Сарайшық қалашығы
Республика ғылым академиясының 1950 жылы Батыс Қазақстанға жүргізген археологиялық экспедициясының қорытындысы негізінде белгілі археологтар С.П. Толстов пен Г.И. Пацевич « Сарайшықтағы XI ғасырдағы араб тарихшылары еңбектерінде аталатын, орта ғасырда өмір сүрген Саксин қаласының орнында бой көтеріп, жаңа атауға ие болған қала. Саксин X-XI ғасырларында Хорезм тұтқындарының көмегімен сауда жолының бойынша салынған еді» дейді де Сарайшықтың өмір сүру дәуірін шартты түрде үш кезеңге бөледі:
1.X-XI ғасырларда қала іргесінің қаланып бой көтеруі.
2.XIII-XIV ғасырларда Алтын Орда өмір сүрген кезеңдегі Еуропаны, Орта Азия, Қазақстанда, монғолдар және Қытаймен жалғастырған ірі сауда орталығы болуы, яғнғи қаланың гүлденіп, өркендеу дәуірі.
3.XV-XVI ғасырлар Ноғай ордасының орталығы болуы, қазақстар шабуылын күйреп, қирауы.
Қазақ археологиясының атасы Әлкей Марғұлан өзінің 1950 жылы жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде «қала XII ғасырда салынған» деп еш бұлтаңсыз дәл айтады.
Бұл пікірді, соңғы жылдары қала орнында қазба жұмыстарын жүргізіп жүрген Республикалық археология институтының ғалымдары дәлелдеп отыр.
Тарихи – мемориалдық кешен құрылысы 1999 жылы 2 мамыр күні басталып, сол жылы 3 қыркүйекте ашылу салтанаты болды. Құрылыс бүкілхалықтық құрылыс болып саналды. Құрылыс жұмысына жергілікті халық түгелге жуық қатынасып , облыс, аудан әкімшілігі құрылыс жұмысына тікелей араласып, басшылық жасады. Кешен құрамына:
1. Хандар Пантеоны кіреді. Архитекторы, сол кездегі облыс әкімі Иманғали Тасмағамбетов.
Бұның биіктігі 17 метр, 8 қабырғалы. Қабырғалар арасына Сарайшықта жерленген жеті ханға арналып құлпытастар қойылған. Бұл құлпытастарға, қара мраморға жазылған хандардың аттары мен хандық құрған жылдары жазылған. Бұл хандар:
1.Мөңке темір (1266-1282ж.ж)
2.Тоқтағу (Тоқты) (1291-1312ж.ж.)
3.Жәнібек (1343-1353 ж.ж.)
4.Әмір Оқас (14 -1447ж.ж)
5.Қасым Хан (1511-1518 ж.ж)
6. Ших Мамай (1549-1554 ж.ж)
7.Жүсіп Хан ( 1549-1554 ж.ж)
2. Мешіт. Мешіттің ұзындығы 13 метр, ені 6метр 50см. Мешіттің іші толықтай жасақталып Михраб, Мінбарлар қойылған. Мешіт ішінде Құран, тағы басқа діни кітаптар қойылған.
Әрбір жұма намазы өтіледі. Келушілер әуелі мешіт үйіне кіріп Құран оқытып, дұға етеді. Мешітке азан шақырылатын техникалық құралдар қойылған.
3.Мұражай.
Мұражай ішіне Сарайшық қазбасынан шыққан тарихи жәдігерлер қойылған. 14 ғасырдағы Сарайшық қаласының макеті жасақталған.
Атырау қаласынан 50 шақырым жерде тарихи қала Сарайшық жатыр. Сарайшық туралы кеңінен толғап жазбас бұрын бірнеше оқырманның осы тарихи қаланың болашақ тағдыры туралы алаңдап жазған хатын келтіре кетелік.«Сарайшықтың тағдыры бізді қатты алаңдатып отыр. Сарайшық — біздің ата-бабаларымыз мекендеген өзіндік тарихы бар қасиетті қала. Қалада кезінде 1 миллиондай тұрғындар тұрған.Халқымыздың алғашқы астаналарының бірі болған қала X-XVI ғасырлардағы әлемдегі ең сұлу қаланың бірі болған. Қалада тіптен су құбырлары да жүргізілген. 4 мешіт тұрғызылған. Осындай әсем қаланы 1581 жылы орыс патшасы Иван Грозный зұлымдықпен қиратып, тонап, тұрғындарын балаларға дейін бірін қалдырмай қырған. Неге, не үшін? Әрине, ең алдымен басқыншыларды қаланың байлығы қызықтырған. Екіншіден, Сарайшық қаласының қайталанбас архитектуралық келбетін Мәскеу қаласына ұрлап апарып, Қызыл алаңды, Кремльді салған деседі. Үшіншіден, сол кезде атағы енді аспандап келе жатқан Қазақ хандығының бір тірегі, жүрегі болып отырған қаланы әдейілеп жер бетінен жойған... Содан соң «Көшпенділерде мәдениет, өнер, сәулет, қала болмаған. Олар жабайы болған» деген қауесетті таратып, олардың жерін тартып алған.Алайда басқыншылардың Сарайшық қаласының атын да, затын да тарихтан жойып жіберуге құдіреті жетпеді.
Сарайшық X-XV ғасырларда Шығыстың негізгі ордасы Үлкен Сарай болса, Жайық бойында тұрған орда Кіші Сарай деп аталған. Сарай деген сөзге моңғолша «жүк» жалғауы қосылған. «Жүк» біздіңше –шық, -шік деген жалғаулары. Екінші бір түсініктеме мешіт мұнарасында тұрған сары айшыққа байланысты қала аты қойылған дейді. XIII-XV ғасырларда қала Ноғай Ордасының, кейін қазақ мемлекетінің астанасы болғандығы айтылады.
