Төрт жылда бір айналып келіп отыратын жазғы Олимпиада ойындарының тасқа басылмаған, алтынға қолы жеткен чемпионның одан айналып өте алмайтын өз жарғысы бар. Ол - жеңіс тұғырында алтын медальдың дәмін сезіну. Біздің бұл ойымызға «алтын - темір, оның дәмі болушы ма еді?!» деп қарсылық танытатындар да бар шығар.
Бірақ өткен ғасырларда алтынға қолы жеткен жеңімпаздар оның тазалығын тіспен байқап көрген. Алтынның дәмін тіспен сезіну - екінің біріне бұйыра бермейтін бақыт. Таза табиғи алтынның майысқыш өте жұмсақ екені, тек 1 грамм алтыннан есілген жіптің ұзындығы 12 шақырымға жететіні көзіқарақты оқырманға белгілі. Бірақ 1908 жылдарға дейін жеңімпаздарды тек алтыннан құйылған диаметрі 3,3 мм, салмағы 2 грамдық алтынға бар болғаны 2 спортшы қол жеткізген. Бірақ уақыт өте келе, ойын түрлері көбейіп, чемпиондардың да қатары өскен. Бұл жағдай халықаралық олимпиада комитетін алтынды барынша үнемдеуге, сонымен, бір мезгілде оған саяси мән беруге тырысқан. Бірақ уақыт өте келе, алтын медальдың құрамы аса таза емес екені сырт көзге байқала бастаған. Мұны ең бірінші кезекте жеңімпаздардың өзі тіспен тістеу арқылы сынап көрген. Әлемдік геосаясатты кірпік қақпай бақылап отырған саясаттанушылардың назарынан бұл да тыс қалмапты. Капиталистік және социалистік болып екі лагерьге бөлінген өткен ғасырда алтын жалатылған олимпиадалық медаль саясат құралына айналып шыға келді. Ел ішінде дау-дамай көбейіп бара жатқан соң, халықаралық олимпиадалық комитет олимпиада медальдарындағы алтын мөлшері 6 пайыздан кем болмауы тиіс деп шешім шығарды. Ең жоғары күміс қоспасынан дайындалып, алтынмен апталсын деген шешім де осы түйінді тарқата алмаған. Себебі бұл жарлық барлық жерде бірдей сақтала бермепті. Алтынның ең жоғарғы құрамы 1980 жылы Мәскеуде өткен жазғы Олимпиада кезінде болған. Мәскеу Олимпиадасының 5,8 пайызы тек алтыннан құйылып дайындалды. Мәскеу сол арқылы «айдың арғы бетінде отырған» елдердің жоқ жерден шу шығаруына жол бергісі келмеді. 1980 жылы чемпион атанған Жақсылық Үшкемпіров ағамыз жеңіс тұғырында тұрған сәтті былай деп еске түсіреді.
- Ол кезде қос полярлы әлем. Біз КСРО атынан түсіп отырмыз. Ол заманда алтынды тіспен тістеп, сынамасын байқау - олимпиадалық комитеттің адалдығына күмән келтірумен бірдей ғой. Бірақ жұрт назарынан тыс жерде кертіп алып, жұтып қойсақ та ешкім қолымыздан қақпас еді, - дейді. 1984 жылы жазғы Олимпиаданы өткерген Канада КСРО-ның рекордын 8 грамға көбейтіп, олимпиадалық рекордты жаңартып, алтынның дәмін қоюлатуға тырысып бақты.
Сарапшылар «жеңімпаздардың алтынның тазалығын тіспен байқап көруінің астарында саясаттың салқыны бар» дейді. ХХ ғасырда әлем қос полярлы жағдайда өмір сүрді. Бір-біріне қырын қабақ елдердің спортшыларының көңіл күйіне бұл жағдай әсер ете қоймады. Спорт сарапшылары Мәскеу Олимпиадасына АҚШ бастаған кейбір елдердің келмей қалуы - өзіміздің Серік Қонақбаевтың алтынға барар жолын кесіп тастады дегенді күні бүгінге дейін айтады. Дүбірлі дода кезінде із кесіп жүретін саяси тыңшылар арнайы құралдар арқылы тексеріп көрмеді дегенге кім сенеді?
