Мемлекет және азаматтық қоғам: қалыптасу жолдары
Азаматтық қоғам – кез келген өркениетті елге тән құбылыс. Демократиялық көріністің алғышарттарының бірі әрі үзіліссіз жүріп жататын үдеріс ретінде мемлекеттің қалыптасуына ықпалы зор. Өйткені, оның негізіне мемлекеттің барлық субъектілерінің бір ізді экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени қарым-қатынастары арқау болғандықтан, ілгерілей дамуы көп жағдайда аталмыш институттардың өзара қарым-қатынасына байланысты екені айтпаса да түсінікті. Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бастап мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы әріптестік байланыстың дұрыс түзілуіне, өзара сенімділіктің орнығуына айрықша мән берді. Жан-жақты қолдау көрсетті. Бұл бағыттағы жаңғыру үдерістері кезең-кезеңмен атқарылып, азаматтық қоғам институттарының сапалы жаңа деңгейге көтерілуіне айтарлықтай ықпал етті. Сарапшылар Қазақстандағы азаматтық қоғамның қалыптасуын бірнеше кезеңге бөліп қарастырады.
Жеке меншік құрылымының енгізіліп, экономикалық дербестіктің орнығуы бұл үдерісті жеделдете түсті. 1990-жылдары экономикалық әлеуметтік, саяси реформалардың жандануы түрлі қоғамдық негіздегі ұйымдардың құрылуына, әлеуметтік топтар мүддесінің қорғалуына үлкен әсер етті. Осы кезеңді сарапшылар Қазақстандағы азаматтық қоғам құрылысының бастауы ретінде қарастырады. Ол түсінікті де. 1990 жылы 100-ден астам қоғамдық ұйымдар пайда болып, олардың қызметі азаматтардың құқықтық проблемаларын, экологиялық қауіпсіздік, әлеуметтік әлсіз топтар, жастар мәселелерін шешуге бағытталды.
1991 жылы 27 маусымда «Қазақ КСР-дегі қоғамдық бірлестіктер туралы» заң қабылданды. Үш жыл өткеннен кейін үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) саны 400-ге дейін жетті.
1994-1997 жылдары азаматтық қоғам сан жағынан да, сапалық жағынан да айтарлықтай өскенін байқауға болады. Осы аралықта төрт есеге дейін ұлғайып, кәсіби жетілуімен ерекшеленді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қуатты ҮЕҰ-лардың бірі – «Невада-Семей» антиядролық қозғалысы жұртшылық тарапынан зор қолдауға ие болды. Билік оның талаптарымен санасып, Семей полигонын жабуына тура келді. Қозғалыстың бастамасымен ядролық сынақтардың ауыр зардаптары жаһандық антиядролық альянстың халықаралық конгрестерінде талқыланып, ұсыныстар қолдау тапты. 2011 жылы 12 қазанда «Ядросыз әлем үшін» халықаралық форумында сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы Н.Назарбаев ғаламдық ядролық қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету мақсатымен әлемдік антиядролық қозғалыс құру қажеттігін атап көрсеткен болатын. Бүгінде Қазақстан ядролық сынақтар мен қарулардан бірінші болып өз еркімен бас тартқан мемлекет ретінде ғаламдық қауымдастық алдында үлкен беделге ие.
1995 жылы 1 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан халықтарының Ассамблеясын құру туралы» Жарлығы шығып, ұлттық мәдени орталықтар оның төңірегіне топтасты. 140-қа жуық этнос өкілдері тұратын елімізде ұлтаралық бірлік, татулық идеясы салтанат құрды.
Осы жылдары азаматтық қоғамның құқықтық базасы жаңғыра түсті. 1994 жылы әлеуметтік-экономикалық және еңбек қатынасы салалары бойынша әлеуметтік әріптестік жайлы үшжақты республикалық комиссия құрылды. 1995 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1996 жылы «Қоғамдық бірлестіктер туралы» және «Саяси партиялар туралы» заңдар қабылданды. Масс-медиа саласында мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстарды жүзеге асыру жүйесі орнықты.
Зерттеушілер 1997-2002 жылдар аралығын үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты одан әрі жетілдірудің тиімді жолдарын іздестіру, оңтайлы тетіктерді енгізу кезеңі ретінде сипаттайды. ҮЕҰ-лардың саны 3500-ге жетіп, қоғамның сан-салалы қырын қамтитын әлеуетті күшке айналды. 1998 жылы Қазақстан Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, еліміздегі партиялық құрылыс үдерістері жеделдей түсті.
