Қазақ салт-дәстүрге бай халық. Соның бірі – келін келгенде “Беташар” айту. Беташар бұл ізгілік пен ибалық, имандылық белгісі десек, салт-дәстүр бойынша беташарды сал-серілердің бірі айтып, келінге ең жақын немесе сол елдің сыйлы адамдарын ғана таныстырып, иіліп сәлем бергізеді. Соңында келіннің бетін ашады. Осының өзінде үлкен имандылық, жаңа түскен жас келінге деген ізет жатыр.
Сейіт Кенжеахметұлы “Жеті қазына” атты кітабында беташарға мынадай анықтама береді: “Жаңа түскен келінді беташар дәстүрі жасалмай ешкім көре алмайды. Оны көру үшін әдейі беташар жасалады. Оған тойға жиналған туыс-туғандар тегіс қатысады. Мұнда “Беташар” жыры айтыла отырып, келінге оның атасы, енесі, басқа туыстары таныстырылып, келін оларға сәлем жасайды. Сәлем жасаған адамдар көрімдік береді. Бет ашатын жігіт ән-жырды желдірте, көңілді жыр төгуі керек. Келін келді, көріңіз, Көрімдігін беріңіз, Анау, мынау демеңіз. Түсін айтып қойыңыз, – деп бастаған әнші жігіт жас келіннің аталған жақындарына лайық әзіл-қалжыңдарын араластыра көрімдік сұрап, жұртты көңілді күлкіге қарық қылады. Беташар тойдың басы әрі сәні, жас келіннің жаңа өмірге бет алғанын білдіретін қызықты, салтанатты жақсы дәстүрлердің бірі”. Беташардың орындалу рәсімі, мазмұны беташар айтушыныға аса үлкен жауапкершілік жүктейді.
Қазір беташарды қазақтың қасиетті қара домбырасымен емес, синтезатормен, тіпті фонограмманың сүйемелдеуімен айту тәрізді ерсі әдеттер бой көрсетіп беріп жүр. "Жұрттың уақытын алмайық" деп беташарды қысқартқан сорақылыққа да кездестік. Тағлымы мол салтанатты да, әсем салтты бұлай аяқ асты еткеннен халықтың тойға жиналу уақытын ұймдастыруға назар аударған абзал болар еді.
БЕТАШАР
Бетіңді, келін, ашқаным,
Жаңа жұртқа қосқаным.
Жасы үлкенді сыйлап жүр,
Құрмет қылып жасқанып.
Балалық күнің өтті енді,
Аналық кунің жетті енді.
Жаңа дәурен есігі
Алдыңнан енді ашылды.
Бәйбішелер келтірігі,
Шараларын толтырып,
Шашулары сатырлап,
Есіктен төрге шашылды.
Айт, келін, ау, айт, келін!
Атыңның басын тарт, келін!
Қыз көңілден қайт, келін!
Сауысқаннан сақ келін!
Жұмыртқадан ақ келін!
Күйеуіне шақ келін!
Ел-жұртыңа жақ, келін!
Өзің бір ақыл тап, келін!
Ата-енеңді бақ, келін!
Кісі келсе үйіңе,
Киізіңді қақ, келін!
Атаңды бұрын жатқызып,
Түндігіңді жап, келін!
Сүйгеніңнен сүйсініп,
Адалдан бала тап, келін!
Қалдырмай ақыл айтайын,
Құлақты, Келін, саласың.
Қатасы болса сөзімнің,
Осы отырған әлеумет
Сыңға салып қарасын.
Құлағың салып тыңдап тұр,
Келінжан, менің тілімді!
Әдеп жолын үйренбек,
Жас кісіге білімді.
Ақылсызға айтқан сөз,—
Далаға кеткең шығын-ды.
Жырға қосып айтамын
Бар өсиет сырымды,
Бұрынғы күнің — балалық,
Ер жеткен күнің бүгін-ді.
Өзім айтқан сөз емес,
Осылай деген бұрынғы.
Келін боп келмек оң жаққа,
Ата-ананың мұрасы.
