Ортағасырларда тоғыз жолдың торабында орналасқан бұл территория күрделі миграциялық процестер мен шиеленіскен саяси оқиғалардың орталығына айналды. VII–VIII ғасырларда Ескідариялық арнасы құрғап, жетіасардың тұрғындары қоныстарын тастай, үдере көшкен уақытқа Қуаңдарияның Аралға құяр сағасында орналасқан «батпақтағы қалалардың» көтерілуі сәйкес келеді. Зерттеуші ғалымдардың пікірінше жетіасар тұрғындарының бір бөлігі жаңа іске қосылған Қуаңдария бойына орналасып, аталған «батпақтағы қалалар» мәдениетінің өркендеуіне үлес қосқан. «Батпақтағы қалалар» қатарына аудандағы әйгілі Асанас, Баршынкент секілді ескерткіштер жатады. Бұл күндері аталған мәдениеттер мен тарихи оқиғалардың куәсі ретінде өлкедегі бірнеше ондаған археологиялық ескерткіштер сыр шертеді.
Бүгінгі Сырдария ауданы жеріндегі ескерткіштерінің зерттелу тарихы Қазақстан патшалық Ресейдің отары болған кезден басталады. Ескерткіштердің зерттелуін төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1) XVII ғ. ортасынан 1895 жылға дейін, яғни, отар елді зерттеуге бағытталған түрлі экспедициялардың шығу кезеңі;
2) 1895-1917 жылдар аралығында, яғни Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызмет еткен уақытынан басталады;
3) Кеңестік дәуірдегі 1946-90 жылдар аралығындағы академик С.П.Толстов басқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулері ;
4) 1991 жылдан басталған қазіргі кезеңдегі зерттеулер.
Сыр өңірін зерттеудің бастапқы кезеңі қазақ жерінің Ресей империясының қол астына кіруімен тікелей байланысты болды. 1731 жылы Кіші Жүз ханы Әбілқайыр Ресейге бодандығы туралы ант қабылдады. Осы уақыттан бастап Ресей империясының қазақ жерін және оған көршілес жатқан азиялық елдерді жан-жақты зерттеу жұмыстары басталады. Бірақ бұл зерттеулердің барлығы дерлік саяси мақсатта жүргізілгендігін айта кету керек. Сондықтан XVIII ғасырдағы әскери шенді зерттеушілердің жазбалары мен есептері негізінен аймақты жалпы сипаттаумен, ескерткіштерді тіркеумен және ауданның географиялық картасын түсірумен шектелді.
Орта ғасырдағы Сыр өңірі ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда жарық көрген «Үлкен сызба кітабы» мен Семен Ремезов құрастырған «Сібірдің сызба кітабы» еңбектерінде кездеседі. Бұл еңбекте Арал маңындағы Борсық және Қарақұм шөлдерінің жайылымдық маңызы туралы, жер-су атаулары және тұрақтары туралы мәліметтер келтірілген. ХҮІІІ ғасырда Кіші жүз ханы Әбілқайырдың шақыруымен Қазақ жеріне келген орыс топографтары Н.Муравин мен Д.Гладышев өлкедегі және Қазақстанның басқа аймақтары археологиялық ескерткіштерінің картасын сызу және есепке алу, сипаттау ісінің іргетасын қалады. 1867 жылы Археологиялық комиссия құрамында жолсапармен Оңтүстік Қазақстанға келген шығыстанушы П.И.Лерх Түркістан өлкесіндегі және Сырдарияның төменгі ағысы өңіріндегі археологиялық ескерткіштерді зерттей бастайды. Н.И. Веселовскийдің 1885 жылы Орта Азияға келуі ескерткіштерді қазуды археолог-мамандар арқылы жүргізудің бастамасы болды. Сыр өңірі қалаларын В.А.Каллаур, В.В.Бартольд, А.Ю.Якубовский сынды т.б. бірқатар атақты ғалымдар зерттеп, көптеген деректер қалдырған. 1895 жылы құрылған Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшелері маңызды зерттеулер жүргізді. Сол кезеңде Ташкентте «Түркістан тізімдемесінен» және «Хаттамалар» сияқты басылымдар шыға бастайды. Осы үйірменің белсенді мүшелерінің бірі В.А.Каллаур археологиялық ескерткіштерді іздестіру, тізімдеу бағытында біршама тыңғылықты жұмыстар жасады. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі В.А. Каллаур 1899 жылы Асанас қаласының орнына келіп, қаланың топографиялық сипаттамасын жасайды. Ол жазба деректерде аталатын қала атауын негізге ала отырып оны ортағасырлық Ашанас (Эшнас) қаласымен сәйкестендіреді. Сонымен қатар, В.А. Каллаур Сырдың сол жағалауында Қызылордадан 25-30 км қашықтықта Томарөткел жерінде орналасқан Қыш-қаланың қиранды қалдығы Женд қаласының орны болуы мүмкін деген болжам жасайды. Сол сияқты өзінің көріп білгенін «Түркістан әуесқойлары үйірмесінің хаттамаларында» жариялап отырды.
