Қалың елім, қазағым, қайран жұртым өлеңіндегі көтерілген мәселе?

Question

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым өлеңінде қандай мәселе көтерілген?

Answer 1

«Қалың елім қазағым қайран жұртым» деген өлең сол кездегі қазақтың рухани ахуалынан  хабар беретін өте бір терең талғамды өлең.  Қарап отырып бұл өлеңнен Абайдың ұлттық, елдік санаға көтерілген даналығын аңғарамыз. Хакім «Қалың елім қазағым қайран жұртым» дейді, «қайран тобықтым», «қайран арғыным», «қайран орта жүзім» демейді. Міне, осындай санаға көтерілген ғұламаның ойы өте өзекті. Неге?  Өйткені бүгін біздің қоғамда ондай сана жоқ. Ел болу үшін жұртым десе қабырғасы қайысатын адамдар керек-ақ. Өкінішке қарай ондай адамдар өте аз, санаулы ғана. Ұлттық идеологияға идеал болатын адамдарды насихаттау, Абайды насихаттау, «қалың елім» деп айта алатын адамдарды көтермелеу, әр кез соларды ел ішнен тауып, мәсілихат құру бізде жоқ. Бүгінгі Рулық, тайпалық деңгейде қалып қойған адамдарды сынау, заманға сай келмейтін пасық әрекеттерді басып-басып айту - дәуір талабы. «Жауырды жаба тоқып» жүре берсек, жаңағы Абай айтып кеткен жағдайдан түзелуіміз өте қиын. Хакімнен алатын ең үлкен сабақ - елдік сана. Кейбір адамдарда  «Абай қазақты сынай береді, сынай береді. Абайды оқыған қазақтың баласы түңіліп кетеді» деген ұшқары пікір де қалыптасқан. Хакімнің қазақты сынауында қазір бізде жоқ, бізге жетіспейтін ұлы махаббат жатыр. Жұртын шын сүйген адам ғана оның кемшілігін көріп, түзелсе екен деп, жанына батырып-батырып айта алады. бар. Шәкәрім атамыз «сөккенің болсын - сүйгенің, достығың болсын - күйгенің, ащы тілмен тигенің, жоғалсын деп міндері», - деп, Абайдың тағылымын жалғастырды. Бұл өлеңдерде маймөңке жоқ, бітеу жараны іреп жаратын қылпып тұрған ащы сарказм, ащы мысқыл бар. «Ащы сия  долы қол, не жазып кетті жайы сол. Өкпелесең өзің біл», - деген ғұламаны «қазаққа өкпелейді екен», - деген теріс пікірге таңғанымыз «баяғы жартастығымыз». Жаратушыны таныған, Алланың хиқыметін сезген адамдарда бүгілу, маймөңкелеу, кібіртіктеу болмайды. Тура тартады. Шәкәрім абыздың «жақсы адам мінін айтса кектене ме» дейтіні сол. Бізге бабаларымыз айтқандай кемшіліктерімізді түзеу жетіспейді. «Құлға құл десең -, өлгісі келеді, биге құл десең күлкісі келеді», - дейді қазақ. Рухани жағдайымыз сондай қазір. Біз Ресей империясының құлы болған адамдармыз. Сынды көтере алмайтындығымыз, теріміздің тарлығы, шатынап шыға келетініміз құлдық психологияның көріністері. Сынаған адамның жағасына жармасып, ғұмыр бойы кектесіп өтетініміз сол құлдық синдромдар қалдығы..