Бұрынғы үйің бекер-ді,
Мекенің осы тұрысы.
Өз үйінде тұрмақ жоқ,
Ұл боп тумай әуелде,
Қыз болған соң ырысы,
Келін боп келген қиын іс,
Жаңа өспірім балаға.
Қызмет қыл иіліп,
Ата менен анаға.
Өзіңнен үлкен адамның
Бетіне тіке қарама.
Үлкен кісі келгенде,
Қатарласып отырмай,
Кейіп отыр панада,
Лажы болса шығып тұр,
Қайтқанынша далаға.
Бар айтқаным бұл емес,
Құлағың салып тыңдап тұр,
Сөзі бар айтар және де,
Тұратын болса ата-анаң
Отырып қалма орныңда,
Тұрып барып есік аш,
Еріп шықпа соңына.
Орамалын алып бер,
Ұмытып кетпе оны да.
Бұрынғыдай ойламай,
Сабыр етіп шыдам қыл,
Құдай қосқан еріңе.
Күле сөйлеп жауап бер,
Оның айтқан сөзіңе.
Тең құрбыңнаң артық боп,
Үлкен емес, кіші емес,
Қосылыпсың теңіңе.
Еріңнен асыл адам жоқ,
Қарасаң ата-тегіне.
Күйеуің үйге келгенде,
Қағып көрпе салып бер,
Отыратын жеріне.
Бір нәрсеге жұмсарда,
Алыстан „ай" деп, айтқызба,
Төсегін салып шешіндір,
Ерте тұрса киіндір,
Киімін тұрып алып бер,
Белбеуін байла беліне.
Менің айтқан бұл сөзім,
Бәрі саған керек іс.
Абайлап қара ұғынып,
Селекет болып отырма,
Еркектей болып жүгініп.
Бір тізелеп жөн отыр,
Төмен қарап бугіліп.
Қатты қылып сөйлеме,
Ақырьн сөйле мүдіріп.
Майдалығы сөзіңнің
Кеткендей болсын үгіліп.
Бір нәрсеге барғанда,
Көп кешікпе, кідіріп.
Үй арасы болса да,
Қатты жүрме жүгіріп.
Бозбалаға қарама
Артық аса тігіліп,
Сыпсың болып біреумен,
Өсекке жүрме ілініп.
Жасырыпбақ жаман ат,
Ақыр бір шығар білініп.
Жаман атың бір шықса,
Кетеді елің түңіліп.
Тәжім етіп, сәлем бер,
Үлкен үйге кірерде.
Сыртыднан шық иіліп,
Есіктен шығып жүрерде,
Бір қиын іс дүниеде,
„Пәленше келін сондай",— деп,
Сыртыңнан әркім күлер ме!
Ерте тұрып түндік аш,
Ерініп жатпай төсекте.
Мезгілсіз келген үйқыны,
Өзіңе жақын дос етпе.
Жаңа түскен жас келін
Жақын болар өсекке.
Қатынға кәрі айып жоқ,
Мінсе де теріс есекке.
Сөйлеген кезде еркектей,
Дауысыңды қатты кенеме.
Жұмыс қылсаң, жылдам қыл,
Шұбалаң келін атанба.
Тастама белбеу беліңнен,
Жүріп жұмыс қылғанда,
Бәрімен ұста қолыңның,
Ұстама жалғыз жеңіңмен.
Қасыңа бала келгенде,
Қабағың түйіп тыржиып,
Жылатпа түртіп қолыңмен,
Орынсыз жаман іс қылып.
Жұртыңа жақ елің мен,
Бар айтқаным бұл емес,
Құлағың салып тыңдап тұр,
Айтылар кейін қалғаны.
Жаулығыңды шұбалтпай,
Дұрыстап сал басыңа.
Астынан шығып жүрмесін,
Ие боп жүр шашыңа.
Қолын ұстап, бетін сүй,
Бала келсе қасыңа.
