Гендік өзгеріске ұшыраған тағамдар эссе қажет?

Question

Гендік тұрғыда өзгеріске ұшыраған өнімдер туралы айтқанда, әлем ғалымдарының да, қоғамның да пікірі екіге жарылады. Біреулер бұл адамзат үшін өте қажет десе, келесілері олардың адам денсаулығына зияндығын алға тартады. ГМО өнімдерін жақтаушылар бұндай өнімдерін шығару адамзатты аштықтан құтқаратын бірден-бір жол деп тұжырымдайды. Өйткені тағы 40-50 жылдан кейін Жер бетіндегі тұрғындардың саны 11 миллиардқа дейін жетуі мүмкін. Яғни ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныс та артады. Бұл мәселені ГМО арқылы бірден шешуге болады. Ал қарсыластары оның адам денсаулығына әсері толықтай зерттелмегенін алға тартады. Қалай десек те, гендік тұрғыда өзгерген өнімдер адамзат өміріне дендеп еніп келеді. Бір мемлекеттер оларды шығаруға, таратуға заңмен қатаң тыйым салса, кейбір елдерде рұқсат берілген, келесілері либерал көрқарас ұстанады. 

Мәселен, қазіргі кезде Ресей Думасы ГМО өнімдерін елге кіргізуге тыйым салу туралы заң жобасын талқылап жатыр. Яғни бұл саланы мемлекеттік тұрғыда бақылауды қолға алмақ. Ал Қазақстанда бірнеше жылдан бері олардың пайдасы мен зияны туралы қанша рет талқыланса да, мәселе ашық күйінде қалып отыр. Өйткені нақты сүбелі зерттеу жұмыстары жүргізілмеген. Ал азық-түлік өнімдерінің басым бөлігі шеттен келетіндіктен, сарапшылар Қазақстан дүкендерінде де құрамында гендік тұрғыда өзгеріске ұшыған компонентттері бар азық-түліктер дүкен сөрелеріне түсе бастағандығын айтады.  Дегенмен ел Президенті биылғы жолдауында агросекторды дамыту мәселесіне тоқтала келіп, ГМО  өнімдерінен қорқудың еш қажеттілігі жоқ деп тұжырымдады. Алайда, Қазақстанда әлі күнге ГМО өнімдеріне қатысты заңдық негіз қалыптаспады. Тек 2010 жылы «Тұтынушылар құқығын қорғау туралы» ҚР заңы күшіне еніп, сол жерде бір-екі ауыз айтылады. Аталмыш заң өндірушілерді егер өнім құрамында ГМО 0,9 пайыз және одан да жоғары болатын болса, өнімдерін маркілеуді міндеттейді. Маркілік таңбаның жоқтығы үшін 100 АЕК мөлшерінде айыппұл салынып, лицензиясынан айыру немесе бұл іспен айналысуға 3 жылға дейін тыйым салу қарастырылған. Осыдан 2 жыл бұрын «Гендік-инженерлік қызметті мемлекеттік реттеу туралы» заң жобасы әзірленіп, Парламентке жолдаған болатын. Сол кезде Ұлттық биотехнологиялық орталықтың директоры Ерлан Рахманқұлов бұл заң бір жылдың ішінде қабылданады деп мәлімдеген еді. Алайда талай талқылаудан өтсе де, нақты шешім қабылданған жоқ. Ақпан айының басында ауылшаруашылыгы министрлігі таратқан ақпаратта бұл заңның әлі күнге Парламенттің төменді палатасында жатқандығы айтылады.  Гендік модификацияланған ағзалар дегеніміз – гендік инженерия көмегімен жасалған тірі ағзалар мен азық-түлік өнімдері. Бұл өзгеріс өсімдік геніне жануалардың генін енгізу арқылы жүзеге асырылады. 

