Кез келген тiрi организм өзiн айнала қоршаған табиғи орта мен тығыз байланысты ғана өмiр сүре алады. Олар – топырақ,су, минералды заттар, жер бедерi жәнә атмасфералық әр түрлi құбылыстар. Табиғи ортаның компаненттерi (iрi немесе ұсақ бөлiктерi) тiрi организмдерге оң немесе терiс әсер етуi мүмкiн.
Сондықтан әрбiр организмнiң өзiне ғана қолайлы ортаснем немесе мекенi болуы тиiс. Мәселен, көлбақа үшiн қалыпты өсiпкөбеюiне қолайлы орта ылғалы мол көл жағасы. Ал, қуаң дала немесе шөлейтті жерлер ол үшін қолайсыз, өмір сүре алмайтын орта болп табылады. Бірақ та организм үшін таиғаттың барлық элементтері белгілім өлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етді.Oлардың біреуі өте қажет, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем қажет емес зиянды болуы мүмкін. Cонымен орта дегенміз -организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуымен таралуына, тікелей жанма әсер ететін айнала қоршаған орта компоненттерің жиынтығы. Aл, организмге қажетті жағдайлар деп – тек сол организм үшін алмаструға келмейтін табиғи ортаның элменттерін айтамыз.
Экологиялық факторлар дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз табиғатта эќколгиялық факторлар жиынтық күйінде әсер етеді организмдер болса фактрлардың әсеріне әр түрлі реакция(жауап) береді.Мәселен, ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқаса,ал тұщы су оргнизмдері үшін қажеті шамалы.
Шөл – шөлейтті жерлердегі өсімдіктері үшін жоғары температура, ылғалдың аздығы қолайлы фаќторлар болса, ал орман өсімдіктеріне бұл қолайсыз ортаның факорлары болып табылады. Міне, осы жағдайлар мен факторлар оларға организмдердің бейімделуі ұзақ жылдар бойы қалыптасқан тарихи дамудың жемісі деп білеміз нәтижесінде өсімдіктр мен жануарлардың түбегейлі қалыптасқан геогрфиялық белдемдері айқындалады.
Факторлар үш негізгі топқа жіктеледі абиотикалық, биотикалық және антропикалық.
Абиотикалық факторлар дегеніміз – организмдерге әсер ететін бейорганиҝалық ортаның җиынтығы. Олар химиялық(атмосфераның химиялық құрамы теңіз және тұщы сулар шөгінділер т.б.) және физикалық (температура қысымы ылғал жел радиацият.б.) деп бөлінеді.Сол сияқты жердің рельефі геологиялық және геоморфологиялық құрылымы ортаның сілтілік немесе қышқлдығы космостық сәулелер т. б. факторлар организм үшін әртүрлі деңгейде әсер етеді.
Биотикалық факторлар дегенміз – тірі организмдерің бір-біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер жиынтығы.Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен қоректену, бәсекеге ,парзиттік,жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым –қатнаста болады. Аталған қарым – қатнастар өсімдік жануар мен өсімдік немесе жануарлар мен жануар арасында болуы мүмкін.
Антропикалық факторлар дегеніміз – айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс- әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің матералдық игіліг үшін табиғат байлықтарын игеруге мжбүр болады. Нәтижесінде ірі кешендер, өнеркәсіп, зауыт, Кен байыту, автокөліктер, ауыл шаруашылығы салалары дами түседі. Ал олардан зиянды әр түрлері газдар, қалдқтар, лас сулар, химиялық зиянды қосынды заттар айнала қоршаған ортаға түседі.Зиянды заттардың көршілігі табиғатта айналымға түспей, жинақталып бүкіл тіршілік кері әсерін тигзеді. Яғни атмосфера ауасының ластануы, суайналасының бұзылуы, жердің құнарсыздануы, қуаңшылық өзен -көлдердің таралуы, өсімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе құрып кетуі Адам баласының денсаулығының бұзлуы және жалпы биосфера шегіндегі бұрын – сонды болмған климттың өзгеру құбылыстары үдей түседі. Сңғы жылдары антропикалық факторлардың өзгеру құбылстары үдей түседі. Соңғы жылдары антропикалық факторлардың табиғи ортаға және жалпы биосфераға әсері айқын білене бастады. Осыған орай адам баласының іс-әрекеті бақлауға алынып табиғат тепе – теңдінің бұзылмауына жол бермеу жолдарға ғаламдық проблемалар деңгейінде қарастырылауда.
Факторлардың организмге әсері
Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың бұрыннан қалыптасқан жиынтығы ғана қжет. Ал, басқа факторлар оның қалыпы тіршілігне кері әсері тигізеді. Яғни әрбір организімге әсер ететін фактордың төмегі және жоғары шегі болады және бір фктор шеуші роль атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю.Либих (1948жылы) ашқан.Оны “Минимум заңы” дейді. “Минимум” заңының өмірде практикалық маңызы зор.Өйткені, организмдердің ең қажетті шектеуші фак – торларын біле отырып мол өнім алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол ашады.
Шешуші факторлармен жиынтығына деген ең жоғарғы төзімділік қасиетті болады. Төзімділік (толерантность)заңы В.Шелфордың есімімен аталады.Заңның негізігі организмдердің факторларға деген талғамның шектеулі. Кез келген организмнің төзімділік шегі болады.Егер төзімділік шегінен шығып кетсе организм тіршілігін жояды. Мәселен қатты қуаңшылық жылдары өсімдіктердің құрып кетпеуі ал су қоймаларының пестицидтермен ластануы балықтардың жойылуына әкеп соғды. Организмдердің төзімділік шегін білудің практикалық маңызы бар.Әсіресе, жабайы аңдар мен құстарды өсімдіктерді жерсіндіру жұмыстарында төзімділік заңының негізігі тәртіптері ескеріледі.
Табиғатта организмдердің көптеген түрлері экологиялық факторлар жиынтығына, оның шекті мөлшері мен төзімділік шегіне бағына бермейді. Керісінше қолайсыз экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін жалғастыра береді. Организмдердің бұл тобы эврибионты түрлер дейді. Мысалы: Қзақстанға жерсіндірілен ондатра, акөглдір түлкі, бұлғынды, ал кездейсоқ жолдарм ененген колорадо қоңызын, ақ қанатты американдық көбелекті, т.б. көптеген арам шөптерді келтіруге болады.
Кейбір организмдер орта мен факторларға талғамы жоғары болады.Оларды біз степбионтты организмдер дейміз.Стебионтты организмдердің таралу аймағы шектеулі болады.Шектеулі фактор абиотикалық немесе биотикалық болуы мүмкін.
Экологиялық факторлардың организмдерге тікелей немесе жанама әсер етуі олардың белгілі бір биотопқа бейімделген тіршілік формаларын қалыптастырады.
