САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН – ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯ!
Толғамды ой – пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия.
“Жырау” сөзінің мәні, жыраулар өнері туралы В.В Радлов,Г.Потанин, Ш.Уәлиханов және кейінгі дәуір зерттеушілері сан пікірлер айтып, халқымыздың табан асты суырып салып өлең шығарғыш қасиеттерін таңдана сөз еткен.
Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? “Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінен, - дейді М. Әуезов, - ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп , алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария – Асан.Бұл заман сыншысы сөйлесе,шешілмеген жұмбақ,түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді,өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын болжайды.Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді.Айтпақ жайларын ашып,ұғымды қылып айтып бермейді,әдейі көмескілеу, жұмбақ қып айтады.Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды.Не айтса да көптің мұңы,көптің жайы туралы немесе көпке арналып ақыл,өсиет есебінде айтылады”.Ғалымның осы ғұламалық пікірінде жыраулар поэзиясының идеялық – көркемдік мәні терең ашылған.
Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама Шәкәрім де ден қойған.Ол “Ескі ақындық” деген өлеңінде халық мұрасын, ауыз әдебиетін, “Жыраулар поэзиясын” аса жоғары бағалаған.
Тақпақ пен мақал тағы артық,
Суырыпсалма жағы артық,
Айтады олар ойланбай,
Сыпыра жырау, Шортанбай,
Үмбетей мен Марабай
Алды – артына қарамай,
Соққанда жырды суылдап,
Жел жетпейтін құландай.
Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында “терең сыр” барын таниды.Олардың жырында “қыран құстың ұшқаны”, “ақбөкеннің жүрісі”, “жайдақ желдің желісі”, “мөлдір судың аққаны”, “жел жетпейтін құландар жүйріктігі”, “адам жанының жайма шуақ кезеңі” – баршасы,көшпелі қазақ өмірінің бүкіл әлеуметтік, рухани тіршілігі бейнеленген деп керемет ой түйген.
Жыраулар поэзиясын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев та “Батыр Баян”поэмасында:
Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда
Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр, -
деп аса қадірлеген.Демек, жыраулар поэзиясы халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген,өшпес,өлмес мұра.
Профессор Е.Ысмайлов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді.Ол жыраулар да ақын,көркем сөз шығарушы өнерпаз,қазақ әдебиетінің көне өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешелігі – шығармаларының сарыны мен тақырыбы бірыңғай болып келуінде.Адам баласы басындағы қайғыны,зарды, ел ішіндегі ауыртпашылықты толғау, әлеуметтік,елдік мәселелерді көтеру,тағы басқа әр түрлі өткен – кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап,ақыл айтып,батагөйлік ету,шешендік түйіндер жасап,терең ой қозғау – жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері. Бірыңғай тарихи тақырыптарды,әлеуметтік –қоғамдық мәселелерді,қолбасы батырлар мен елбасы хандар ісін,халықтың жай – күйлерін,қонысын, өткені мен болашағын толғап,осы мәселелер төңірегіндегі өкініштер мен өксіктерге бой ұра, кейде тіпті олар өздерінің болжамдарын,ақыл - өсиеттерін қобыздың зарлы үніне қосып ұзақ толғаған.
Ә.Дербісәлин қазақ әдебиеті тарихын байыпты зерттеп, толғамды ой-пікірлер айтумен тынбай, көне дәуір әдебиеті туралы ғылыми құндылығы жоғары кітаптар жазып, кейінгі ұрпақтарға мұра етіп қалдырды. 1982 жылы шыққан “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясы” атты кітапқа байыпты алғы сөз жазды.
Жалпы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы жылдарға дейін көбінесе XVIII ғасырдың соңғы тұсынан бастап зерттеліп кел гендігі мәлім. Яғни, қазақ әдебиетшілері арасында осы мәселе тұрғысында екі түрлі пікір қалыптасты. Көптеген зерттеушілер қазақ әдебиетінің тарихын Бұхардан бастап, оған дейінгі әдебиетті жоққа шығарды. Ә.Дербісәлин “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы” атты кітапта қазақ әдебиеті тарихында айтарлықтай үлесі бар, бірақ көптеген еленбей, ескерілмей кеткен ақындар шығармашылығын сөз еткен. Әсіресе, қазақ деп аталатын халықтың бір ұлыс құрамында қауымдасқан кезінен бастап қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдері Асанқайғы, Қазтуған, Шалгез жыраулардың поэзиясына ерекше тоқталған. Ең алдымен сөз болып отырған дәуірдің поэзиясы фольклор емес, алғашқы тұстан бастап фольклордан іргесін бөлектеп, кәсіби әдебиет жасауға бағыт ұстаған, баяу да болса өзгеше бір көркемдік іздену, даралану, жолы, әрине, өмір мен өнердің даму заңдылығынан туған жыраулар мұрасы жаңаның басы емес, көненің жалғасы екендігін танытады.