1999 жылы ҮЕҰ-лардың «Ақпарат орталығы» ашылып, құқықтық сауаттылықты жетілдіру, түрлі кеңестер беру, ақпараттар алу мақсатын көздеген бастамалар өңірлерде өріс алды.
Елбасы үкіметтік емес ұйымдардың дамуына барлық қажетті алғышарттарды жасаудың маңыздылығын атап көрсетті. Осыған орай 2000 жылы Үкіметтік емес ұйымдардың конфедерациясы құрылды. Әлеуметтік саясат саласындағы мемлекеттік бағдарламаларды талқылауда конфедерацияның қызметі ҮЕҰ-лар мен билік арасындағы әріптестік ықпалдылықты арттырудың тиімді тетіктерін жетілдіруге жұмылдырылды. 2000 жылы «Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік серіктестік туралы», 2001 жылы «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» заңдар қабылданды. Он жыл ішінде үкіметтік емес сектор демократиялық қоғамды өркендетудің тегеурінді тегершігіне айналды.
2002-2005 жылдары ҮЕҰ-лар мен мемлекет арасындағы байланыс жүйесін реттейтін бірқатар құжаттар қабылданып, азаматтық қоғам дамуын сапалы жаңа деңгейге көтеру ойластырылды. 2003-2005 жылдарға арналған Үкіметтің бағдарламасы қабылданып, ҮЕҰ-лардың қатысуымен әлеуметтік проблемаларды шешудегі рөлі қамтамасыз етілді. Бағдарлама талаптарын орындау мақсатымен республикалық қазынадан 42 миллион теңге бөлінді.
2003 жылы 15 қазанда Президенттің бастамасымен бірінші Азаматтық форум өтіп, мемлекеттік органдар, ҮЕҰ-лар мен халықаралық ұйымдар арасында сындарлы келісім, тиімді байланыс түзілді.
Үкіметтік емес сектор өкілдерімен жүргізілген әлеуметтік сауалдамаға қатысушылардың 93,2 пайызы әр екі жыл сайын ұйымдастырылатын аймақтық және республикалық азаматтық форум мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы тиімді байланыс алаңына айналғанын атап көрсетті.
2005 жылы мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ-лар арасындағы құқықтық базаны одан әрі жетілдіру мақсатымен «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» заң қабылданды. Осы құжат аясында орталық және жергілікті органдардың қаржылық қолдауымен ҮЕҰ-лардың әлеуметтік маңызы зор жобаларына конкурстар өткізу қолға алынды.
ҮЕҰ-ларды мемлекеттік қолдау бағдарламасы шеңберінде 2003 жылы әлеуметтік маңызды жобаларды қаржыландыруға 10 миллион 700 мың, 2010 жылы 1,2 миллиард, 2011 жылы 1,3 миллиард теңге бөлінді (Мәдениет министрлігінің деректерінен).
Осы жылы бірінші қанатқақты жобалар конкурсы өткізіліп, еліміздің барлық аймақтарындағы 109 үкіметтік емес ұйымдардан 120 өтінім түсті. Олардың 20-ы жеңімпаз ретінде танылып, 10,7 миллион теңгенің жобасын ұтып алды.
2005 жылы ІІ Азаматтық форум аясында ҮЕҰ-лар ұсынысымен үкіметтік емес ұйымдардың Азаматтық альянсы, осы жылы ҮЕҰ-лардың Ұлттық ақпараттық ресурстар орталығы құрылды.
Сөйтіп Қазақстанның азаматтық қоғамын құрылым ретінде шоғырландыру үдерісі аяқталды.
2006 жылы еліміздің азаматтық қоғамын дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданып, азаматтық институттардың алда атқаратын міндеттері белгіленді. Бүгінгі күндері ҮЕҰ-лар заң жобаларын талқылауға, бағдарламаларды жүзеге асыруға, әлеуметтік маңызды проблемалар бойынша қоғамдық тыңдаулар жүргізуге белсене қатысады.
«Демократия институты» ғылыми зерттеу академиясы жүргізген әлеуметтік сауалдама қорытындылары бойынша соңғы он жылда билік органдары мен азаматтық қоғам институттары арасындағы қарым-қатынасты оң бағалаған сарапшылар қатары үш есеге өскен.
