Адам денесіндегі мең мен қал туралы көп біле бермейміз. Ал ғалымдар адам денесіндегі мең мен қалдың 300-дей түрін анықтап, денедегі әрбір даққа ғылыми тұрғыда бағасын берді. Оның туа бітетін және жүре пайда болатын түрлерін де анықтады.
Қал мен меңді медицинада «теріде пайда болатын пигментті невус» деп атайды. Ол денсаулық үшін қатерлі емес, ісік түріндегі кішігірім ақау. Алайда кейде асқынып, қатерлі ісікке де айналуы ықтимал.
Меңнің нәрестелерде кездесетін түрі гемангиома – қал, дақ деп атайды. Дақтардың айырмашылығын білу – керек нәрсе. Әсіресе, ол бала үшін қауіпті ме, жоқ па? Әңгіме осы сұрақтар төңірегінде өрбімек.
Қал, мең өзінің бітімі мен сыртқы көрінісі жағынан әртүрлі болып келеді. Ол туа бітеді немесе туғаннан кейін әр кезде пайда болуы мүмкін. Әдетте меңнің көлемі мен саны жасөспірім кәмелетке толар шақта немесе әйелдер жүкті кезде көбейеді. Құрылымы мен түрі жағынан тамырлы – ангиомалар және пигментті болып, 2 топқа бөлінеді. Пигментті меңдердің құрылымы әртүрлі болып келеді. Көбінесе адамның терісінде қызыл қоңыр, көлемі тарының дәніндей дақ пайда болады. Меңдердің саны әртүрлі: бірлі-жарымнан жүзге дейін жетуі мүмкін. Кейде адамның бетінде, баста, төстің, арқаның түк басқан жерлерінде көлемі бұршақтай, дөңгелек немесе сопақша болып келетін, қолға жұмсақ тиетін бүртік болып та өседі. Әдетте олардың түсі сарғыш қызыл, кейде қоңыр болып кездеседі. Олардың беті тегіс, көп жағдайларда үстіне селдір түк шығатын түрі де бар. Туа біткен меңдер адамның жасы ұлғайып, терісі тозғанда едәуір үлкейеді. Сонымен бірге көлемі шиенің дәніндей, не бұршақтай және одан да ірі жұмсақ сүйелдерді де меңге жатқызады, олардың түп жағы жіңішке, түсі қызғылт немесе сары қоңыры да болады. Ол адамның мойнына, арқада, қолтық астына және шабына шығады. Ал түкті меңдер – әдетте сарғыш қоңыр, қара, терісі кедір-бұдыр, бетін қылшық басып тұрады. Ол денеге жайылып шығады да, адамның келбетін бұзады. Мұндай меңді электр тоғының көмегімен немесе хирургиялық жолмен жоюға және алдырып тастауға мүмкіндік жетеді. Бірақ оның орнында аздаған тыртық қалады. Меңдердің ішінде қара-қоңыр және қараларға ерекше зер салу қажет. Өйткені олар ұлғайып өсіп, жайылып кетуі өмірде кездеседі. Мұндай жағдайда дереу дәрігердің көмегіне жүгінген абзал.