Осы дәуірде өмір сүрген жыраулар поэзиясының өзара тұстастық, салғастық күйде дамығандығын көрсетеді. Көне дәуір әдебиетін, зерттеу барысында Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдықов құрастырған “Ертедегі әдебиет нұсқалары” жинағы мен М.Мағауиннің “Алдаспан” еңбегін ерекше атайды. Ә. Дербісәлин әсіресе, “Ертедегі әдебиет нұсқалары” жинағында терең көрсеткен. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде V-ХVІІІ ғасырлар поэзиясы сөз болады. 1-бөлімде зерттеушілер “Орхон-Енисей” жазбаларынан бастап Рабғузидың “Қиссас-сул-әмбия” кітабына дейінгі жазба деректердің қазақ тіліне, мәдениетіне қатысы туралы айтылады, “Себебі, бұл жазба ескерткіштерге дейін ,бір халыққа телініп келді. Ал, біз, болсақ осы аймақты мекендеген ру-тайпалар жеке-жеке халық болып топтасқанға дейінгі дәуілерде пайда болғандықтан, бұл ескерткіштерден тіл, тарих, этнография тұрғысына қаншалықты ортақтығымызды айқындауға қажетсіз”, — деп келелі пікір қозғайды.
Сыпыра жырау жөнінде өмірдің алдын болжау, көріпкелдік-қасиеті болғандығын айта келіп, осы жыраудан басталған бұл қасиет кейінгі көп жырауларға тән ерекшелік болғандығын айтады. Асанқайғы туралы жазба деректерді салыстыра келіп, Ш.Уәлихановтың, К.Халидовтың, С.Сейфуллиннің еңбектерінен мысалдар келтіре отырып, Асанды Ормамбет заманына жақындату - кейінгі дәуірдің қосымшасы деп болжам айтады. Асан мен Қазтуған атына байланысты өлең-әңгімелерге, аңыздарға ортақ мәселе, өзекті ой - жайлы жер, жақсы қоныс іздеу. Осы жайды Ә. Дербісәлин екі түрлі объективті себеп арқылы түсіндіреді. Алғашқы объективтік себепті Қазақстан жеріндегі сұрапыл шапқыншылықтар, үздіксіз жорықтардан іздейді. Өйткені XV ғасырға дейінгі алты-жеті ғасырлық өмірі де осы өңірдегі мемлекеттердің сан түрлі өзгеріске ұшырап, Шыңғыс, Ақсақ Темірлердің қантөгіс соғыстары кейбіріне әсер бетінен жоқ қылып жібергендігі белгілі. Яғни осы сан ғасыр бойы кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиетіндей тыныш, бейбіт өмір туралы арманды Асан аузы арқылы берілетіндігін айтады. Бір жағынан жанға сая, малға жайлы мекенді поэзия тілімен дәріптеу байырғы заманнан келе жатқан дәстүр екендігін айта келіп, Орхон жазуларымен, XII ғасырдағы жазба деректермен ұштастыра отырып талдайды. Сонымен бірге, тағы бір ескеретін жағдай Асан атымен тараған өлеңдер ауызша сақталса да, көне замана стилінен мүлдем өзгеше. Мұның себебін Ә. Дербісәлин былайша түсіндіреді: «Халық аузында сақталған өлең толғауларында кейінгі кез үшін түсініксіз сөздер мен ақындық тәсілдерді көп сақтай бермей, оларды жаңа заманның рухында ұстартып, көркемдік жағынан жаңғыртып, ширата түсіп отырған. Асан өлеңдерінде осы жағы басым. Бұдан әрі Дербісәлин Асан өлеңдерінде композициялық бітімі жағынан талдау жүргізеді. Асан поэзиясында жиі кездесетін параллелизм, аллитерация секілді өлеңдік формаларды түркі тілдес елдердің классикалық поэзиясымен салыстырады. Асан поэзиясына кеңінен шолу жасай отырып, дала табиғатының көріністерін тізіп көрсету, немесе дидактикалық түйіндер жасау қазақ ақындарында Асаннан басталғандығын атап көрсетеді. Ал Асаннан біраз кейін өмір сүрсе де, көне дәуірдің белгілерінен арыла алмаған Шалгез жырауды толғауларының бізге көне нұсқасында жетуін онын шығармаларының жазбаша түрде жетуімен түсіндіреді. Алғашқы жинақ басушылар Т.