Бір қызығы, Лондон - 2012 олимпиадасының алтын медалi алтыны ең аздардың қатарында екен. Ондағы таза алтын құрамы бар болғаны 1-ақ пайыз. Бірақ одан олимпиаданың мәртебесі төмендеп қалған жоқ. Мысалы, ресейлік спорт шолушысы Сергей Боровик халықаралық деңгейдегі доданың мәртебесі алтынмен өлшенбейтіні туралы былай дейді: - Олимпиада чемпионы қол жеткізген «алтын әшекейдің» нарықтық құны 250 АҚШ долларынан аспайды. 2004 жылы польшалық чемпион Отилия Енджейчак Афиныда жеңіп алған алтынын 82 мың АҚШ долларына сатқан, - дейді.
Олимпиада алтынын тістеп көрудің артында тұрған мемлекеттік тапсырыстар 1990 жылдары, КСРО-ның күйреуімен саяси сипатын мүлдем жоғалтыпты. Содан бері олимпиадалық комитеттің атына «алтынның құрамы аз» екенін баяндайтын бірде-бір шағым түспеген. Төрт жылда бір айналып келіп отыратын жазғы Олимпиадалар үшін алтын ғасыр осы кезден басталса да чемпионның бақ-талайының өтеуіндей болған алтын белгі чемпиондардың күрек тісінен бәрібір құтыла алмаған. Бірақ бұл жеңіс тұғырындағы көңіл-күйдің нағыз шырқау шегіне жеткендігінің нүктесі ретінде қабылданды. Әлем жұрты солай деп шешті. 2004 жылы Грекияда өткен Олимпиада кезінде алғашқы алтынға қол жеткізген ресейлік Лариса Латынина алтынның дәмін татып тұрып: - Алтын - кәдімгі темір. Ал темірдің дәмі жоқ дегендер қателеседі. Мен Олимпиада медалінен тәтті дәмді әлі татып көрмеппін, - деп жаһанға жар салғанын әлі ұмытқан жоқпыз.
Қазақ еліне Лондон Олимпиадасы алтынының дәмі ерекше болды. Сиднейде, Афиныда зарықтырып, үмітті үздіріп барып жеткен алтындар бұл жолы алғашқы күндерден-ақ қоржынымызға құйыла бастады. Әлем жұрты «бар-жоғы 16,5 млн халықтың бас-аяғы бір аптада 6 алтынға қол жеткізуінің себебі не? Сендер немен қоректенесіндер?» деп қазақтың дастарқанына үңілді. Әлем бұл жолы «Лондон алтындарынан темірдің емес, қазақтың қазы-қартасының дәмі көбірек сезілді» деп таңдай қақты. Журналистердің «қандай дәмді ұнатып жейсіз» деген сұрағына Зульфия да, Илья да алдын-ала келісіп алғандай «қазақтың қазы-қартасы» деп жауап берді.
Жеңіс тұғырынан орын алған чемпиондарымыздың көңіл күйіне Лондонда жүріп зерделеген, олармен дастарқандас болған қазақ спортының жанкүйері Амалбек Тшанов ағамыз: - Сол сәтте чемпиондарымыздың көңіл күйін сөзбен жеткізу мүмкін емес. Мен мұны халықаралық деңгейде қол жеткізген үлкенді-кішілі жеңістерге қол жеткізіп, жүлде алып тұрған сәттерімнен білемін. Ал жазғы Олимпиададағы жеңіс - әлемдік деңгейдегі Триумф. Оған көтеріліп, еліңнің Әнұранын шартарапты тыңдатуға қол жеткізген жанның көңіл күйін сөзбен жеткізу қиын. Ол кезде Олимпиада алтынын ғана емес, бәтеңкеңді сүйсең де оғаш емес! - дейді.
Кешелі бері алтынды қыздарымыз бен жігіттеріміз елге орала бастады. Олардың «алтындарының» дәмі спорт әлемінде үлкен жеңістерден үміттілеріміздің бәріне жұғысты болсын!
