Этимологисы
Домбыра атауының этимологиясына байланысты әртүрлі жорамалдар айтылады. Бірақ осы уақытқа дейін музыка зерттеушілері әлі бір тоқтамға келе қойған жоқ. Домбыра атауы дом+бұра деген қосарланған сөзден тұратындығы байқалады. Қазақта әлі күнге дейін «ем-дом» деп қосаралана айтылатын сөз тіркесі бар. «Дом» сөзі қазіргі қолданыста ұлғаю, ісіну деген мағынаны білдіреді. Адамның колы суықтан тоңып немесе ісініп кеткенде «домбығып кетіпті» деп жатады. Сонымен қатар Орталық Қазақстанда Домбауыл деген тарихи тұлғаға тұрғызылған көне мазар сақталған. «Бұра», яғни, күйге келтір дегенді білдіретіндігі түсінікті жайт.
Күйші, музыка зерттеуші А.Тоқтағанның қобыз аспабына қатысты талдауында да «қобыз атауы» дыбыстың көтерілуі, өрлеуі дегенді білдіретін болуы керек» - дейді.
Қобыз аспабының шамандық наным-сеніммен байланысты болғандығын, екі аспапта да орындалатын күй сөзінің «көк аспанмен», яғни тәңірмен байланысты екендігін ескерсек, бір ортақ ұғыммен байланысты екендігін аңғаруға болады. «Домбыра тартшы» немесе «күй тартшы» деген сөз тіркестеріндегі «тарт» сөзі, яғни, тарту, жақындату, демек жаратушы Тәңірмен байланыстыру ұғымымен ұштасады. Бұл нақтылы тұжырым деп кесіп айта алмаймыз, тек жорамал ғана. «Дом» сөзінің көне түрік тіліндегі мағынасы белгілі болған жағдайда домбыра атауының мәнін анықтауға мүмкіндік болатындығын айта кеткен жөн.
Аңыздар
Домбыраның пайда болу, шығу тарихы туралы қазақ халқында бірнеше аңыздар айтылады. Соның бірі еліміздің шығыс өңірінде сақталған, тарбағатайлық күйші Бағаналы Саятөлековтың айтуы бойынша «Ерте заманда тауқұдірет деген құс болған екен. Домбырада жалғыз ғана ішек, тауқұдіретте жалғыз ғана қанат болыпты. Тауқұдіреттің жалғыз қанаты еркегінің оң жағына, ұрғашысының сол жағына бітеді екен. Домбыраны жасаған шебер, жалғыз ішекпен көсілтіп күй тарта алмайды. Ал, жалғыз қанатты тауқұдірет қалықтап ұша алмайды. Домбырашы не істерін білмей іштен тынады. Тауқұдірет болса күндіз-түні Тәңірге мұңын шағып, қалықтап ұша алатын қос қанат сұрап, «құдірет-ау, құдірет» - деп жалбарынумен болыпты.Күндердің бір күнінде тауқұдіреттің аталығына Тәңір ой салады. «Бүйтіп зарлап жүре бергенше талпынып тірлік етіп көріңдер» - деді. Содан аталық тауқұдірет пен аналық тауқұдірет қолдасып ұшуды ойлайды. Бірінде - оң қанат екіншісінде-сол қанат, екі тауқұдірет бір-бірімен қолдасып, қанаттарын кере серпеді. Сол кезде жерден бауырлары көтеріліп, қалықтай ұшып жөнеледі. Жер беті дөңгеленіп төменде қалады. Қос тауқұдіреттің қанаттарын жел сүйемелдеп, көк жүзінде рахаттана самғайды. Сонда көңілдері шаттанған қос тауқұдірет қуаныштарын жасыра алмай құдірет-ау, құдірет мұныңа да шүкірлік – деп тәңірге ризашылықтарын білдіріпті. Кейін бұл тауқұдіреттен туған балапандарға тәңір қос қанат дарытып еді дейді. Осы оқиғаға куә болған домбырашы «қос қанат бірігіп еді-ұшты, егер домбырада қос ішек болса ше?» - дейді де, екінші ішек тағып көреді. Сонсоң, қос ішекті домбырасын тартып көрсе, ғажайып үн шығады дейді. Домбырашының қуанышында шек болмайды. Тіптен, риза болғандығы сонша, ең алғашқы күйін тауқұдіретке арнайды. Тауқұдіреттің алғашқыда қалай қиналғанын, «құдірет-ау, құдірет» - деп тәңірге қалай жалбарынғанын, сонсоң қолдаса ұшып көкке самғағанын күй тіліне салады».