Бабаларымыздың «бақпасаң мал кетеді, қарамасаң қатын кетеді» деген пәлсапасы бар. Қазақ «елі иесіз, жері киесіз» болмаған, хандары, сұлтандары, билері бар бағулы халық болған. Бағулы деген сөздің ар жағында бағы бар, сол халықтың бағын бағатын адамдар болған деген мағына жатыр. Абайдың заманында хакімнің меңзегені «осы халықты бағатын адамдар болмай қалды, халық бағымнан кетті» деген жанайқай. Мұсылман дінінде мұртты тәрбиелеп, баптап отырады. Мұрт ауызға түссе, харам делінеді. Бұл жерде хакім символикалық түрде халықтың бұрынғы бағымын айтып отыр. Халықты баққан бұрын. Оны оттан, судан сақтап, моральдық ахуалын түзеп, кері кеткеніне жол нұсқап отыратын бағбандары болған. «Енді заман өзгерді, қазақ бағбандарынан айырылып қалды, мұрты аузына түсіп кетті» дейді абыз. Осы бір сөздің өзі сол кездегі қазақтың рухани ахуалынан хабар беріп отыр. Бәрібір сол кездегі қазақтың ұяты бар екен. Абай жасаған рухани қысымнан Алаш қозғалысы пайда болды. Хакімнің рухани динамикалық қысымы жеміс берді. Неге? Кенесарының басы кесілгеннен кейін, орысқа қарсы қарулы күрестің нәтиже бармейтінін Абай түсінді. Енді көтерілістің бағытын өзгерту керек. Рухани көтеріліске шығу керек. «жауыңның тілін біл, орыстың тілін үйрен, сонда олармен теңесесің. Сонда отарлықтан құтыласың» деген үндеу тастады ұлы ақын. Бұл эстафетаны Алаш зиялылары іліп әкетті. Сол кездегі қазақтың сапасының (Абай сынаған қазақтың) қазіргі қазақпен салыстырғанда жер мен көктей парқы бар. «Түйені жел шайқаса, ешкіні көктен ізде» дегендей жағдайдамыз қазір. Абай сынаған қазақ тілін, ділін жоғалтпаған еді ғой. Ал, қазіргі кезде Абайдың тілі түгілі қарапайым әдеби тілді түсіндіріп, иландырып айтатын адамдардың өзі санаулы. Қазіргі рухани жағдайымыз Абай сынаған кезеңнен де кері кетті. Оны айту керек. Қазақтың «жамандықты айтса кетеді» дегені бар емес пе..  Немістің Құдай туралы поэма жазған ұлы ақыны Гиолдрлин «адамзатқа ақырзаман керек» деп айтқан екен. Осы идеяның жүлгесін қуаласақ, ақырзаман таяған кезе де қоғам әбден іріп-шіріп, шегіне жеткен кезде рухани өрлеу басталады екен. Абайдың жасаған жұмысы осы. Арам шөпті өртегендей қазақтың санасын жаңғыртты. Әйтпегенде бойкүйез халық: «Е, алдымызға салған бес-алты малымыз бар, Құдайға шүкір біз де ел екенбіз ғой», - деп тоқмейілсіп жүре беруші еді. Дәл қазір бізге сананы сілкіндіретін сондай идеология керек-ақ. Құлдық санадан айығу керек, ескі мерездерден арылу керек. Өкініштісі, біз қазір көп нәрсені айтпаймыз. Үйткені «бәрі жақсы» бізде. Алданған, қорланған ұрпақ өсіп келеді. Абайдың заманы отаршылдықтың енді басталған кезі болса, жүз елу жыл өткеннен кейін құлдықтың қамытын милықтыра киген халықтың ұрпағымыз біз. Жағдайымыз ауырухананың жан сақтау бөліміне түскен ауыр науқас адамдікіне ұқсайды. Бізге абзал жандар керек. «Жаманды жаман десең, жасып кетеді, тентекті тентек десең, шашып кетеді» демекші, рухымызды көтеретін идеология ауадай қажет. Көрші халықтарда: «ауырудан жазылу үшін науқас екеніңді мойындауың шарт» деген тәмсіл бар. Өзіміздің жұрт: «ауыруыңды жасырғаныңмен, өлімің әшкері» дейді. Жеке адамнан бастап мемлекетке дейін рухани ауыруға шалдыққаныңды, құлдық психологияның шырмауына түскенімізді неге мойындамаймыз? Қытайлар: «Кім өзінің ауру екенін білсе, енді ол ауыру емес»,- деп. Біз кемшілктерімізді мойындап, түзелуге күш салғанда ғана арыламыз бұл дерттен.

