Ломоносов туралы әр заманда әртүрлі, біріне-бірі қайшы, біріне-бірі қабыспайтын пікірлер болып отырды. Әсіресе оның ғалымдық пен ақындығы туралы таластар, тіпті өрескел де қорытындылар болды. Өз заманында ол даңқты Батыс Европаның түкпір-түкпірін шарлап өтті, оның аты әлемге мәлім болды. Бірақ көп уақытқа дейін химия ғалымы Ломоносов бір басқа, ақын Ломоносов бір басқа, бұл екеуін қосуға болмайды деген әңгіме таралды. Әрине, екі Ломоносов жоқ, ғалым да, ақын да бір Ломоносов еді және оның үстіне өз ұлтын басқадан артық санайтын, тәкаппар, көзқарастары тапшы неміс білімпаздарының бірқатары ол кезде «орыстан білімпаз шықпайды, ғылымға оның зейіні жетпейді» деген өсек те таратып жүрді. Ондай адамдар тіпті миға қонбайтын өзінің жала пікірін дәлелдеу үшін Ломоносовтың фамилиясын немістікіне ұқсатып, Ломоноз етіп, ол неміс деп те таратты. Мұның бәрі дана кемеңгерді туғызған ұлы халықтың өсуін көре алмаған жаулық бағыттағы адамдардың ісі болатын.
Бірақ орыс халқының данышпандығына шек келтірушілікті өмір өтірікке шығарып, дәлелдеп келеді. Ломоносов өз заманында-ақ данышпандығын досына да, дұшпанына да мойындата білді. Әйтсе де ғалым мен ақын бір кісі ме, болмаса ғалымдығы күшті ме, ақындығы күшті ме деген сияқты таластар болып отырды. Бұл жалғыз шетте емес, Россияның өзінде де болды. Ломоносовты көре алмаған дұшпандары, дін қауымының өкілдері, Петрдің өзгерісіне қарсы шыққан топтар, әрине, оған тиісті баға беруден аулақ болатын. Үкімет адамдарының көпшілігі оны ғалым етпей, патша сарайының жыршысы етуге де тырысты. Кейбір топтар «Сен ақын емессің, химияңмен бола бер» дегенді де айтты. Осы сияқты қым-қиғаш пікір, біреу ілгері, біреу кейін тартқан бағыт та аз болған жоқ. Әрине, жан-жақты данышпан адамды терең түсініп, еңбектерін бағаларлық ол күнде ғылыми сындардың өзі де жоқ болатын. Тіпті берірек келген соң да Ломоносовты жан-жаққа тарту, талас-пікірлері қалмай отырды.
«Ломоносов - біздің әдебиетіміздің Петрі, оған нағыз дұрыс көзқарас, меніңше, осы болуы керек...»
«Біздің әдебиетіміз Ломоносовтан басталды, ол - әдебиетіміздің әкесі, өсірушісі, ол оның ұлы Петрі болды. Мұның ұлы адам екенін, данышпандық мөрі басылған жан екенін айтудың керегі бар ма: мұның бәрі шек келтірмейтін шындық» дейді Белинский1.
Ломоносовтың нағыз ғылым адамы, орыс ғылымына таудай еңбек етіп, өшпес жол салып кеткен данышпан екендігін бағалай отырып, ол орыс әдебиетінің де әкесі болғанын айтып, жоғарғы бағаны беріп еді ұлы сыншы. Әрине, қоғам дамыды, жағдай өзгерді, дүниеге көзқарас тереңдеді, жаңа философиялық ағымдар шықты, өмірге жаңа самалдар соқты. Осымен қатар адамның да санасы өзгеріп, өсіп, ілгері дамып отырды. Бұл берген бағасынан Белинский кейінірек кезде бас тартқандай болды. Ол: «Ломоносовтың көп өлеңдері нашар жазылған» дегенді де айтты.