Келесі бір күй аңызы Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім ауданының тумасы Арғынбек Қилыбаев ақсақалдың айтуы бойынша домбыра аспабының қалай пайда болуына байланысты айтылады. Ал, күй ел арасында «Қос ішек» деген атпен тараған. «Ертеде бір аңшы жігіт болыпты, деп айтылады «Қос ішек» күйінің аңызы. Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы-маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке тусіру үшін ішек- қарынын ақтармалап алып тастайды. Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атауға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қараға-құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді. Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін дер тұр екен, бір амалын жасайын» - деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады». Еліміздің Жетiсу өңiрiне тараған Қамбархан атты күйлердiң аңызы да осы сарында келеді. Қамбархан есiмiн домбыраның пайда болуымен байланыстырады. «Баяғыда елдiң мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған Қамбархан деген бiр аңшы жiгiт болыпты. Қамбархан бiр күнi атып алған аңын сойып болып, iшегiн ағаш басына қарай лақтырып жiберсе, шұбатылған күйi бiр бұтақтан бiр бұтаққа iлiнiп қалыпты. Күндердiң күнiнде Қамбархан әлгi жерден өтiп бара жатса, құлағына ерекше бiр жағымды әуен, құйқылжыған үн, үзiлмейтiн сарын естiледi. Жан-жағына қараса, бiр бұтақтан бiр бұтаққа керiлiп қалған қос iшектi көредi. Жел соқса iшек ызыңдап қоя бередi екен. Қамбархан әлгi ағашты кесiп алып, шауып, жонып, домбыра жасапты да күй шертiптi. Қамбарханның бұл жаңалығы бүкiл қазаққа аңыз болып тарапты».
Күй атасы - Қамбархан алғашқы (мифологиялық деректерде) домбыра аспабын жасаушы, күй шығарушы. Жалпы Қамбар ата бейнесi бүкiл түрiк жұртына белгiлi, есiмi аңызға айналған тұлға. Қазақтың, қырғыздың күйшiлерi мен түрiкменнiң бахшысы өз күйлерi мен саздарын осы Қамбар ата рухына бағыштаған.
Домбыра атауына қатысты тұңғыш пікір айтқан ғалым Қ.Жұбанов өзінің «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы» деген мақаласында: «Евразия елдерінің бәріне де тегіс тараған, соның бәрінде де музыка иесі болып саналған бір тотемнің аты болуы керек» - дейді.