Қайныңды сыйлап қадірле,
Қарама үлкен, жасына,
Жақсы құрбы екен деп,
Жаманға болма ашына.
Ойынның жөні осы деп,
Әркімге берме шашыла.
Біреу жаман айтты деп,
Болымсыз іске жасыма.
„Пәленше бүй деп айтты",—
Жарыңа сөзді тасыма.
Естісең де жаман сөз,
Жүргенің жақсы жасыра,
Көңіліңе келіп жүрмесін,
Айтты деп сөздің қиынын.
Бұл күнде жаман көргенмен,
Көңіліңе теріс келгенмен,
Бәрі де саған пайдалы
Ағаңның айтқан жырының.
Айт; келін, тағы айт, келін,
Атыңның басын тарт, келін!
Сауысқаннан сақ келін,
Жұмыртқадан ақ келін.
Келін, келін, келіншек!
Алдыңғы түйе итіншек,
Итіншек түйе екен деп,
Басқа соқпа, келіншек!
Артқы түйең тартыншақ,
Тартыншақ түйе екен дегі,
Басқа соқпа, келіншек!
Өзің жатып төсекте,
Қасыңда жатқан байыңа,
„Тұр-тұрлама", келіншек!
Қаптың аузы бос тұр деп,
Құрт ұрлама, келіншек!
Жаман болса келіншек,
Күлкісін тінті тыймайды,
Кісі келсе даладан,
Көсілген бұтын жимайды,
Көрінгенмен ұрсысып,
Ауылдың бәрін былғайды.
- Қырыстанып үйінде,
Беті-қолын жумайды.
Ел қыдырып іңірден,
Кісінің үйін тыңдайды,
Шақырсаң, үйде тұрмайды,
„Көргені жаман екен", — деп,
Есіткеп ауыл шулайды.
Жақсы болар келіншек, -
Ондайларды қылмайды.
Осынша айтқан ақылды
Демегейсің, келіншек,
Қайнаға — ақып, тақылдап
Мұнша неге жырлайды...
Ал бітірдім жырымды,
Айтып болдым сырымды!
Төрде отырған бабалар,
Қара сақал, ағалар,
Жапсардағы-аналар—
Жамағатқа бір сәлем!
Үлкен болған дәулетің,
Әлемде асқан сәулетің,
Ықпалың жүрген шағында,
Таңдап қонғаи нәубетің,
Бектікпенен ағарды
Қара сақал қауметің!
Төрде отырған ағекеңе бір сәлем!
Өзі теңдес адамнан
Мырзалығын асырған,
Көрген жан қолын қусырып,
Сәлем беріп бас ұрған.
Жақсылығын жайылтып,
Жамандығын қашырған.
Жақсы кісі атанған,
Мырзакеңе бір сәлем!
Тай-құнаңын мақтаған
Шөбі көп жерді жақтаған,
Сексен сомға бір атып
„Сат!" десе де сатпаған,
Жазы, қысы, өмірі
Жайлы жерге жатпаған,
„Көрімдік бер“,— деп айтар деп,
Жан-жағына бақпағап,—
Сараң байға бір сәлем!
Бедеу атқа жем берген,
Тылдадан дабыл өңгерген,
Нан тілесе, май берген.
Бай кісі мен байғұсты
Бәрін бірдей тең көрген.
Шөлдеп келген кәріпке,
Бал, қант қосып шай берген,
Жомарт байға бір сәлем!
Таз үлкені Құлшықпай,
Кейбір таздың бастары,
От шықпағаң құмшықтай,
Жүсіп таздың бастарып,
Төрт-бес құрт келіп шымшыпты-ай!
Таздың аты Батырбай,
Кей таздардың бастары
Шөп шықпаған тақырдай,
Түгел тазға бір сәлем!
Даладан отын тасыған,
Орақпен бұтын қасыған,
Насыбай атып түкіріп,
Аузы боқтай сасыған.
Көмекейі ашыған,
Отырып көрмей еш рақат,
Ертеңді-кеш жүгіріп,
Бейнет көріп жасыған,
Бетінің нұрын қашырған.