Жалпы, құрамында ГМО кездесетін өнімдерді үш топқа бөлуге болады. Бірінші топ құрамы гендік өзгеріске түскен азық-түліктер (трангендік бұршақ, соя), екінші топ – трангендік шикізатты өңдеу нәтижесінде алынған азық-түлік өнімдері (соя сүті, қызанақ пастасы, соя қосылған түрлі шұжықтар, чипсы, бұршақ өнімдері). Үшінші топ – трансгендік жеміс-жидек пен көкөністер.   Гендік инженерияның иновациясы саналатын бұл тәсіл өсімдіктер әлемінде кеңінен пайдаланылады. Ең алғашқы гененикалық негізі өзгертілген ағза – ішек таяқшалары болған. Ал 1978 жылға қарай трансгендік адам инсулині пайда болды. Ол қазіргі кезде дәрі-дәрмек шығаруда кеңінен қолданылады. Гендік тұрғыда өзгертілген ең бірінші өсімдік – темекі. Бұндай өзгеріс  өсімдіктердің өнімділігін арттырып, қуаңшылыққа, түрлі ауруларға, құрт-құмырсқаларға төзімділігін жоғарылатады. Алғаш рет азық-түлік нарығында трансгендік өнімдер АҚШ-та 1994 жылы пайда болған. Бұл ұзақ сақталатын қызанақ пен соя еді. Осыдан кейін өндірушілер азық-түлік нарығына бірінен соң бірі түрлі трансгендік өнімдерді ұсына бастады. Қазіргі кезде АҚШ-тың азық-түлік өндрісінің 70-80 пайызына ДНҚ-сы өзгертілген құрамдас заттар кіреді.  Ал БҰҰ-ның экономикалық әріптестік және даму ұйымының мәліметін сүйенсек, қарзіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің ішінде картоптың гердік тұрғыда өзгертілген – 24, сояның –11, бұршақтың 32 түрі бар екен. Одан бөлек қант қызылшасының үш түрі, күріштік 5 түрі, қызанақтың трансгендік 8 түрі тіркелген. 

Гендік модифкацияланған өнімдер табиғи өнімдердан анағұрлым арзан болғандықтан, азық-түлік өндірушілер үнемдеу мақсатында пайдаланады. 2000 жылы биоқауіпсіздік туралы Картахен келісімі қабылданған. Бұл құжатта көптеген мемлекеттердің ГМО өнімдеріне қатысты көзқарасы белгіленеді. Оған 166 мемлекет қол қойды, оның ішінде Қазақстан да бар. Бұл құжатта зияндылығы дәлелденген жағдайда, кез-келген гендік тұрғыда өзгертілген өнім зиян деп танылсын деп жазылған. Алайда ондай өнімдердің зияндылығын дәлелдеу оңай емес. 

Answer 1

Генетикалық түрлендірілген тамақ - генетикалық түрлендірілген организмдерден (ГМО) - өсімдіктерден немесе жануарлардан алынған тамақ өнімдері. Генетикалық түрлендірілген организмдерден, соның ішінде микроорганизмдерден алынған немесе құрамында ГМО бар өнімдерден алынған, ең болмағанда бір компоненті бар өнімдер, белгілі бір елдің заңнамасына байланысты генетикалық түрлендірілген болып саналуы мүмкін. Қазіргі уақытта ГМ дақылдарынан алынған тағамдардың әдеттегі тағамдардан гөрі адам денсаулығына үлкен қауіп төндірмейтіндігі туралы ғылыми келісім бар.

2015 жылғы жағдай бойынша генетикалық түрлендірілген дақылдар 28 елде өсірілді, нарыққа генетикалық түрлендірілген 28 дақыл (оның ішінде азық-түлік, жем-шөп және өндірістік) жіберілді. 2015 жылы алғашқы рет генетикалық түрлендірілген жануар - AquAdvantage атлантикалық лососы сатылымға шығарылды. Генетикалық түрлендірілген микроорганизмдер ірімшік өндірісінде, сондай-ақ йогурт өндірісінде қолданылады.