«Адам өміріне, әсіресе, балаларға қауіпті меңдер мен дақтың біріне саналатын гемангиома жайлы біз не білеміз?» деген сұрақты Алматыдағы А.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығының жоғарғы санатты ангиохирург, медицина ғылымдарының кандидаты Ержан Ақановқа қойған едік:
– Гемангиома көбіне балаларда кездесетін туа біткен ақау тамырлар. Көбінесе туа біткен жағдайда болғандықтан тұқым қуалаушылық факторлары болуы мүмкін, болмаса әйелдің жүкті кезінде вирустық аурулармен көбірек ауырған болса, дерт түріне байланысты жалпы қандай түрінде болсын, балаға сол ауру салдарынан гемангиоманың вирустық этиологиялық түрінде пайда болады. Нәресте дүниеге келгенде ол білінеді. Осыған байланысты қазіргі жағдайда балаларды емдеудің жолы бар. Бұрындары баланы өскенге дейін көп бақылауға алсақ, қазіргі жағдайда баланы туа салысымен емдеуге медицинаның күші жетеді. Гемангиоманың ауқымына, өсуіне немесе кішіреюіне қарай ем жүргізіледі. Ем кезінде кішкентай гемангиоманың өзінде өсу байқалса, оны сол айдан бастап лазермен емдеп, алып та тастаймыз. Бұрындары гемангиоманы ине арқылы (склератерапия), азотпен күйдіру тәсілімен ем жүргізілетін. Қазір бұл тәсілдермен емдеу біраз тоқтап тұр. Себебі оның кемшіліктері де болды. Гемангиома бар жерге ерітінді жібере отырып, емдегенде сау терінің маңайындағы жұмсақ тіндерге әсер етті. Қаншама тереңдікке өтіп кеткенін қадағалау қиын болды. Ал бүгінде лазерлік аппараттармен ем жасау әлдеқайда нәтижелі. Лазерлік аппараттардың көмегімен біраз жұмыс жеңілдеді. Бірақ жылдан-жылға аппараттар жаңарып, оны кейде меңгеру үшін уақыт көп кетеді. Қазір лазерлік аппараттар өте сезімтал, тек қана гемангиоманың өзінің жұмсақ тіндеріне ғана әсер етеді. Бір жақсысы – тереңдігін өзі реттеп отырады.
Гемангиома – лимфа тамырларынан және қан тамырынан дамитын қатерсіз ісік. Негізінен, көп жағдайда гемангиоманың түзілуі тамыр жүйесінің эмбрионалды деңгейде дамуының бұзылуына байланысты болады. Енді гемангиоманың түрлері жайлы айтсақ: қарапайым гемангиома, капиллярлы, кавернозды, комбинирленген және аралас деп бөлінеді.
Қарапайым гемангиома – ісінген эндотелий қабырғасымен өрімделген капиллярлардан тұрады. Олар өзара бірнеше қабат құрайды. Бұл гемангиомалар қызыл немесе қою көкшіл түсті, беткей орналасқан, нақты шектелген, теріні және тері асты май қабатының жұқа бөлігін зақымдайды. Беті тегіс, ал кейде тері үстіне шығып тұрады. Басқа кезде түсі бозарады да тез өз өңіне келеді.
Капилярлы гемангиома – балалардың 96,2 пайызында кездеседі. Капиллярлы гемангиома қан тамырларымен бірнеше қызыл нүкте тәріздес кішкентай тамырларынан пайда болады. Кей жағдайларда тері қабатына терең орналасып жатады. Гемангиоманы басса, ол ақшыл қызыл түске айналып кішірейеді де, қалпына келеді. Капиллярлы гемангиома көбіне шаш қабаттарынан бастап аяққа дейін, тілінің ұшында да болады. Сондықтан емдер алдында гемангиоманың түрін анықтап алу керек.
Кавернозды гемангиома – дәнекер тіндерімен бөлінген, эндотелиймен төселген, қанға толған әр мөлшерлі ірі қуыстармен көрсетілген. Тері астында жекелеген түйінді түзіліс түрінде орналасқан, консистенциясы жұмсақ – эластикалық, түсі өзгермеген немесе ұшы цианотикалық, түзіліс өсуіне қарай қою көк түске айналады. Басқа кезде түсі бозарады, бала мазасызданғанда немесе жылағанда гемангиома мөлшері ұлғайып, тығызданады. Кавернозды гемангиома кезінде айқын температуралық ассиметрия байқалады, яғни ісік тұрған жер маңындағы теріге қарағанда ыстық болады.
Комбинирленген гемангиома – беткей және тері асты гемангиома қосылысынан тұрады. Клиникалық көрінісі тамырлы ісіктің белгілі бір түрінің басымдылығына байланысты көрінеді.