Бірақ Ломоносов заманында оған осыдан артық көркем шығарма беруге мүмкіндік бар ма еді, ескі заманнан бері жалғыз-ақ жол болып саналған, Батыс Европада үлкен орын тепкен әдебиет мектебі - классицизм бағыты оның қолын бөгеді. Ежелден тәңіріні, батырларды, патшаларды, мемлекет геройларын жыр ететін оны салтанатты түрде көтеріңкі тілмен мадақтауға ғана заң жасаған бұл із оған бірден төңкеріп тастауға бой бере қойған жоқ. Бұл классицизм мектебі Ломоносовтан кейін де көп уақыт өмір сүрді. Алайда поэзияға
1Белинский В.Г. В двух томах, том І. 1959ж. - стр. 56
жаңа түр кіргізіп, оның тілінің үшке бөлінуін жүйелеген Ломоносов сол өзінің жоғарғы стильмен жазған патшаға арнаулы одаларында халық тілегін айтып, тақырыбына бұқарашылдық ендірсе, оның салтанатты тіліне орыстың халық ұғымындағы байырғы сөздерін де араластырды. Бұл, әрине, үлкен мәселе, әдебиеттің халықтық жағын күшейтетін адымдар болатын. Белинский де оны сынағанда кемітіп сынаған жоқ, ол тек қана «әттеген-ай, ғалым болмай, ақын болсаң қандай тамаша болар еді» дегендей болды. Бұл Ломоносов поэзиясына сын көзімен қарау еді. Оның сезімнен гөрі ойы көп, халықшылдығынан гөрі патшашылдығы басым, қарапайым жазудан гөрі салтанатты, көтеріңкі тілмен жазылған жағы басым деу - атақты Радищевтен басталған сын. Бұл сынның ізімен кейін А.С.Пушкин, онан соң Белинский жазған болатын. Әлбетте, бұғауда, қанауда, езілуде, аштық-жалаңаштыққа құл болған орыс шаруаларының аянышты халін суреттеп, теңсіздікте қатты қиналып отырғанын жұртшылық алдына таратқан, қанаушы помещиктердің қылығын әйгілеген, олардың шашпауын көтерушілердің зұлымдығын бетіне басқан Александр Радищев Ломоносов поэзиясына риза болмауы мүмкін де емес еді. Оның патшаға арнап жазған мадақтауларының өзі-ақ Радищевтің наразылық білдіруіне жеткілікті еді. Ол Ломоносов поэзиясында «сезім аз» деп жазды.
Бұл кезде классицизм стилінен өзгеше, адамның сезімін, әсіресе қарапайым адамның ішкі сезімі мен ішкі дүниесін суреттейтін әдебиетте жаңа ағым, жаңа бағыт туған болатын. Бұл жаңа бағыттың аты сезімшілдік (сентиментализм) еді. Бұл жаңа бағыт Россия жағдайында дворяндардың ұсақтау жағына және ұлттық өндіріс шаруашылығын қолдайтын, ескі, атам заманғы салт деп, тәртіптен безген топтарының тілегіне қабыса кетті. Радищевтің «Петербургтен Москваға саяхат» деген кітабы осы сезімшілдік бағыттың саяси түрі болатын. Ол осы сияқты төңкерісшілдігі, бүкіл дворян помещиктердің шаруашылық, саяси жүйесіне қарсы шыққаны үшін жер аударылған еді. Міне, осындай жаңа заманның жаңа бағытындағы демократ Радищевтің Ломоносов поэзиясын бұл сияқты қатты сынауы заңды да еді. Дегенмен ол Ломоносовтың тарихи маңызын, ғылыми еңбектерін, Россияның дамуына көп себеп болған ағарту істерін айрықша жақсы бағалады.
Міне, осы Радищев сияқты Ломоносовтың поэзиясының көркемдік жағын Пушкин мен Белинский де сынады. Олардың ерекше тоқталғандары, оның өлеңдерінің, әсіресе көркемдігі жағынан әлсіз жазылғандары болды. Бірақ олар жалпы алғанда оған дұрыс баға берді. Атақты ғалымның тарихи ролін Петр бастаған ұлы өзгерістерге тіреді.
Екеуі де поэзиядағы Ломоносовтың кейбір нашар жақтарын айтумен бірге, оның орыс ғылымына еткен өшпес еңбектерін, ұшы-қиыры жоқ жаңалықтарын мақтан етті. Оның төменгі таптан шықса да, ұлықтарға бас имеуін, ғылымға берілгенін және академия тарихындағы оның үлкен мәнін, орнын айрықша мадақтады.
Шувалов: «Мен сені академиядан шығарамын» дегенде, «Жоқ, Академияны менен айыру мүмкін бе» деп, Ломоносовтың байсалды ерлікпен қайтарған жауабын А.С.Пушкин сүйсіне еске түсірді1.
Ал ескі славяншылар Ломоносов поэзиясына басқаша қарады. Он тоғызыншы ғасырдың бас кезіндегі батысшылдық пен ескі славяншылдық ағымдардың ұлы тартысында ескішілдер Ломоносовтың салтанатты тілмен патшаларға жазған мақтау одаларын бірінші қатарға қойып, «міне, көркемдіктің үлгісі, өйткені бұл одалар орыс патшаларының ісін мадақтайды, орыстың ескі славян тілінің үлгісімен жазылған, ұлттық мызғымас салтына, тұрмысына сай келеді» деген еді. Бұл көзқарас он сегізінші ғасырда Шувалов, он тоғызыншы ғасырдың басында Шишковтарда болды.
