Егер, үйде қонақ болса, үлкендер дастархан төңірегіне отырып қалса, онда жасы кішілер қонақтардан бастап қолға су әкеп құйып, сүлгі ұсынуы немесе қонақ кісіні қол жуғышқа бастап барып, ол қолын жуып болған соң, таза сүлгі беруі тиіс. Мүмкін болса, әр адамға жеке-жеке шағын сүлгі ұсынса, тіптен жақсы. Сондай-ақ жасы үлкендердің жасы кішілерге, ата-аналардың балаларының қолына су құйып, орамал әкеп беріп жатуы жарамайды.
Дастархан басында жиналғандар да қалай болса, солай отыра қалыспайды. Жасына, сый-құрметіне қарай әркімнің отыратын жері болады. Кішкентай нәрестелер, бүлдіршін бала ата-аналарының қасында отырады, өйткені, олар дербес, өз беттерімен тамақты ішіп-жеп, ас құйылған ыдыстарға иелік жасай алмайды. Ал, ер жеткен балалар ата-аналарынан, басқа да үлкендерден төмен орын алуға тиіс. Бірақ, бойжеткен қыз есік жаққа отырмайды. Ал, қонақ болса, үй иесінен жасының үлкен не кішілігіне қарамай төрде отырады. «Мейман атаңнан да үлкен» деген сөз содан шықса керек.
Дастархан жайылып, тамақ қойылғаннан кейін, алдымен жасы үлкен кісі дастарханға бата жасап, «бісмілла» деп табаққа қол созып, астан ауыз тиеді де, ет болса сүйектерін кесек етінен ажыратып, отырғандарға өзі үлестіріп береді немесе ондай қызметті атқарып, етті турауды ыңғайы бар жасы кіші ер адамға, әдетте, жігіттерге тапсырады. Бүгінде ондай дәстүр қалып бара жатқанымен, әр жігіттің әсіресе той-томалақта, басқа да бас қосуларда табақтағы етті саспай, сасқалақтамай, жөнін біліп турай алуы қажетті саналады. Ал мұндай қызмет тапсырылмаған жасы кішілер мен балалардың алдымен табаққа қол салуы әдепсіздікке саналады. Олардың үлкендер тамақ алып отырғанда, олардан бұрын «жеп болдым» деп қолдарын сүртіп, дастарханнан шегінуі де жөнсіз, тұрып кету, тіпті, сөкет іс болып табылады. Өйткені, мұндай қылықтары арқылы әсіресе сырт кісілерді ыңғайсыз жағдайға қалдыруы және үлкендерді сыйламағандық, елемегендік, көзге ілмегендік болып қабылдануы мүмкін. Сондықтан, жастар, дастархан басында қонақ, сырт отырған үйдің иесі табақтастарының жағдайын ойлап, қас-қабағын байқап қимылдағаны, ізет сақтағаны жөн. Сөйтіп, олар табаққа бата сұрап, содан кейін орындарынан тұрулары керек.
Дастархан жиналып, қол жуылған соң, қонақтар қайтуға ыңғай білдіргенде, үй иесі олардан бұйымтай сұрап, онан кейін хош айтысып, шығарып салғаны дұрыс.
Осы күні кейбір үй иелері дастархан жайылар-жайылмастан арағын ала жүгіретіні бар. Бұл – қонақты сыйлаудан гөрі, сыйлағандық емес, қайта сыйламағандық болады. Өйткені, сонысы арқылы қонаққа ас-тағамнан, дәм тұздан, үй иелерінің пейіл-ықыласынан, дастархан үстіндегі жағымды әңгімеден арақ мәнді дегендей болып қалуы ықтимал. Шынында да, арақ астан жоғары бағаланып, бірінші орынға шығарылған дастарқанда үй иелерінің бар пейілін салып, көп еңбектеніп әрі сыйлы қонақ жесін деп, өз ауыздарынан жырып берген дәмді-жұмсақ тамағының қадірі кетіп, жөнімен ішіп-желінбей қалады, әңгімелерінің де берекесі қашып, ықылас-құрмет далаға кеткендей болады.
Оның үстіне ішімдік қанша «жөнімен» ішілгенімен, бала-шағаның ондай дастарқан басында үлкендермен, қонақтармен бірге отыруы орынсыз. Сөйтіп, балалар ауыл ақсақалдарына, алыстан келген сыйлы мейманға қызмет көрсетіп, үлкенді сыйлау әдебіне үйренетін, әрі олардың өздерін танып-біліп, неше алуан қызықты да тағылымды әңгімелерін тыңдап, сабақ алатын аса бағалы ежелгі дәстүр де көмескі тартып бара жатқандай.