Қапыл қалған ақылдан,
Бұрынғы өткен нақылдан,
Дүниеқорға бір сәлем!
Арғымақ мініп жемдеген,
Пайдасы жоққа ермеген,
Өз айтқаны болмаса,
Бөтенге тіпті сенбеген.
Мың рет өтірік айтса да,
Жалғыз- сөзден өлмеген,
Халайық „жаман" десе де,
„Өзімдікі жөн!“ деген.
„Пайда ал",— десе, — үш тиын,
Сом бермесе көнбеген,
Батылдыққа бір сәлем!..
Сықпа кетпес өреден,
Ата-енеңнің салты сол,
Сен де бол, қарғам, береген.
Сиыр берсін қарадан,
Қатығы кетпес шарадан.
Төс алдыңа келгенде,
Төстігін бөлек кесіп ал.
Бет ашқап құрбым қайда деп,
Сонда мені есіңе ал!
АРНАУ
Атасына қаратып айтқаны
Шу-шу, билер, шу, билер,
Шуылдаған көп билер.
Аузыңнан шыққан сөзіңді,
Жібекпенен бу, билер.
Төрде отырған төрелер,
Көпті көрген көнелер,
Жапсардағы жақсылар,
Жасы үлкен ағалар,
Кеңесіңді бері сал,
Келіні келіп түскенде,
Көрімдігін шамалар,
Келін де келіп жатыр-ау,
Үстіне тіккен шатыр-ау,
Кірмес те үйге кіреді,
Әйел де болса, батыр-ау.
Қулықтан туған құлаша,
Ат болады сыласа.
Біраз ғана сөйлейін,
Әлеумет, сізге ұнаса,
Ұнамаса сөзімді,
Әуре етпеңіз өзімді.
Әуеде бұлт құрыстар,
Беташарға бізді ұстар.
Екі ат жектім парлатып,
Алыс жерден біз келдік,
Үлкен жолды шаңдатып,
Күн жауады қарлатып,
Беташарға келгенде,
Сөз сөйлеймін зарлатып,
Ана отырған атасы —
Қара жердің жотасы,
Келіні келіп түскенде,
Үйінің толды ортасы.
Қолын жайып бата етсе,
Бізге тиер батасы.
Апа отырған атаңыз,
Атаңызға бір сәлем!
Енесіне
Осы отырған әлеумет,
Үнай ма сізге сөзіміз,
Ұнамаса сөзіміз,
Басқа біреуді қойыңыз.
Бізді қойдың ақын деп,
Сөйлер сөзге жақын деп.
Беташарға келгенде,
Сөз сөйлеймін тақылдап.
Көшкенде көшін бастаған,
Көпшігін кейін тастаған,
Абысындары қоштаған,
Ана отырған енесі,
Баламды көзіме көрсет деп,
Ертелі-кеш қақсаған.
Ана отырған енесі,
Қара жердің кемесі,
Бір балам екеу болды деп,
Көкке жетер төбесі,
Енеңізге бір сәлем!
Қайнағасына
Ана отырған қайнағаң,
Сыртынан біреу сөз айтса,
Шыныменен арланып,
Кәріне мініп шамданған.
Тұлғасына қарасаң,
Асқарлы қара таулардай,
Сүйегіне қарасаң,
Қайнап біткен болаттай.
Қабағына қарасаң,
Қаптаған қара бұлттай.
Бет алдына қарасаң,
Қаптаған қара бұлттай.
Бет алдына қарасаң,
Жүзінен адам қорыққандай.
Ана отырған қайнағаң,
Ор қояндай ойнаған.
Ақ боз үйдің сыртына,
Алтыннан қазық қақтырып,
Сексен нарды байлаған,
Үйінің іші жайнаған,
Келіні келіп түскенде,
Көрімдікке боталы інген байлаған,
Қайнағаңа бір сәлем!
Абысынына
Апа отырған абысын,
Бұйымыңды алғансын,
Абысын сені неғылсын.