Сейдалин, С.А. Жантөрин, В.В.Радловтың жинақтарын атап өтеді де, Шалгез толғауларының туу тарихын сөз етеді. Себебі бұл зерттеушілер тек шығармаларын жинап басқаны болмаса, өлеңдерінің байыбына тереңдей жете қоймаған.Ә.Дербісәлин ақынның “Шағырмақ бұлт жай тастар”, “Балпаң-балпаң басқан күн”, “Аспанды бұлт құрсайды” толғауларының шығу тарихына талдау жасайды. Жыраудың өзі, өнері, заманы жайында тұжырымды пікір қорыта отырып, толғауларының көркемдік сипатын өмірді бейнелеу тәсілдерін атап көрсетуге тырысады. Шәлгездің өз ұғымын синтездік тәсілі арқылы бере отырып, өзінше бейнелі тапқыр көркемдік тәсіл жасағандығына түсінік береді. Жырау өз толғауларында образды сөздер, көркемдік ізденісті танытатын бейнелі теңеулер келтіре отырып, халқымыздың көркемдік дүниетанымыздың өсу сатыларын, жолдарын танып-білуге ұмтылады. Автор XV ғасырдағы Сыпыра жыраулардан бастап Шал ақындардың дәуіріне дейінгі қазақ әдебиетіне шолу жасай отырып, табиғи жалғастықты, творчестволық өсудің бір-біріне тигізген әсерін айқындайды. Халқымыздың бірнеше ғасырлық поэзиялық тәжірбиесінің кейінгі әдебиет үшін қайнар бұлақ болғандығын көрсетуге тырысқан.
Ә. Дербісәлин толғау жанрының да туу тарихы мен дамуын, қалыптасуын, өсу жолын толғау жанры хақында зерттеу еңбегінде терең айқындайды. Бұл зерттеуінде автор жеке ақындар творчествосының ауыз әдебиетінен бөлініп шығуы мен жанрлық ерекшеліктеріне тоқталған.Орыстың халықтық поэзиялық мұраларымен салыстыра отырып, тууы, дамуы жолдары арасынан бірлік, заңдылык іздейді. Толғау жанрының түп негізіне күрделі эпикалық жырларды ала отырып, өзінше тың тұжырымдар, жасайды. Қазақ әдебиетіндегі толғаудың қай жанрдан бөлініп шығуы мүмкін дей келе, батырлар ғасырынан бастау алуының себебін былайша түсіндіреді: “Ең алдымен толғау өзінің даму тарихы бойынша өлеңдік түр жағынан негізінен жырға ұқсас болса (поэзиядағы ең көне түр жеті-сегіз буынды жыр өлшемінің әр түрлі еркін, шұбыртпалы ұйқастары негізінде, туғаны белгілі), екіншіден - мазмұны жағынан да сол жырдан, әсіресе батырлар жырынан алшақ кетпейді, көбіне-көп елдік, ерлік тәрізді қоғамдық-әлеуметтік маңызы зор мәселелер негізінде туып, өріс алады. Толғау деген сөздің төркінін былайша түсіндіреді: әуел баста толғау деген бұйрық рай түріндегі етістіктен шыққан деп тұжырым жасайды. Түр жағынан да, атқаратын қызметі жағынан мұның кәдімгі сөйле деген сөзден еш айырмасы жоқ, тек оның ақындық өнері бар адамға арналуында дей келе, Қ.Жұбановтың да осы сөздің этимологиясы жөніндегі пікірін келтіреді.Толғау жанры жөніндегі С.Мұқановтың, Е.Ысмайыловтың, М.Ғабдуллиннің, З.Ахметовтың пікірлерін келтіре отырып, барлығының ойы, тұжырымы бір арнаға тоғысатындығын айтады.
