Территорияның табиғи ресурстары дұрыс бағалау және тиімді пайдалану егіншілікті жүргізудің негізгі кажетті шарты болып табылады. Осы табиғи ресурстардың ішінде климат жетекші роль аткарады.
Су тұтынудың тапшылығы туралы көпжылдық (1985-2010 жж.) мәліметтерді статистикалык өңдеуден өткізу аркылы есепті қамтамасыз етілген жылдарды анықтадық. Нәтижесінде, күрғақ (95%), орташа қүрғақ (75%), орташа (50%), орташа ылғалды (25%) және ылғалды (5%) жылдарға тиісінше 1999, 2000, 2001, 2002 және 2007 жылдар сәйкес келді.
Жер бетіне түскен фотосинтездік активті радиацияның (ФАР) мөлшері жылы кезде (сәуір-қыркүйек айларында) су тұтынудың тапшылығымен әртүрлі қамтамасыз етілген жылдарға байланысты 1752-1904 МДж/м2 аралығында болатындығын көрсетіп отыр (1-кесте). Су тұтынудың тапшылығы бойынша құрғақ жылы. (95% қамтамасыз етілген)жер бетіне жеткен ФАР мөлшері 1904 МДж/м2, ал активті температуралар жиынтығы 3718°С болды. ФАР-дың төменгі мөлшері 1752 МДж/м2 су тұтынудың тапшылығы бойынша ылғалды жылы байқалды, ал активті температуралар жиынтығы 3446 С болды. Осы көрсеткіштерді талдау фотосинтездік активті радиация мен темпера-туралар жиынтығынын арасында тығыз байланыстылык бар екенін керсетеді.
Сондай-ақ жылдың жылы кездеріндегі әрбір айлар үшін де қуаттылык ресурстар мен температуранын арасында байланыстылык бары анықталды. Мысалы, мамыр айында ФАР мелшерінің артуына байланысты (322, 321, 324, 316 МДж/м2) ауа температурасының жиынтығы да артты. Жылу мөлше-рінің ең жоғарғы көрсеткіштері маусым, шілде және тамыз айларында, әсіре-се кун сәулесінің жоғары радиациясы (374 МДж/м") келіп түскен жылы байқалды. Жаз айларындағы ФАР-дың ең төменгі мөлшері 293 МДж/м2болды. Күзде ылғалды жылы (5% - қамтамасыз етілген) күн сәулесі куаты-ның 224 МДж/м2-ға дейін төмендеуі байқалып, тиісінше ауа температурасы да төмендеді.
Су тутынудың тапшылығы бойынша, әртүрлі камтамасыз етілген жыл-дары, ауа теипературасының жиынтығы да әртүрлі болды (1 - кесте). Соуір айында, су тұтынудьщ тапшылыгымен эртүрлі камтамасыз етілген жылдар үшін (95% -ген - 5%-ке дейін қамтамасыз етілген), ауа температурасының жиынтығы 30О-390°С аралығында болды. Осы жылдар ішінде, темпе-ратуралар жиынтығының максималды мәндері, шілде айында байқалды (тиісінше 834; 818; 791; 772; 781°С). Күз мезгілінде, ФАР кірісінің бәсен-деуіне байланысты (224-243 МДж/м2) ауа температурасының да төмендеуі байқалды: (513-525°С). Жылдың жылы мезгілдеріндегі құрғақ жылы (95% камтамасыз етілген) ауа температурасьшың жиынтығы 3718°С және орташа кұрғақ, орташа, орташа ылғалды және ылғалды жылдары тиісінше 3666; 3636; 3526 жэне 3446 С болды. Осылардан, жылдың жылы мезгіліндегі фото-синтездік акгивті радиацияның ауа температурасы жиынтығымен тығыз байланысты екенін байқауға болады.