2010 жылы Президенттің тапсырмасымен мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстарды орындауға 1 миллиард теңгеден астам қаржы қарастырылды. 2003-2010 жылдар аралығында, Мәдениет министрінің орынбасары Ғ.Телебаев атап өткендей, ҮЕҰ-ларды қаржыландыру 100 есеге артқан. 2011 жылы 1 миллиард, басқа ведомстволардан 225,1 миллион теңге бөлінген.
Мемлекеттің үкіметтік емес секторды қолдауы жұмыспен қамту мәселесін де ойдағыдай шешуге өз ықпалын тигізіп отыр. Мысалы, Қазақстанда 18 мыңға жуық ҰЕҰ-лар жұмыс істейді. Оларға 500 мыңнан астам адам тартылған.
2000 жылы Н.Назарбаев халыққа арнаған Жолдауында «үшінші сектор» дамуының мемлекеттік органдармен ажырағысыз байланыстылығын атап көрсеткен болатын. Елбасы аймақтардағы жұмыс сапарларында, ҮЕҰ-лар өкілдерімен кездесулерде бұл мәселеге ерекше көңіл аударып отырады.
Қазір елімізде сан-салада жұмыс істейтін тұрлаулы ҮЕҰ-лар көп. Әсіресе, олардың денсаулық сақтау, экология, жастар, құқық қорғау, мәдениет, ғылым, білім, гендерлік саясат, әлеуметтік қорғау салаларындағы белсенділігі жоғары.
Республикалық және өңірлік атқарушы билік орындары бағдарламалық құжаттарды дайындауға, бірлескен семинарлар өткізуге, басқа да шараларды ұйымдастыруға мамандарын тарта отырып ҮЕҰ-лармен әріптестік тығыз қарым-қатынас орнатуды басты мақсат санайды. Жеті жылдан бері Мәдениет министрлігі, Тұңғыш Президент қоры, Әлемдік саясат халықаралық институты әлеуметтік идеялар жәрмеңкелері мен жобаларын өткізуі – соның бір дәлелі. Жәрмеңкеге қатысушылар өздерінің идеяларын, жобаларын ұсынумен бірге пайдалы іс-тәжірибелер алмасады, шеберлік сыныптарына, семинарларға қатысады.
Мемлекет өз мүмкіндігіне қарай, азаматтық қоғам институттарының қоғамдық маңызы бар ұсыныстарын, бастамаларын, шешімдерін талқылауға қатысуын қолдап отырады. Демократия институты ҒЗА-ның сараптама сауалдамасына жауап берушілердің басым көпшілігі ұйымдастырылған жәрмеңкелердің қажеттілігін қолдаса, 95,6 пайызы мұндай шаралардың азаматтық сектордың дамуындағы ықпалын жоғары бағалаған.
2011 жылғы жәрмеңкені ұйымдастырушылардың деректеріне қарағанда, конкурсқа 7 аталым бойынша 175 жоба түскен. Олардың 43-і әлеуметтік бастамашыл, 29-ы саламатты өмір салты – біздің таңдауымыз, 25-і отбасы және тұрлаулы даму, 24-і жастарды рухани тәрбиелеу, 19-сы жас ұрпақ – таңдау жолы, 11-і азаматтық қоғам мәселелеріне арналған. Алматы, Астана қалалары, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан,Павлодар облыстары жоғары белсенділік танытқан. Бұл өңірлер ҮЕҰ-лардың сандық көрсеткіші жағынан да алда.
Мәдениет министрлігінің соңғы мәліметтері бойынша, елімізде тіркелген коммерциялық емес ұйымдардың саны 35 мыңнан асса, 18 мыңдайы үкіметтік емес ұйымдар. Жасампаздықтың 20 жылында азаматтық қоғамның ілгерілей дамуына барлық жағдай тудырылып, құқықтық базалар анағұрлым жетілдірілді. Осы мерзім ішінде азаматтық қоғам институттары мемлекетпен әріптестік қарым-қатынас көкжиегін кеңейтіп, сапалы деңгейге көтерілді. Әсіресе, әлеуметтік проблемаларды шешуде билік пен қоғам арасын жалғастырушылық рөлінің нығайғанын баса айтқан жөн.
Өмір ЕСҚАЛИ.