Аралас гемангиомалар – тамырлардан және басқа тіндерден түзілген жасушалардан гемлимфангиомалар, ангионевромалар, ангиофибромалар құрайды. Даму барысында гемангиомалар үш сатыдан өтеді. Оның Пролиферация сатысы (гемангиоманың өсуі) 12 айға дейін созылады, аса айқын өсуі бала өмірінің алғашқы жарты жылдығында байқалады. Ары қарай бұл үрдіс баяулайды. Осы кезең асқынуларға байланысты өте қауіпті саналады. Емдеу тәсілдері: Балаларда гемангиома емін ертерек бастау қажет. Ең нәтижелі ем бала өмірінің алғашқы аптасында немесе алғашқы айларында жүргізілген сауықтыру шарасы болып табылады. Гемангиоманы емдеу арқылы ісік өсуін тоқтату, ісік үрдісін жою және жоғары функционалды нәтижеге қол жеткізуге болады. Оның емдеудің мынадай түрлері бар:
Хирургиялық ем – зақымдалған аймақты алып тастау;
Диатермокоагуляция – зақымдалған аймаққа жоғары температурамен әсер ету. Бұл әдіспен тек кішігірім гемангиомалар мен ангиофибромаларды емдейді.
Склероздеуші терапия – склероздеуші ерітінділерді енгізу. Кішігірім, терең орналасқан тамырлы ісіктерде, әсіресе, бет аймағындағы кавернозды және комбинирленген гемангиомаларды осы әдіспен жақсы емделеді. Бұл әдістің ерекшелігі – қарапайымдылығы. Әдістің кемшілігі ауырсыну мен ұзақтылығы, кейде бірнеше рет егу шарасын жүргізу қажет болады.
Криогенді ем – төмен температурамен әсер ету. Қазір бұл тәсіл кең қолданылады. Ерекшелігі – ауырсыну аз, қан кету және ағзаға жағымсыз әсері төмен. Осы әдіспен барлық қарапайым гемангиомалар емделеді.
Горманальды ем – гормондық дәрілер енгізу арқылы ем жүргізіледі.
Сәулелі ем – гемангиомалардың рентгенотерапиясы жоғары әсерлі емге жатады. Егер емді 3-8 ай аралығында жүргізсе, әсері жоғары болады. Бұл әдісті қиын орналасқан гемангиомалар, біріншіден басқа емдеу әдісін қолдануға келмейтін жағдайларда (орбита аймағы, ретробульбарлы кеңістік) және үлкен аумақты гемангиомаларда қолданылады.
Лазерлік ем – қазіргі заманға сай және косметикалық әсерлі әдіс болып табылады. Бүгінде меңді де осындай лазерлі радиотолқындар арқылы алып тастауға да болады. Бұл әдіс кезінде арнайы тамырлы лазер қолданылады, оның әсерінен ісік тамырлары жабысып, кейін таралады. Осы кезде тері құрамы өзгермейді, тыртық қалмайды. Лазерлі өңдеу үрдісі ауырсынусыз, амбулаторлы жағдайда өткізіледі, тері бүтіндігін бұзбайды. Кемшілігі – көп өңдеу қажет және тері астында терең орналасқан гемангиомалар кезінде қолданылмайды.
Медицина ғылымының докторы, профессор Жеткерген АРЗЫҚҰЛОВ өзінің бір мақаласында гемангиома жайлы былай деп жазады: «Өмірге келген сәби қызарған мең, қалмен туатын болса, мұны біз «гемангиома» деп атаймыз. Одан соң кейбір балалар қара дақпен туады. Күні ертең бала жарақат алатын болса, ол қара дақ ұлғайып, жараға ұласып, ісікке айналуы мүмкін.
Міне, балалар онкологиясындағы өзекті жайттардың негізі – осы. Сондықтан дені сау баланы тәрбиелеп, баласының қызығын көргісі келген ата-ана баланың денсаулығына жіті көңіл бөлуі тиіс. Қазіргі кезде ісіктің 95 пайызының алдында ісік алды науқастар болады. Ісіктің 5 пайызы туа біткен ақаулардан пайда болып, денсаулыққа әсер етеді».
Қазақ халқы ырымшыл халық, сондықтан да ата-бабаларымыз қалмен, меңмен туылған балаларға ерекше назар аударған. Қал немесе меңі үлкейіп кетпесін, көбеймесін деген мақсатпен, туылған баланың есімін сәйкестендіріп, Қалдыбек, Қалдыгүл, Меңдеке, Меңдібай, Қалдыбай (Қалыбай), Қалыбек, Аққал, Меңдіахмет және тағы басқа да есімдерді қойған.
