Еңбек шарты дегеніміз – қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы келісім. Бұл шартқа сəйкес қызметкерлер еңбек тəртібіне бағына отырып, белгілі бір мамандық бойынша жұмыстарды орындауға, ал кəсіпорын тараптардың келісімі жəне еңбек заңдарында қарастырылған айлық жалақыны төлеуге жəне тиісті еңбек жағдайларымен қамтамасыз етуге міндетті болады.
Қазақстанның қолданыстағы еңбек заңдарының өзіне тəн ерекшеліктері еңбек шартының маңызы мен мəнін күшейту болып табылады. Нарықтық қатынастарда еңбек саласындағы қоғамдық қатынастардың қатысушыларына жеке еңбек шарты негізінде еңбек жағдайларын реттеуде теңдей мүмкіндіктер ұсынылады. Шарт жалдамалы қызметкерлердің жеке қасиеттерін ескеруге, еңбек құқықтық қатынасының тараптарының құқықтары мен міндеттерін дербестендіруге мүмкіндік береді.Еңбек құқықтық қатынастарды мемлекеттік реттеуге күш салу орталықтандырылғаннан орталықсыздандырылуға, заңнан – шарттылыққа қарай өтеді. Сонымен бірге, негіздеме жəне жеке еңбек шартын бұзу бөлігінде заңмен реттеу қадағаланады.
Еңбек заңдарының мақсаты – барынша ұзақ мерзімді құқықтық қатынасты қамтамасыз ету. Бұған əдетте, жұмыс беруші де, қызметкер де мүдделі. Жұмыс беруші өз ісін жақсы білетін жəне қажетті жұмысты орындай алатын оқыған, білікті қызметкерлерден тұратын кадрларды тұрақты иемденуді қалайды. Қызметкер тұрақты жұмыс пен соған төленетін ақыға мүдделі. Еңбек заңдарының құқықтық нормалары тап осындай жағдайды тудыруға бағытталған. Осы немесе басқа тараптың қалауына байланысты еңбек құқықтық қатынастарын еріксіз тоқтатуға əкелетін тараптардың əрекетіндегі кездейсоқтарды болдырмауды көздейді.
Бірнеше еңбек шартына байланысты жағдайларға тоқталсақ:
ҚР Еңбек кодексінің (бұдан əрі – Кодекс) жұмыс беруші – жеке тұлға қайтыс болған жағдайда еңбек шартының тоқтатылуын жəне үй қызметкерлерімен еңбек шартының тоқтатылуын қоспағанда, еңбек шартының тоқтатылуы жұмыс берушінің актісімен ресімделеді.
Жұмыс берушінің актісінде Кодекске сəйкес еңбек шартын тоқтатудың негізі көрсетілуге тиіс.
Бапқа сəйкес оларға төмендегідей негіздер жатады:
- тараптардың келісімі бойынша еңбек шартын бұзу;
- еңбек шарты мерзімінің аяқталуы;
- жұмыс берушінің бастамасы бойынша еңбек шартын бзу;
- қызметкердің бастамасы бойынша еңбек шартын бұзу;
- тараптардың еркінен тыс мəн-жайлар;
- қызметкердің еңбек қатынастарын жалғастырудан бас тартуы.
Осыған орай, қызметкердің жұмыстан өз еркімен кетуін рəсімдеу кезінде (бұйрықта, еңбек кітапшасында) негіз ретінде Кодекстің 51-бабының 4) тармақшасы көрсетіледі.
Бұл ретте, Кодекстің 57-бабында еңбек шартын қызметкердің бастамасы бойынша бұзудың тəртібі белгіленетінін назарыңызға саламыз.
Еңбек шарты – жұмыс берушімен жəне қызметкер арасындағы жазбаша келісімдері, қызметкерайқынжұмыстыжекеорындауға,еңбек тəртібінің ережесін орындауға міндеттелінеді, ал жұмыс беруші негізделген еңбек функциясы, ҚР ЕК қарастырылғандай еңбек жағдайын қамтамасыз етуге, Қазақстан Республикасының нормативтік құқылық актілері жəне заңдары, ұжымдық шартпен, жұмыс берушінің актілері, Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексіне (ары қарай ҚР ЕК ) сəйкес уақытылы жəне толық көлемде еңбек жалақысын төлеу (негіздеме: 1 б. 1т. 39т) бойынша қызметкерге жұмыс беруге міндетті. ҚР ЕК 32 бабының 1 т., 23 б. 1 п 2) т сəйкес, жұмыс беруші қызметкерді жұмысқа қабылдаған кезде кем дегенде екі данада жазбаша түрде еңбек шартын жасасу керек, олар екі жақпен қол қою арқылы бекітіледі. Бір данадан жұмысберушідежəнеқызметкердесақталынады. Қызметкер еңбек шарты нұсқасын алғаны туралы жазбаша түрде бекітіледі. Жасасқан еңбек шартыжұмыс берушінің актісі (жұмысқа қабылдау туралы бұйрық) негізінде жұмысқа қабылдау рəсімделеді.
Жұмыс беруші Еңбек кодексі, Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілері, ұжымдық келісім-шарт, жұмыс берушінің актілерінде қарастылыған еңбек шарттарымен қамтамасыз етуге, еңбек қызметінің шарттары бойынша жұмыс беруге, уақтылы жəне толық көлемде еңбек ақысын төлеуге міндетті.