Абысыпыңмен тату бол,
Өкпе менен бауыр бол,
Қиындасар қара ағаш,
Үйірлесер қарындас,
Басыңа желек түскесін,
Абысыннан жақын табылмас.
Ана отырған абысын,
Абысынмен алыспа,
Өзіңе тисе, қалыспа.
Өзіңе тимесе, жарыспа,
Абысын сөзі асты деп,
Шаба берме намысқа,
Абысыпыңа бір сәлем!
Қайын сіңлісіне
Ана отырған бикеші,
Жібектен ескер шүйкесі,
Бар жасауды алған соң,
Теңіне буып салған соң,
Мен де осындай болам деп,
Құрып отыр жүйкесі,
Бикешіңе бір сәлем!
Қайнысына
Ана отырған қайнысы,
Қайнысы деген қай кісі,.
Жеңгесі келіп түскенде,
Не болады бәйгесі?
Қайнысына бір сәлем!
Ауылдың қарттарына
Әуедегі үркер-ай,
Өте шығар туған ай.
Атаңнан соңғы үлкен-ай,
Үлкендерді сыйласаң,
Елің сыйлар сені де-ай,
Ана отырған үлкендерге бір сәлем!
Ал, ағайын, ағайын,
Кұтқа толы маңайың.
Күнде көріп журсем де
Тағы байқап қарайын.
Кімдер тойда риза екен,
Кімдер тойда мырза екен?
Ал, ағайын, ағайын,
Келін жаққа барайын.
Бір кәдеге жарайын,
Ертіп келіп келінді
Көрімдікті алайын.
Ал, ағайын, ағайын,
Сәл тыныштық алайын.
Қолға қонды бақ құсың,
Күтіп баптап бағайық,
Міне, келін келіп тұр,
Босағаға еніп тұр,
Бұл әлемнен табылмас
Мұндай сұлу, көрікті.
Мұндай жібек мінезді
Дүниедегі бір өзі.
Еңбек етіп жасынан
Елге атағын асырған
Жақсы келін,
жас келін
Бақ айырмас басыңнан.
Айналайын, жас келін,
Қаумалаған жақсы елің.
Құтты болсын қадамың,
Кел, қарағым, хош келдің.
Міне, ең үлкен қайнағаң,
Орыны бар ойлы ағаң.
Кеудесінде жұлдызы,
Жарқыраған, жайнаған.
Қашан бұны көрсең де,
Жұрттың қамын ойлаған.
Ел ағасы Ерекең
Бүгін тойын тойлаған,
Қайнағаңа бір сәлем!
Бәріміздің анамыз,
Бәріміздің панамыз,
Бұл кісінің алдында
Бәріміз де баламыз,
Ақ апаға бір сәлемі
Ұстап алып сирақтан
Талай жауды қиратқан.
Аманолла батырың —
Мына жігіт зіл батпан.
Қайраты мол қайнаған,
Ешбір тойдан қалмаған.
Трактордай асаудың
Құлағында ойнаған,
Әбекеңе бір салем!
Ә, жігіттер, былай тұр,
Домбыраны бұрай тұр.
Міне, келін, жас қайның
Бір совхозда бухгалтер.
Болсын мұндай жас қайын,
Десе де: «Бос шашпайды»,
Жиын-тойға келгенде
Еш жолыңнан қашпайды,
Жас қайныға бір сәлем!
Мына отырған жеңгеміз,
Талай жеңге көргеміз.
Халекеңнің қасында
Жеңге емес еңгеңіз.
Жақсы қонақ келгенде
Ұшар жатар теңгеңіз
Қалта қалса жұқарып,
Жеңгемізге сеңгеміз.
Жолың болсын жеңешем,
Келін, келін, келінжан,
Халекеңе бір сәлем!
Бәріңде де бар сана,
Келін, келін, шаршама.
Иіліп сәлем бере ғой,
Мына отырған баршаға.
Бәрі сенің туысың,
Бәрі сенің ырысың.
Халқым, саған рақмет!
Менің бітті жумысым!
