«Қалың елім қазағым қайран жұртым» деген өлең сол кездегі қазақтың рухани ахуалынан хабар беретін өте бір терең талғамды өлең. Қарап отырып бұл өлеңнен Абайдың ұлттық, елдік санаға көтерілген даналығын аңғарамыз. Хакім «Қалың елім қазағым қайран жұртым» дейді, «қайран тобықтым», «қайран арғыным», «қайран орта жүзім» демейді. Міне, осындай санаға көтерілген ғұламаның ойы өте өзекті. Неге? Өйткені бүгін біздің қоғамда ондай сана жоқ. Ел болу үшін жұртым десе қабырғасы қайысатын адамдар керек-ақ. Өкінішке қарай ондай адамдар өте аз, санаулы ғана. Ұлттық идеологияға идеал болатын адамдарды насихаттау, Абайды насихаттау, «қалың елім» деп айта алатын адамдарды көтермелеу, әр кез соларды ел ішнен тауып, мәсілихат құру бізде жоқ. Бүгінгі Рулық, тайпалық деңгейде қалып қойған адамдарды сынау, заманға сай келмейтін пасық әрекеттерді басып-басып айту - дәуір талабы. «Жауырды жаба тоқып» жүре берсек, жаңағы Абай айтып кеткен жағдайдан түзелуіміз өте қиын. Хакімнен алатын ең үлкен сабақ - елдік сана. Кейбір адамдарда «Абай қазақты сынай береді, сынай береді. Абайды оқыған қазақтың баласы түңіліп кетеді» деген ұшқары пікір де қалыптасқан. Хакімнің қазақты сынауында қазір бізде жоқ, бізге жетіспейтін ұлы махаббат жатыр. Жұртын шын сүйген адам ғана оның кемшілігін көріп, түзелсе екен деп, жанына батырып-батырып айта алады. бар. Шәкәрім атамыз «сөккенің болсын - сүйгенің, достығың болсын - күйгенің, ащы тілмен тигенің, жоғалсын деп міндері», - деп, Абайдың тағылымын жалғастырды. Бұл өлеңдерде маймөңке жоқ, бітеу жараны іреп жаратын қылпып тұрған ащы сарказм, ащы мысқыл бар. «Ащы сия долы қол, не жазып кетті жайы сол. Өкпелесең өзің біл», - деген ғұламаны «қазаққа өкпелейді екен», - деген теріс пікірге таңғанымыз «баяғы жартастығымыз». Жаратушыны таныған, Алланың хиқыметін сезген адамдарда бүгілу, маймөңкелеу, кібіртіктеу болмайды. Тура тартады. Шәкәрім абыздың «жақсы адам мінін айтса кектене ме» дейтіні сол. Бізге бабаларымыз айтқандай кемшіліктерімізді түзеу жетіспейді. «Құлға құл десең -, өлгісі келеді, биге құл десең күлкісі келеді», - дейді қазақ. Рухани жағдайымыз сондай қазір. Біз Ресей империясының құлы болған адамдармыз. Сынды көтере алмайтындығымыз, теріміздің тарлығы, шатынап шыға келетініміз құлдық психологияның көріністері. Сынаған адамның жағасына жармасып, ғұмыр бойы кектесіп өтетініміз сол құлдық синдромдар қалдығы..