Су тұртынудың тапшылығымен 5% (ылғалды жылы) және 50% (орташа жыл) қамтамасыз етілген жылдары атмосфералық жауын-шашынның көп мөлшері (119,3 және 103,2 мм) көктемгі айлардын үлесіне (сәуір - мамыр) тиді, ал өсіп-даму кезеңінің аяғына таман (қыркүйек) жауын-шашын мөлшері 3,3-5,8 мм-ге дейін төмендеді. Құрғақ жылдары (95% қамтамасыз етілген) кектем айларындағы жауын-шашын мөлшерінің үлесі 98,7% болып, жаз - күз айларында ешқандай жауынн-шашьш түспеген. Жүгерінің өсіп-даму кезеңінің жаз айларындағы (маусым-шілде-тамыз) жауын-шашынның жиынтығының үлес салмағы ылғалды жылы (5%-ке камтамасыз етілген) 32,7%, орташа жылы (50%-ке қамтамасыз етілген) 21,8% және кұргақ жылы (95%-ке қамтамасыз етіліен) 1,3% болды. Тиісінше осы жылдарда жаз айларындағы жау-ын-шашын мөлшері 59,6; 30,4 және 0,3 мм болды. Құрғақ жылғы (су түлы-судын тапщылығымен 95% камтамасьтз етілген) жауын-шашын (61,3 мм) мөлшерінііц орташа жылға қарағандағы тапшылығы 56%, ал ылғалды жылға караганда — 66% болды.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының өту барысы температураның өту барысына карама-қарсы. Құрғак жылдары атмосфералык жауын-шашынның мелшері төмен, температуралар жиынтығы ең жоғары (3718°С) болғанда, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы минимум мәнге (40%) жетті, ал жаз-дың ыстық айларында (шілде. тамыз) 27%-ға дейін темендеді. Ал, орташа жылдары (50'/о қамтамасыз етілген) ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 32%-дан (шілде) 66%-ға дейін (соуір) ауыткыды, ал орташа есеппен осы айлар ішінде (сәуір-қыркүйек) оның мөлшері (47%) кұрғақ жылға (40%) карағанда 17,5%-ға артты.
Біздің есептеулер бойынша жылдың жылы мезгіліндегі (сәуір-кыр-күйек) буланғыштықтың (Е) мәні су тұтынудың тапшылығымен түрліше қам-тамасыз етілген жылдарға байланысты 1017,9 мм-ден (ылғалды жылы) 1418,3 мм-ге (кұрғақ жылы) дейін өзгерді (2 кесте).
2 кесте
Су тұтынудың тапшылығымен түрліше камтамасыз етілген жылдардағы климаттық көрсеткіштер, буланғыштық және ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті
|
Қамтамасыз етілуі, % |
Керсет-кіштер |
Айлар |
ІV-ІХ |
|
етілуі, % |
|
Есепті жыл |
IV |
V |
VI |
VII |
VIII |
IX |
|
|
95% (1999 ж.)
Құрғак жыл |
ФАР, МДж/м2
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к |
249
300
67
45,1
-
- |
322
539
51
15,4
-
- |
356
732
34
0,3
-
- |
374
834
27
-
-
- |
361
797
27
-
-
- |
242
516
36
-
-
- |
1904
3718
40
61,3
1418,3
0,11 |
|
75% (2000 ж)
Орташа
құрғак жыл |
ФАР, МДж/м
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к |
265
384
63
28,6
-
- |
321
533
49
40,0
-
- |
353
702
38
20,5
-
- |
372
818
32
0,1
-
- |
322
707
39
0,8
-
- |
243
522
36
-
-
- |
1876
3666
43
90,0
1301,4
0,16 |
|
50% (2001 ж)
Орташа жыл |
ФАР, МДж/м2
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к |
266
390
66
74,0
-
- |
324
561
62
29.2
-
- |
349
663
45
29.4
-
- |
368
791
32
-
-
- |
322
707
37
1,0
-
- |
243
525
40
5,8
-
- |
1872
3636
47
139,4
1201,5
0,18 |
|
25% (2002 ж)
Орташа
ылғалды жыл |
ФАР, МДж/м2
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к |
249
300
73
69.3
-
- |
307
524
59
12,7
-
- |
329
615
49
18,9
-
- |
350
772
49
27,7
-
- |
339
778
35
-
-
- |
234
537
50
26,5
-
- |
1808
3526
52
155,1
1067
0,26 |
|
5% (2007 ж)
Ылғалды жыл |
ФАР, МДж/м2
t ,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к |
253
321
68
59,1
-
- |
316
456
66
60,2
-
- |
326
684
54
38,1
-
- |
340
781
43
14,6
-
- |
293
691
45
6,9
-
- |
224
513
44
3,3
-
- |
1752
3446
53
182,2
1017,9
0,36 |
Тиісінше ылғалмен камтамасыз етілу коэфффициентінің (к) мәні 0,11-0,36 аралығында болды. Бұл коэффициенттің ең кіші мәні (0,11) кұрғак жылға (95% қамтамасыз етілген), ал ең үлксн мэні (0,36) ылғалды жылға (5% қамтамасыз етілген) сэйкес келді. Орташа жылы (50% камтамасыз етілген) ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті - 0,18 болды. Кестеде көрсетіл-гендей, ылғал ресурстары буланғыштыктан әлденеше рет кем (3-9 есе). Осындай жағдайда, дақылдардың өнімділігін шектейтін фактор ылғал болып табылады. Сондықтан, егістің ылғалмен қамтамасыз етілуін жаксарту және жер бетіне жақын ауаның салыстырмалы ылғалдылығын жоғарылатуға бағытталған негізгі агротехникалық шаралардың бірі - дер кезінде және сапалы суару болып табылады.
http://www.uniface.kz/