Мақсаты:

Генетикалық модификация организмге және одан өндірілетін тағамға бірқатар жаңа қасиеттер бере алады. Өсірілетін генетикалық түрлендірілген өсімдіктердің көпшілігі жәндіктер зиянкестеріне немесе гербицидтерге төзімді. Нәтижесінде өсіп келе жатқан шығындар азаяды. Азық-түлік дақылдарының генетикалық модификациясы нәтижесінде алынған басқа қасиеттерге өсудің жеделдеуі, тағамдық және өнімнің технологиялық қасиеттерін жақсарту, қолайсыз жағдайларға төзімділік, вирустар мен саңырауқұлақтар сияқты қоздырғыштарға төзімділік жатады.

Генетикалық түрлендірілген тағамдар нарықта алғаш рет 1990 жылдардың басында пайда болды. 1994 жылы генетикалық түрлендірілген қызанақ (Flavr Savr), Calgene-дің жарамдылық мерзімі ұзартылған өнімдері коммерцияланған. Бұл жағдайда генетикалық трансформация кез-келген геннің енгізілуіне әкелмеді, бірақ тек антисензия технологиясының көмегімен полигалактуроназа генін алып тастауға қатысты болды. Әдетте бұл геннің өнімі сақтау кезінде ұрықтың жасуша қабырғаларының бұзылуына ықпал етеді. Флавр Савр нарықта ұзаққа созылмады, өйткені бірдей қасиеттері бар арзан дәстүрлі сорттар бар.

Өсімдік тектес қазіргі заманғы генетикалық түрлендірілген өнімдердің басым көпшілігі. 2015 жылғы жағдай бойынша трансгенді өсімдіктердің 28 түрі (GM гүлдерін қоспағанда) коммерцияландырылды және кем дегенде бір елде өсуіне мүмкіндік берді. Адамдардың тұтынуына рұқсат етілген  [көзде емес] картоп, папайя, асқабақ, баклажан, алма, жүгері, соя, бұршақ, цуккини, қауын, күріш, қызанақ, болгар бұрышы, бидай. Қайта өңдеу үшін қант, крахмал, өсімдік майы, қант қызылшасы мен қант қамысы, жүгері, соя, рапс сияқты өнімдер қолданылады.

2015 жылы бірінші рет генетикалық түрлендірілген жануарды азық-түлікке сатуға рұқсат етілді: Атлантикалық лосось AquAdvantage АҚШ-та сатуға FDA мақұлдады .  

Кейбір тамақ өнімдерінде (йогурттар, тағамдық қоспалар, ферменттік препараттар) тірі немесе тіршілік етпейтін генетикалық түрлендірілген микроорганизмдер (ГММ) болуы мүмкін. Генетикалық түрлендірілген азық-түлік құрамында GMM көмегімен алынған компоненттері бар өнімдерді де қамтуы мүмкін, мысалы, генетикалық түрлендірілген бактериялардан бүйрек көмегімен өндірілген ірімшіктер (бұл технология 50% -дан астам қатты ірімшіктер шығарады)..

Әдетте, ГМО сынағы полимеразды тізбекті реакцияны (ПТР) қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бұл тест үш негізгі қадамнан тұрады: ДНҚ-ны тексерілген тамақ өнімінен оқшаулауынан тұратын үлгі дайындау; Оқшауланған ДНҚ-мен және енгізілген гендік аймақты толықтыратын жұп праймермен ПТР орнату. Кейде праймердің бірі иесінің хромосомалық ДНҚ-сы мен енгізілген ДНҚ арасындағы шекара аймағын толықтыра алады. ПТР кезінде енгізілген генге немесе инцерсиялық оқиғаға тән ДНҚ аймағы бірнеше рет күшейтіледі. Әр түрлі құрылғылардың көмегімен күшейтілген ПТР өнімін сәйкестендіру. Егер өнім табылса, бұл генетикалық түрлендірілген организмнің ДНҚ-сы сынамадан табылғанының дәлелі.