Қойылған тағамды ішіп-жеудің өзі әдеп-тәрбие талаптарының тұтас бір жүйесін құрайды. Мысалы, ет алдыға қойылысымен, оны тураушы үлестіріп берген сүйектерге бірден ауызды салып, тістеп жұлғылап жеу өте әдепсіздікке саналады. Оны шала мұжып, жұлым-жұлым етіп тастай салмай, пышақпен тап-тұйнақтай етіп тазалап жеу керек. Кейбіреулер тамақты тәрелкесіне үйіп салып алғанымен, тауысып жемейді, көбі артылып қалады – бұл да дұрыс емес. Тамақты өзінің аш-тоқтығына, тәбетіне қарай шамалап алып, тауысып жеу ләзім. Ал тамақ, сусын, т.б. жеке кісілердің бас-басына ұсынылатын жағдайда құюшы, үлестірушіден өзіне шақтап құйып беруді өтінудің зияны жоқ. Өйткені, ас ішу әдебі тамақтың өзіңе тиесілі бөлігін жеуді талап етеді.
Дастархан үстінде, онда да ауызды асқа толтырып алып, сөйлеу жараспайды. Мұның әдептілік тұрғысынан ғана емес, тәбеттің тамаққа ауып, сілекей бездерінің дұрыс бөлініп шығуы, сөйтіп, ішкен астың дұрыс қорытылуы үшін де маңызы зор.
Жұтпай тұрып, шайнап ал,
Сөйлемей тұрып, ойлап ал, – деген тамаша мақал бар. Тамақты апыл-ғұпыл, шайнамай жұту көргенді кісінің ісі емес. Сондықтан асты шайнап жеу керек. Ондай тамақ бойға сіңімді болады, сырт көзге сөлекет көрінбейді. «Көп шайнаған – көп жасайды» – деп, тегін айтылмаса керек. Сондай-ақ, тамақ ішкенде шашпай-төкпей, дастарханға немесе үстіге ағызып-тамызбай, шашыратпай ішуге үйрену, дағдылану, өзін-өзі қадағалап отыру қажет. Үлкендер балаларды мұның бәріне кішкентай кезінен бастап мұхият жаттықтырғаны жөн. Ал пышақ, қасық, шанышқыларды дұрыс ұстап, шебер епті пайдалану, қасықты ыдыстың түбіне тигізіп шақырлатпау да тамақ ішу мәдениеті тұрғысынан алғанда ұсақ-түйек нәрселер емес. Тамақ ішіп отырғанда кекіру өте әдепсіздік болып табылады. Басқа адамдардың арасында ғана емес, өз отбасыңмен бірге, тіпті жалғыз тамақ ішіп отырғанда да олай істеу жарамайды. Бұл жағын балаларға да қатты таптап айтып, ескертіп отыру міндет.
Тамақты дыбысын шығарып қатты сораптап ішу де ұят. Әлсін-әлсін мұрнын тартып, тісті шықырлатып тамақтану өзіне өзгелердің назарын аударып қана қоймай, жағымсыз әсер етеді, ыңғайсыз жағдайға қалдырып, тәбеттерін бұзады.
Кейбір кісілердің тамақ үстінде құлақ, мұрны мен иегін сипалап отыратын жаман әдеттері болады. Олай істеу – гигиеналық тұрғыдан зиянды, әдептілік тұрғысынан сын көтермейтін тұрпайылық. Ал, енді, тіс шұқу, аузына қос саусағын салып, тісінің арасына қыстырылған тамақтың қалдығын алу, оны дастарханға сүрту – барып тұрған әдепсіздік, өзін де, өзгені де, дастарқанды да сыйламағандық. Дыбыс шығармай, сораптамай ішіп-жеу дастарқан басында әдеп сақтаудың бірден-бір түрі. Тамақты қасықтың, шанышқының, пиаланың ұшынан ұстап, сорып ішпеңіз. Сұйық тамақты ыстықтай ішуге де болмайды. Аузыңызды тамаққа толтырып алып сөйлеуге тырыспаңыз, тамақты алдыңғы тістеріңізбен шайнамаңыз, сондай-ақ екі ұртты толтырып шайнамаңыз – адамға тіпті де жараспайды. Өзіңізден алысырақ тұрған бір тағамды, затты аламын деп қол созып, алдыңыздағы ыдысқа қарай төнбеңіз. Одан да, жақын отырған біреуге қол созып жіберуді өтініңіз.
Дастархан басында басқаларға кезек бермей, даңғырлап, ауыз жаппай сөйлей беру, тұрпайы сөз айту, өзінен жасы кіші, яки лауазымы төмен адамға зекіп немесе отырғандарға көз қылып кемітіп сөйлеу – дөрекілік, инабатсыздық болып есептеледі. Қолын қасындағы адамның иығына салу, арқасынан, тізесінен қағу, біреудің оны-мұны кемшілік ағаттығына өзінің, отырғандардың назарын аудартып, баға беру, сынау, күлкі ету, қатар отырғандарды не кейін, не ілгері жылжуға, еңкеюге мәжбүр етіп, басқа біреулерге бірдеңе ұсыну, қайта-қайта тіл қату, әсіресе қол беру – жөн білетін, тәрбиелі кісінің қылығы емес.