1911 жылы Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің тағы бір мүшесі А.Кастаньенің Сыр бойындағы археологиялық ескерткіштерге қатысты «Древности киргизских степей и Оренбургского края» деген жинақтама еңбегі жарық көреді.
Сыр өңірі 1946 жылдың күзінде Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы С.П. Толстовтың басқаруымен Жаңадария мен Қуаңдария бойындағы «Жанкент қалалар тобын» зерттеуді қолға алды. Ғылыми тұжырымдама көрсеткендей, ҮІІІ-ІХ ғасырларда Сырдария мен Әмудария өзендері бойында Жетіасар қалалары орналасты. Батпақтағы қалалар мәдениеті, Кердері мәдениеті деп аталды. Б.э.д. ҮІІ ғасырларда Жетіасар мәдениеті бұл жерде батпақтағы қалалар деген атпен дамыды. Батпақты қалалар аталған мәдениет тұрғындарын С.П.Толстов оғыздармен байланыстырады. Экспедицияның кең көлемде жүргізген археологиялық-геоморфологиялық кешенді жұмыстары нәтижесінде С.П.Толстов алдын-ала жоспарлағандай, Сырдария мен Әмударияның төменгі ағысындағы ертедегі суландыру жүйелері мен су жүйелері, сондай-ақ тарихи ескерткіштерінің археологиялық-геоморфологиялық картасы жасалды [2, 18 бет].
1947 ж. А.Н.Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясыСырдарияның сол жағалауында, Ақкөл деген жерде орналасқан орта ғасырлардан сақталған көне қала орны Артық Ата, Артық төбені зерттеді. Зерттеушілер Артық Ата көне Артук қаласының орны болуы керек деп болжаған. Соңғы рет қала орнын 1971 ж. Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы толық зерттеді.
Н.И. Вактурскаяның 1968 жылы ертедегі Асанас қаласының цитаделі маңында жүргізген екі стратиграфиялық қазбасы нәтижелі аяқталды. Мұнда VІІ-ғасырдан ХVғасырға дейінгі қалыптасқан бес құрылыс көкжиегі қималық сызбаланып, одан шыққан материалдардың көбісі топтарға бөлініп мерзімделеді. Қыш өнімдерін талдай келіп, қала оғыз-қыпшақ дәуірлерінде қала өркендегенін айта келе, ал ХV ғасырда Сырдарияның қазіргі арнасы қалыптасып, Іңкәрдарияның суы құрғағандықтан Асанас тұрғындары қонысын тастап кеткен деген болжам жасайды.
Жетіасар өңірінде 1990 жылдарға дейін көп жылдар бойы археологиялық қазба жүргізген Л.М. Левина Жетіасар мәдениеті керамикасын Отырар-Қаратау және Қауыншы мәдениеттерімен шендестіреді. Сөйтіп, Өзбекстан жағынан басталған ізденістерді Қазақстан тарихымен байланыстыруға алғаш қадам жасайды. Оның зерттеуінше, б.э.д. V ғасырдан бастап, ІХ ғасырда Сырдарияның төменгі ағысындағы тұрғындардың этникалық құрамы өзгермеген. Қазба кезінде табылған тар ернеулі ұзын шүмекті асханалық құмыралар мен хұмдар секілді қыш өнімдерінің түрлері Пенджикент, Сырдарияның орта ағысындағы және Арыс, Жетіасардың жоғарғы мәдени қабатынан ашылған жәдігерлермен ұқсас. Бұдан Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Іле алқабындағы және Арал өңірі тұрғындарының үнемі бір-бірімен мәдени, кәсіптік қарым-қатынастарда болғанын көруге болады. Жоғарыдағы ізденістерді тұжырымдағанда, ХАЭЭ-ның алдына Арал өңірінің кейінгі орта ғасыр қалалары мен тұрақтарының мәселесі қойылмағанымен, ізденістерінде археологпен қатар этнограф, географ, геоморфологтар, топырақтанушылар, антропологтарды қатыстырған іргелі зерттеушілік ғылыми-ақпараттық негіз қалыптасты. Алғаш рет археологияда аэрофото барлау әдістерін қолданып, тақырыпты кең және ұзақ мерзімді деңгейде зерттеудің үлгісі көрсетілді. «Қазақстан археологиялық картасы» (1960 ж) жинағында Қызылорда облысының орта ғасырдағы көне қалаларының орналасуы, деректері мен зерттелу тарихнамасы туралы құнды мәліметтер келтірілген.
http://old.e-history.kz/kz/contents/view/1749
