ТАС ҒАСЫРЫН ДӘУІРЛЕРГЕ БӨЛУ
Тас дәуірінің хронологиясы.Адамзат тарихының бастапқы кезеңі тас дәуірі деп аталады. Оның бұлай аталу себебі алғашқы адамдар темір немесе басқа да металл түрлерін өндіруді әлі де меңгерген жоқ еді, олардың негізгі қарулары мен еңбек құралдарының барлығы дерлік тастан жасалды.
Тас дәуірі өз ішінен палеолит(ежелгі тас дәуірі), мезолит(орта тас дәуірі) және неолит(жаңа тас дәуірі) болып негізгі үш кезеңге бөлінеді. Неолит кезеңінен кейін келетін энеолит(мысты-тас дәуірі) кезеңі – тас дәуірі мен қола дәуірінің арасын жалғастырушы кезең болып табылады. Біз бүгінгі сабағымызда палеолит дәуіріне тоқталамыз.
Палеолит дәуірі адамзат тарихының өте орасан зор уақыт кеңістігін – осыдан 2,6 млн. – 12 мың жыл бұрынғы уақыт аралығын қамтиды. Палеолит дәуірінің өзі ерте (төменгі)және кейінгі(жоғарғы) палеолит болып екіге бөлінеді. Ерте палеолит осыдан 2,6 млн. – 35-40 мың жылдар аралығын қамтиды. Ерте палеолиттің өзі үш кезеңге бөлінеді:
Олдувай (Дошель) кезеңі – 2,5-2,6 млн. – 700 мың жыл аралығы;
Ашелькезеңі – 700 мың – 150-140 мың жыл аралығы;
Мустьекезеңі – 140 мың – 40-35 мың жыл аралығы.
Кейінгі палеолит – 40-35 мың жыл – 12 мың жыл аралығын қамтиды.
Тас дәуірін археология ғылымы зерттейді. Сол дәуірде өмір сүрген ежелгі адамдардың өмірі мен тұрмысын зерттеуде де археология ғылымына сүйенеміз.
Археологиялық зерттеулерге қарағанда жер шарындағы ең ежелгі адамзат іздері Африка құрлығынан табылған. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Африкадан табылған адам сүйектері мен тұрақтарының мерзімі 2,5-2,6 млн. жылды құрайды. Ежелгі адамзат іздері Қытай, Индонезия аумақтарынан да табылып отыр.
Қазақстан аумағындағы палеолит ескерткіштері.Қазақстандағы алғашқы адамзат Ашель (700 мың – 140 мың жыл) кезеңінде пайда болған. Бұл дәуірдің ескерткіштері еліміздің оңтүстік, орталық және батыс аймақтарынан табылған. Қазақстан аумағындағы ең көне тас құралдары Қаратау жотасының оңтүстік-батыс жағында орналасқан Арыстанды өзенінің бойынан табылған. Оңтүстік Қазақстанда орналасқан Бөріқазған, Тәңірқазған тұрақтары да ең алғаш табылып зерттелген белгілі ескерткіштер қатарына жатады. Орталық Қазақстанның Құдайкөл, Жаман Айбат,СолтүстікБалқашөңірінің Семізбұғытұрақтары да Ашель кезеңінің ескерткіштері болып табылады. Батыс Қазақстанның Шақпақ Ата, Өңежекескерткіштері, Мұғалжар өңірінен ашылған тұрақтар да Ашель дәуіріне жатады. Бірақ Қазақстан аумағынан тас дәуірі адамдарының сүйектері әзір табылған жоқ, олар табиғи-климаттық жағдайларға байланысты бүгінгі күнге дейін сақталмаған. Біздің күнге дейін келіп жеткен олардың тастан жасаған құралдары ғана.
Қазақстан аумағынан мустье және кейінгі палеолит дәуірінің ескерткіштері де ашылған. Мустье кезеңіне жататын белгілі ескерткіш – Оңтүстік Қазақстанда орналасқан Ш. Уәлиханов атындағы көп қабатты тұрақ, сонымен бірге Көшқорғанкешені де аталған кезеңге жатады. Кейінгі палеолит тұрақтары Шығыс Қазақстаннан көптеп ашылған, олардың ішінде – Қанай, Үңгір, Свинчатка, Шульбинка тұрақтарын атауға болады.