Бабаларымыздың «бақпасаң мал кетеді, қарамасаң қатын кетеді» деген пәлсапасы бар. Қазақ «елі иесіз, жері киесіз» болмаған, хандары, сұлтандары, билері бар бағулы халық болған. Бағулы деген сөздің ар жағында бағы бар, сол халықтың бағын бағатын адамдар болған деген мағына жатыр. Абайдың заманында хакімнің меңзегені «осы халықты бағатын адамдар болмай қалды, халық бағымнан кетті» деген жанайқай. Мұсылман дінінде мұртты тәрбиелеп, баптап отырады. Мұрт ауызға түссе, харам делінеді. Бұл жерде хакім символикалық түрде халықтың бұрынғы бағымын айтып отыр. Халықты баққан бұрын. Оны оттан, судан сақтап, моральдық ахуалын түзеп, кері кеткеніне жол нұсқап отыратын бағбандары болған. «Енді заман өзгерді, қазақ бағбандарынан айырылып қалды, мұрты аузына түсіп кетті» дейді абыз. Осы бір сөздің өзі сол кездегі қазақтың рухани ахуалынан хабар беріп отыр. Бәрібір сол кездегі қазақтың ұяты бар екен. Абай жасаған рухани қысымнан Алаш қозғалысы пайда болды. Хакімнің рухани динамикалық қысымы жеміс берді. Неге? Кенесарының басы кесілгеннен кейін, орысқа қарсы қарулы күрестің нәтиже бармейтінін Абай түсінді. Енді көтерілістің бағытын өзгерту керек. Рухани көтеріліске шығу керек. «жауыңның тілін біл, орыстың тілін үйрен, сонда олармен теңесесің. Сонда отарлықтан құтыласың» деген үндеу тастады ұлы ақын. Бұл эстафетаны Алаш зиялылары іліп әкетті. Сол кездегі қазақтың сапасының (Абай сынаған қазақтың) қазіргі қазақпен салыстырғанда жер мен көктей парқы бар. «Түйені жел шайқаса, ешкіні көктен ізде» дегендей жағдайдамыз қазір. Абай сынаған қазақ тілін, ділін жоғалтпаған еді ғой. Ал, қазіргі кезде Абайдың тілі түгілі қарапайым әдеби тілді түсіндіріп, иландырып айтатын адамдардың өзі санаулы. Қазіргі рухани жағдайымыз Абай сынаған кезеңнен де кері кетті. Оны айту керек. Қазақтың «жамандықты айтса кетеді» дегені бар емес пе.. Немістің Құдай туралы поэма жазған ұлы ақыны Гиолдрлин «адамзатқа ақырзаман керек» деп айтқан екен. Осы идеяның жүлгесін қуаласақ, ақырзаман таяған кезе де қоғам әбден іріп-шіріп, шегіне жеткен кезде рухани өрлеу басталады екен. Абайдың жасаған жұмысы осы. Арам шөпті өртегендей қазақтың санасын жаңғыртты. Әйтпегенде бойкүйез халық: «Е, алдымызға салған бес-алты малымыз бар, Құдайға шүкір біз де ел екенбіз ғой», - деп тоқмейілсіп жүре беруші еді. Дәл қазір бізге сананы сілкіндіретін сондай идеология керек-ақ. Құлдық санадан айығу керек, ескі мерездерден арылу керек. Өкініштісі, біз қазір көп нәрсені айтпаймыз. Үйткені «бәрі жақсы» бізде. Алданған, қорланған ұрпақ өсіп келеді. Абайдың заманы отаршылдықтың енді басталған кезі болса, жүз елу жыл өткеннен кейін құлдықтың қамытын милықтыра киген халықтың ұрпағымыз біз. Жағдайымыз ауырухананың жан сақтау бөліміне түскен ауыр науқас адамдікіне ұқсайды. Бізге абзал жандар керек. «Жаманды жаман десең, жасып кетеді, тентекті тентек десең, шашып кетеді» демекші, рухымызды көтеретін идеология ауадай қажет. Көрші халықтарда: «ауырудан жазылу үшін науқас екеніңді мойындауың шарт» деген тәмсіл бар. Өзіміздің жұрт: «ауыруыңды жасырғаныңмен, өлімің әшкері» дейді. Жеке адамнан бастап мемлекетке дейін рухани ауыруға шалдыққаныңды, құлдық психологияның шырмауына түскенімізді неге мойындамаймыз? Қытайлар: «Кім өзінің ауру екенін білсе, енді ол ауыру емес»,- деп. Біз кемшілктерімізді мойындап, түзелуге күш салғанда ғана арыламыз бұл дерттен.
Тағы бір мәселе біздің рухани тұтастығымызға түскен сызат. Қазақ бір Алла, аруақ деп өскен, біртұтас халық еді ғой. Абайдың «ренжіген қазақ басыма шаш қойып, мұрт қойып шоқынып кетпесем бе» деп қорқытатыны бар дейтіні бар емес пе. Міне, мұсылмандықтың деңгейіне қараңыз. Қазіргі кезде «қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» демекші, қазақ руханиятының қақпағы кетті. Көрінген ит сұғанақ тұмсығын сұғып жатыр қазанымызға. Түрлі діни сектаның «жаңбырдан кейіегі саңырау құлақтай қаулағаны» қазақтың бағбаны жоқтығы. Сол рухани жағдай «ұстарасыз аузыңа түсті ау мұртың» әлі жалғасуда.
Толығырақ: https://abai.kz/post/4775