Тағы бір мәселе біздің рухани тұтастығымызға түскен сызат.  Қазақ бір Алла, аруақ деп өскен, біртұтас халық еді ғой. Абайдың «ренжіген қазақ басыма шаш қойып, мұрт қойып шоқынып кетпесем бе» деп қорқытатыны бар дейтіні бар емес пе. Міне, мұсылмандықтың деңгейіне қараңыз. Қазіргі кезде «қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» демекші, қазақ руханиятының қақпағы кетті. Көрінген ит сұғанақ тұмсығын сұғып жатыр қазанымызға. Түрлі діни сектаның «жаңбырдан кейіегі саңырау құлақтай қаулағаны» қазақтың бағбаны жоқтығы. Сол рухани жағдай «ұстарасыз аузыңа түсті ау мұртың» әлі жалғасуда.

https://abai.kz/post/4775

Answer 2

1886

Ақынның терең де күрделі ойлары шерлі жүректен шымырқанып, толқып шыққан, тұтас халыққа арнап жазған өлеңі.

Қашан жазылды?

Адамгершілік, қайраткерлік биігіне көтерілген ақынның бұл өлеңі 1886 жылы 41 жасында жазылған.

Қайда жазылды?

30 жолдан тұратын өлең Құнанбай қажы әулетінің ата қонысы, ұлы ақын өмірінің сәулелі сәттерінің мекені – Ақшоқы қыстауында жазылған.

Қайда жарияланды?

Алғаш рет 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғлының өлеңі» атты жинақта жарияланды (1-бөлік. Халық туралы, 6-бет). Басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1954 жылғы жинақта 12-жол «Бір күн тыртың етеді, бір күн жыртың» делінсе, 1939, 1945, 1957 жылғы басылымдарда «Бір күн тыртың етеді, бір күн бұртың» болып алынған. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1909 жылғы жинақта 13-жол «Өз басына би болған өңкей қыйқым» болса, кейінгі басылымдарда «Бас-басына би болған өңкей қыйқым» деп берілген. 1909 жылғы жинақтан бастап, барлық басылымдарда өлеңнің екі шумағы «Өздеріңді түзелер дей алмаймын, Өз қолыңнан кетпесе енді өз ырқың» деп басылса, Оразке қолжазбасында «Өздеріңді түзелер дей алмаймын, Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың» деп жазылған (Оразке қолжазбасы Абай мұражайының қолжазбалар қорында сақтаулы) және осы нұсқа кейінгі басылымдарға енген.

Өлең не жайында?

«Өлеңде ақын өз халқының сол кездегі тарихи трагедиясын айта кеп дерттенеді», — дейді М.Әуезов, — «Жоғын жоқтап, мұңын мұңдап отырғаны «қалың елі, қазағы…» Оны «қайран жұртым» деп, бар жанымен ынтыға сүйеді. Бұның қамын ойлағанда, қамырыққа көңіл толады». Абайды дерттендірген, халқының басына түскен тарихи трагедия – «Қалың елі, қазағы» Ресей империясының отарына айналып, ерікті елдігінен айырылып, «өз малын өзімдікі дей алмайтын» хәлге душар болған қайғы-қасіреті еді.

Қай жанрда жазылды?

Өлең 11 буынды қара өлең ұйқасы үлгісінде жазылған, көлемі 30 жол.

Қай тілдерге аударылды?

Туынды ағылшын, араб, әзербайжан, қарақалпақ, қырғыз, татар, түрікмен, орыс, өзбек, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың.

Бет бергенде шырайың сондай жақсы,

Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың?

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,

Аузымен орақ орған өңкей қыртың.

Өзімдікі дей алмай өз малыңды,

Күндіз күлкің бұзылды, түнде – ұйқың.

Көрсеқызар келеді байлауы жоқ,

Бір күн тыртың етеді, бір күн – бұртың.

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын?

Өздеріңді түзелер дей алмаймын,

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.

Ағайын жоқ нәрседен етер бұртың,

Оның да алған жоқ па құдай құлқын?

Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ,

Сапырылды байлығың, баққан жылқың.

Баста ми, қолда малға талас қылған,

Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шырқын.

Оңалмай бойда жүрсе осы қыртың,

Әр жерде-ақ жазылмай ма, жаным, тырқың?

Қай жеріңнен көңілге қуат қылдық,

Қыр артылмас болған соң, мінсе қырқың?

Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың,

Не түсер құр күлкіден жыртың-жыртың.

Ұғындырар кісіге кез келгенде,

Пыш-пыш демей қала ма ол да астыртын?