Ертеде өмір сүрген адамдар тас құралдарын өте көп мөлшерде пайдаланған. Олар тасты шебер өңдеу арқылы құралдардың шапқы, қырғыш, үшкіртас, бұрғы, пышақ, тескішсияқты әралуан түрлерін жасаған. Мұндай тас құралдар Оңтүстік Қазақстанның Қаратау жоталарынан көптеп табылған. Ежелгі адамдар тастарды бір-біріне соғып, жару арқылы тас құралдарын жасаған. Бұл үшін өзен малтатастары көп пайдаланылды және олардан цилиндр тәрізді, жұмыр қарулар жасалынды. Мұны малтатас мәдениеті деп те атайды. Мустье дәуірінде тас өңдеудің өзгеше тәсілі пайда болған, бірақ малтатастарды да бұрынғыша пайдалана берген.
Қазіргі күнде адамның пайда болуының негізгі үш теориясы бар, олар – эволюциялық, теологиялықжәне адам жерден тыс өркениет арқылы жаралғандеген теориялар. ХІХ ғ. Чарльз Дарвин негізін қалаған адамның эволюциялық жолмен пайда болуы жөніндегі пікір ғылымда үстем болып келеді. Бұл пікір бойынша ертеде өмір сүрген маймыл тектес адамдардың еңбек етуі арқасында дене құрылыстары мен ойлау қабілеттері бірте-бірте жетіліп, табиғи ортаға бейімделген. Еңбек құралдарын үздіксіз жетілдіру нәтижесінде өздері де жетілген. Бұл теория соңғы жылдары бірқатар сынға ұшырауда.
Адамның пайда болуының теологиялық теориясы – адамды құдай жаратқан деген негізге сүйенеді. Бұл теория адам ешқандай да эволюциялық жетілу жолы арқылы емес, жаратылу арқылы пайда болған деген пікірде, және бұл теория діни кітаптарды басты негізге алады. Адам жерден тыс өркениет арқылы пайда болған деген теорияның негізі – адамды басқа өркениет, басқа жаратылыс иелері жаратқан немесе ойлап шығарған деген пікірге барып тіреледі. Бұл теория бастапқы екі пікірге қарағанда кейіннен пайда болған.
Қазіргі әлемдік ғылымда адамның пайда болуының эволюциялық жолмен пайда болғаны туралы теория ғылыми дәлелденген болып саналады. Ол көптеген археологиялық зерттеулер арқылы да беки түсті. Археологиялық қазбалардан ежелгі маймыл тектес адамдар мен бойлары тіктелген ежелгі адамдардың қалдықтары, олардың тас құралдары көптеп табылды.
Ежелгі адамдардың қоғамдық құрылысы.Ежелгі адамдар қауымдасып өмір сүрді. Оларда жеке меншік, мүлік теңсіздігі сияқты ұғымдар болған жоқ, себебі олар жеке-жеке өмір сүре алмайтын. Еңбек құралдарына да қауымдық меншік орнады. Қауымның ер адамдары найза, сүңгі сияқты тас қарулармен аң аулады, жануарларды қаумалау арқылы да ұстады. Әйелдер мен балалар терімшілікпен айналысты, ер адамдарға көмектесті. Ежелгі адамдар үңгірлерді паналады, жануарлар терілерінен, бұталардан күрке тәрізді алғашқы үй орындарын да жасады. Ежелгі адамдардың отты пайдаланып үйренуі – олардың тіршілігіндегі үлкен жетістік болып табылды, осы арқылы олар өздерін қоршаған хайуанаттар дүниесінен жоғары тұрған тіршілік иелері екендерін дәлелдеді. От адамдарды суықтан, жыртқыш аңдардан қорғады. Оттың арқасында тағамдардың да түрлері көбейді. Дегенмен, қоғам өте баяу дамыды, себебі алғашқы адамдардың уақытының көбі тамақ тауып жеуге жұмсалатын.
Кейінгі палеолит дәуірінде адамдар арасында нәсілдер мен нәсілдік топтар қалыптаса бастады. Адамның ақыл-ойының дамуы нәтижесінде қоғам да дамып, заттай және рухани мәдениеттер дами түсті. Адамдардың қоғамдық ұйымдасуының нәтижесі ретінде рулар пайда болды және ана тектес шеше жағынан топтасқан аналық ру пайда болды. Қоғамдық өмірдегі әйелдердің жоғары дәрежесі үй шаруашылығының өзгешелігінен шықты, ол әйелдің руды өрбітуші ретіндегі отбасындағы рөлінен туындады.
Қоғамның баяу дамығанына қарамастан, ертедегі адамдарда белгілі бір наным-сенімдер болды. Олар үңгір қабырғаларына, жартастарға әртүрлі көріністерді бейнелейтін суреттер салды. Бұл суреттер адамзаттың ең алғашқы өнер туындылары болып саналады. Ертедегі адамдар арасында о дүние туралы түсінік қалыптасып, нәтижесінде күрделі әдет-ғұрыптық рәсімдер де пайда болды. Тас дәуірі адамзат тарихындағы аса маңызды кезеңдердің бірі болып табылады.