Қазақ домбырасы – жұмсақ, қоңыр үнімен ерекшеленетін, дыбыстық диапазоны 1,5 октавадан 2 октаваға дейін жететін, мүмкіндігі мол, сонымен қатар ел-жер, орындаушылық дәстүр ыңғайына қарай сыртқы пішіні де сан түрлі болып келетін, әр қазақтың үйінің төрінен орын алған аспап. Осыншама кең таралғандығы себепті, қазақтың дәстүрлі әндері түгелге жуық домбыраның сүйемелімен айтылады. Алайда, домбыра аспабының тембрлік, диапазондық мүмкіндіктерін шегіне жеткізе ашқан жанр – көне ықылымдарда қалыптасып, ХІХ ғасырда өз дамуының шырқау шыңына көтерілген күй жанры. «Жалпы музыка атаулы нәрсе елдің ішкі сезім байлығын білдіретін болса,соның ішінде ең толғаулысы, ең сырлысы – күйі», - деп заңғар жазушы М.Әуезов айтқандай күй – халқымыздың сол ұланғайыр музыкалық қазынасының ең бір мол саласы, құрылымы, мазмұны, басқа да көп сипаттары жөнінен кемел дамып, биік өреге жеткен жанрларының бірі. «Қазақ музыка шығармаларының ішіндегі ең ірі жанрлардың бірі – күйлер. Композиция жағынан, музыка мәдениетінің басқа өлшеулері жағынан қарағанда да, күйлер халық музыкасының жетіскен ірі тарауы екендігіне дау болмауы керек», - дейді Қ.Жұбанов. Жоғарғы аспан немесе «Көк Тәңiрi» ұғымы «күй» деген сөзбен мағыналас. Ескi жазба үлгiлердiң iшiнде бұл сөз нұсқадан Махмұт Қашқаридың «Дивани Лұғат ат Түрiк» деген ХI ғасырдан қалған кiтабында «Күг-күй, саз дегенді білдіреді» делінген. «Күй деген сөздің арғы тегі «көк» пен байланысты болғанын көреміз. Көк пен су екеуі бір кезде бір ұғым болған. Бірі-жоғарғы, бірі-төменгі аспан болып саналған. Алғашқы адам ұғымында екеуі де космос. Бізде барлық табиғат адамнан сыртқы күш болып саналған. Музыканың алғашқы шығатын жерi адамның сыртқы табиғатымен араласуы, сонымен байланысуы болса, мына сөздiң өзiнiң аспан мағынасында болуы, осы пiкiрдi тағы да дәлелдеп отыр», - дейді Қ.Жұбанов. «Күй» сөзі түркі халықтарының біразында этномузыкалық термин ретінде пайдаланылады. Түпкі, төркін мағынасы «хал, жағдай, көңіл ауаны» сияқты психо-эмоциялық ұғымды білдіреді. Осы атаудың өзінен-ақ күйдің табиғатына жан толқынысының әуендік баламасы іспетті айқын психологизм тән екендігін аңғарамыз. Жинақтай айтқанда, күй – құрылымы жағынан шағын болғанмен, мазмұны терең, ойлы, сырлы, әуендік бітімі күрделі, музыкалық формасы кемел, әбден тәптіштелген аспаптық шығарма. Күйлер, негізінен, үш аспапта – домбыра, қобыз, сыбызғыда орындалған. Соның ішінде, дәстүрлі қазақ музыкасының мейлінше кең таралған және аса биік профессионалдық өреге жеткен саласы – домбыра күйлері. Қазақ халқының күй өнері өзінің бүгінгі биігіне аз ғана уақыт аясында жете салған жоқ. Қаншама жүздеген жылдар бойы сан қилы тарихи кезеңдерді бастан кешіріп, көптеген ғасырлар сүзгісінен өтіп, шыңдалып, кемелденді. Қазақтың домбырашылық өнерінде сахара аймақтарының тарихи, мәдени және географиялық ерекшеліктеріне, аспапта орындалу әді-амалдарына байланысты жеті түрлі дәстүрлі күйшілік мектептер болып қалыптасты. Олар: Шығыс, Арқа, Қаратау, Жетісу, Сыр бойы, Батыс, Маңғыстау күйшілік дәстүрлері деп аталады. Қазақтың домбыра күйлері орындаушылық ерекшеліктеріне, күйдің кұрылымына байланысты төкпе және шертпе деп жіктеледі. Қазақтың аспаптық музыка өнері әсіресе XIX ғасырда өзінің шырқау шыңына көтерілді. Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Қайрақбай, Мүкей, Қазанғап, Байсерке, Қожеке, Абыл, Есір, Есбай, Құлшар, Өскенбай, Мырза, Әлшекей, Мәмен, Түркеш, Сейтек, Дина, Сүгір т.б. күйші-композиторлар казақтың күй өнерін бұрын болмаған биік өреге жеткізді. Ал, XX ғасырда күйші-орындаушылардың легі мол болды. Ә.Хасенов, Қ.Жантілеуов, О.Қабиғожин, М.Өскенбаев, Ж.Айпақов, Р.Омаров, М.Хамзин, Т.Момбеков, Н.Жәлімбетов, С.Балмағамбетов, Ә.Есқалиев, Р.Ғабдиев, У.Бекенов т.б. майталман күйші-орындаушылар кейінгі ұрпаққа күй өнерінің сынын бұзбай табыстады. XX ғасырдың 20-жылдары қазақтың ән-күйін жинақтаған А.Затаевич өзінің әйгілі «Қазақ халқының 1000 әні» кітабының алғы сөзінде: «Сырт көзге қарапайым көрінетін домбыра шебер орындаушының қолына тигенде өз шамасынан әлдеқайда асып түсіп, құлпырып шыға келетініне қайран қаласыз» - дейді. А.Затаевич сонымен қатар егер осы жұмысымды ары қарай дамытуға, тереңірек айналысуға мүмкіншілік болса сөз жоқ майталман домбырашылардың орындауындғы күйлерді қолға алар едім деген ойында жасырмайды. Қазақтың күй өнерін күйлерін жинақтап, зерттеп, насихаттау жолында академик А.Жұбановтың еңбегі айрықша. Күйшілік мектептер мен күйші-композиторлары туралы «Ғасырлар пернесі», «Ән-күй сапары», т.б. еңбектерінде көптеген деректер жазып, күй өнерінің жандануына өлшеусіз еңбек сіңірді. Сонымен қатар өнертанушы ғалымдар Б.Сарыбаев, Ө.Жәнібеков, Т.Бекхожина, Б.Ғизатов, Б.Аманов, Ә.Мұхамбетова, З.Жәкішева, С.Өтеғалиева, Г.Омарова, С.Қалиевтердің зерттеу еңбектері құнды дүниелер болып саналады. Күйші, зерттеушілер У.Бекенов, Т.Мерғалиев, М.Айтқалиев, А.Тоқтаған, Б.Ысқақов, А.Жаңбыршы, А.Райымбергенов, Б.Мүптекеевтер күй өнерінің жинақталуына атсалысты. Сол сияқты Қ.Жұбанов, С.Бегалин, Т.Әлімқұлов, М.Мағауин, А.Сейдімбеков, Ж.Иманәлиев, Т.Әсемқұлов тағы басқа жазушы, журналист, ғалымдар күй өнері жөнінде құнды деректер жазып қалдырды.
Қолданылған материалдар:
Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. Очерктер. А.: Жазушы, 1975.
Сартқожаұлы Қ. Ата домбыра/Дала мен қала. № 47, 2010.
Садоков Р.Л. Тысяча осколков золотого саза. Москва: Советский композитор, 1971. - 170 с.
Самашев З. Қазақ өнері 1-том. Ежелгі өнер. 189 бет. Алматы. Елнұр баспасы. 2013
Есенұлы Айтжан. Күй – Тәңірдің күбірі. А.: Дайк-Пресс, 1996.
Әбуғазы М. Шығыстың шыңырау күйлері. Өскемен: Шығыс Полиграф, 2009.
Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Монография. Астана: Күлтегін, 2002.
Муптекеев Б., Медеубекұлы С. Жетісудың күйлері. - А.: Өнер, 1998.
Жұбанов Қ. Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы. //Жұбанов Қ. Шығармалар мен естелiктер. - А.: Өнер, 1990.
Затаевич. А. В. 1000 песен и кюев казахского народа. - Алматы: Дайк-Пресс, 2004.
З.Жәкішева Аспаптану (археологиялық және тарихи-этнографиялық зерттеу). Алматы: Қазақ тарихы, 2012. 256 б
