар (бектер) сияқты адамдар болды.
Бұл тұрақты сарай қызметкерлері емес, көбінесе уақытша, көшпенді сипатта ұйымдастырылған.
Жәңгір хан сияқты отырықшы билеушілер тұсында сарай іші дворецкий, хат тасушылар, күзет, қызметкерлермен еуропалық үлгіге жақындаған.
Қорытынды:
Қазақ хандары классикалық қамалдарда тұрақты тұрмаған, бірақ кейде бекіністерде уақытша орналасқан.
Олардың резиденциясы көбіне салтанатты ордалар (киіз үйлер) болды.
Кейінгі отырықшы кезеңде ғана (мысалы, Жәңгір хан тұсында) сарайлық қызмет жүйесі қалыптасты.
Ішкі дизайн жергілікті көшпенді, түркі-мұсылмандық дәстүрге сай болды, еуропалық немесе оттоман стильдер тек кейінірек әсер етті.
