§11. Солтүстік Мұзды мұхиттың физикалық географиялық орны
Солтүстік Мұзды мұхиттың ерекшелігі неде?
Солтүстік Мұзды мұхит – Жер шарындағы аумағы жөнінен ең кіші мұхит. Ауданы – 14,75 млн км², суының көлемі – 18,07 млн км3. Орташа тереңдігі – 1225 м, ең терең жері – 5527 м. Солтүстік Мұзды мұхиттың орта тұсында Солтүстік полюс орналасқан. Солтүстік полюс маңы толығымен Солтүстік мұзды мұхит пен оның теңіздері, Еуразия мен Солтүстік Америка құрлығының жағалауын қоса Арктика деп атаймыз. Қыс айларындағы ауа температурасының төмен болуына қарай Солтүстік Мұзды мұхит толығымен мұз құрсауында болады.
Солтүстік Мұзды мұхитты кімдер зерттеді?
Зерттелуі. 1553 жылы ағылшын теңізшісі Ричард Ченслер қазіргі Архангельск орналасқан жерге, ал 1556 жылы Стивен Барроу Жаңа Жерге дейін жетті. Голланд зертеушісі Виллем Баренц 1594–1596 жылдары 3 арктикалық экспедицияға шығып, Жаңа Жерде қайтыс болды. Бұдан кейін де Солтүстік Мұзды мұхит аймағын зерттегісі келген саяхатшылар көп болды. Кейінірек, 1940 жылдардан бастап мұхит ғылыми тұрғыдан зерттеле бастады. Ломоносов және Менделеев жоталары ашылды. Мұхитты зерттеуге Кеңес ғалымдары және америкалық, канадалық ғалымдар үлкен үлес қосты. Қазіргі уақытта Ресейлік Арктика аумағы Орыс географиялық қоғамы бастамасымен зерттелуде және игеру жұмыстары жүргізілуде.
Географиялық жағдайы. Солтүстік Америка және Еуразия материктерінің жағалауларын шайып жатыр. Мұхит үш акваторияға бөлінеді: Арктикалық алап, Солтүстік-Еуропалық алап, Канадалық алап. Солтүстік Мұзды мұхит полярлық географиялық орнына сәйкес көпшілік бөлігін жыл бойы мұз басып жатады. Солтүстік Мұзды мұхиттың тағы бір ерекшелігі – ол басқа мұхиттарға қарағанда терең емес.
Материктердің шеті мұхит түбіне өтетін жерінде тереңдік 200 м-ден аспайды. Ол әсіресе Еуразия жағалауында жалпақ өңір құрайды. Мұхитта ірі аралдар көп. Ең үлкен аралы – Гренланд.
Мұхиттың ортасында терең қазаншұңқыр бар, оны Ломоносов жотасы екіге бөліп тұр.
Мұхиттың климаты қандай?
Климаты. Солтүстік Мұзды мұхитқа арктикалық өте суық климат тән. Арктикалық белдеуде орналасуына және тұрақты мұз жамылғысына байланысты. Көбіне боран мен ызғарлы желдер тұрады. Орташа жылдық температура 0ºС-ден төмен. Жылдық жауын-шашынның 200 мм-ден асуы өте сирек. Қыста мұхиттың орталық бөлігінде қысымы жоғары Арктикалық антициклон қалыптасады. Алты ай бойына осы антициклон басым болады.
Гидрологиялық режимі. Солтүстік Атлант ағысының тарамдарының ықпалы мұхит суына әсер етеді. Керісінше, Арктикалық суық су ағыны Лабродор мен Шығыс Гренланд суық ағыстарымен қосылады. Тынық мұхитпен су алмасу жоққа тән. Еуразия мен Солтүстік Америка құрлығынан шыққан өзендер мұхитқа тұщы су құйып, оның тұздылығын төмендетеді. Мұхит полярлық географиялық жағдайына орай Арктикалық алабының орталығында мұз жабыны жыл бойы ерімей жатады. Солтүстік Мұзды мұхиттың теңіздері: Баренц теңізі, Кар теңізі, Лаптевтер теңізі, Шығыс Сібір теңізі, Норвег теңізі.
Мұз құрсап жатқан аймақта тіршілік иесі болуы мүмкін бе?
Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі. Климат жағдайына байланысты бұл аймақтың тіршілік дүниесі ерекше, эндемиктерден құралған. Арктикталық және атланттық түрлерден тұрады. Балықтың 150 түрі, құстардың 30-ға жуық түрлері (шағала, балшықшы, кайра, ақ қаз, қарашақаз, т.б.), сүтқоректілерден итбалық, сойдақтістілер, кит, поляр дельфині, т.б. кездеседі. Жағалауын ақ түлкі, ақ аю және бұғы мекендейді. Мұхитта аң аулау балық кәсіпшілігі дамуда. Еуразия жағалауы арқылы ресейліктер Солтүстік теңіз жолын пайдалануда. Солтүстік Америкада Канада жағалаулары және топаралдарды бойлап, Солтүстік батыс су жолы игерілген.
Шекараласатын елдер мен аймақтар. Солтүстік Мұзды мұхит Дания (Гренланд), Исландия, Канада, Норвегия, Ресей және Америка Құрама Штаттарымен шектеседі.
Еуразия жағалауында Тронхейм, Тромсе, Мурманск, Архангельск, Диксон, Тикси, Певек, ал Солтүстік Америка жағалауында – Черчилл, Барроу портты қалалары орналасқан.
