Ресеймен- батыс солт-де
Қытаймен- оңтюшығысында
Қырғызиямен- оңтүстігінде
Өзбекстанмен- оңтүстігінде
Түркіменстан- оңт-де
Батыс Қазақстан: Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау.
Солтүстік Қазақстан: Қостанай, Солтүстік қазақстан, Ақмола, Павлодар.
Шығыс Қ.: Семей, Өскемен; Зайсан Марқакөл.
Оңтүстік Қ.: Қызылорда, Жамбыл, Алматы.
Орталық Қ.: Сарыарқа, Қарағанды және Жезқазған.
Туы: Ш.Ниязбеков; әнұран- 7 қаңтарда 2006 жылы, Ш.Қалдаяқов; елтаңба- Мәлібеков мен Уәлихан шот-Аман Ыдырысұлы.
Махмуд Кашгари- «Диуани лугат ат-тюрк»
Жусып Баласагун- «Кудатгу білік»
Ахмет Яссауи- «Диуани Хикмет»
Абу насыр аль-Фараби- «Риторика», «Поэзия өнері туралы», «Музыканың ұлы кітабы»
Аль-Бируни- «Хикметтер»
Сулеймен Бакыргани- «Бақырғани кітабы»
Қорқыт ата- 9 ғасыр
Әбу Насыр әл-Фараби- 870-950 ж.ж.
Әбу Райхан әл-Бируни- 973-1050 ж.ж.
Жүсіп Баласағұни- 1021-1075 ж.ж.
Махмұт Қашқаридің- 1030-1090 ж.ж.
Қожа Ахмет Яссауи- 1103-1167 ж.ж.
Мұхаммед Хайдар Дулати- 1499-1551
Қазақтың шешендік өнері
Кезеңдер Уақыты Би-шешендер
1-кезең XI-XIII Майқы би, Аяз би
2-кезең XIV-XVI Асан қайғы, Жиренше шешен
3-кезең XVIII Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би
4-кезең XVIII-XIX Байдал би, Тіленші би, Тарақты тұяқ, Шалқар шешен
5-кезең XVIII-XIX Сырым Датұлы, Досбол шешен
Төле би- 1663-1756
Қазыбек би- 1667-1763
Әйтеке би- 1689-1766
Шоқан Уалиханов- 1835-1865
Ыбырай(Ибрагим) Алтынсарин- 1841-1889
Абай Құнанбайұлы- 1845-1904
Шәкәрім Құдайбердиев- 1858-1931
Ахмет Байтұрсынов- 1873-1937
Міржақып Дулатов- 1885-1935
Жүсіпбек Аймауытов- 1890-1931
Мағжан Жұмабаев- 1893-1938
Ілияс Жансүгіров- 1894-1938
Бейімбет Майлин- 1894-1938
Сәкен Сейфуллин- 1894-1938
Мұхтар Әуезов- 1897-1961
Сәбит Мұқанов- 1900-1973
Ғабит Мүсірепов-1902-1985
Бауыржан Момышұлы-1910-1982
Ілияс Есенберлин- 1915-1983
Қаныш Сәтбаев- 1899-1964
Әбілхан Қастеев- 1904-1973
Төлеген Досмағамбетов- 1940-2001
Төле би- 1663-1756
Қазыбек би- 1667-1763
Әйтеке би- 1689-1766
Шоқан Уалиханов- 1835-1865
Ыбырай(Ибрагим) Алтынсарин- 1841-1889
Абай Құнанбайұлы- 1845-1904
Шәкәрім Құдайбердиев- 1858-1931
Ахмет Байтұрсынов- 1873-1937
Міржақып Дулатов- 1885-1935
Жүсіпбек Аймауытов- 1890-1931
Мағжан Жұмабаев- 1893-1938
Ілияс Жансүгіров- 1894-1938
Бейімбет Майлин- 1894-1938
Сәкен Сейфуллин- 1894-1938
Мұхтар Әуезов- 1897-1961
Сәбит Мұқанов- 1900-1973
Ғабит Мүсірепов-1902-1985
Бауыржан Момышұлы-1910-1982
Ілияс Есенберлин- 1915-1983
Қаныш Сәтбаев- 1899-1964
Әбілхан Қастеев- 1904-1973
Төлеген Досмағамбетов- 1940-2001
Ата- әкенің әкесі
Әже- әкенің шешесі
Әке-шеше- дүниеге ұрпақәкелген ерлізайыпты адамдар
Бала- ата-анадан туған ұрпақ, олар ұл, қыз деп аталады
Ұл- шаңырақ иесі, ұрпақ жалғастырушы
Қыз- басқа елдің болашақ келіні, болашақ ана
Немере- ұлдың баласы
Шөбере- немеренің баласы
Жеңге- ағаның әйелі
Жезде- әпкенің күйеуі
Келін- ұлдың әйелі
Нағашы- шешенің туыстары
Жиен- қыздан туған бала
Бөле- әпкелі- сіңлілердің балалары
Фонетика
42 әріп бар
Қазақ тілінде дыбыс саны-37
Тілдің қатасына қарай: жіңішке(ә,ө,ү,і,е,и,э) жуан(а,о,ұ,ы,у).
Жақтың қатысына қарай: қысаң(ы,і,и,у,ү,ұ) ашық (а,ә,о,ө,е,э)
Еріннің қатысына қарай: езулік(а,ә,е,ы,і,и,э) еріндік(о,ө,ү,ұ,у)
Ұяң:бвгғджзһ;үнді: йлмнрлу;қатаң: кқпстфцхчшщ
Ашық буын: а-ға,бала;тұйық: ат,ант; бітеу: бал, тарс, класс, мектеп.
Көнерген сөз: архаизм(аэрофлот,адрес,рыноктық,таможня,станция)
неологизм(әуежай,мекен-жай,нарықтық,кеден,бекен)
Жаңа сөз: саябақ, реклама, посредник.
Диалект сөз: сым, азанда, бәдірен, оттық, көпшік.
Термин сөз: фонетика, лексика, күш.
Кәсіби сөз: көнек, қауға, жылым, торша.
Сөздің тура мағынасы: терең көл, ашық терезе, өткір қайшы, домбыра шерту, майлы төстік.
Ауыспалы мағынасы: терең ой, ашық мінез, өткір көз, сыр шерту, майлы дастархан.
Эвфемизм-мағынасы тұрпайы сөздің орнына ұғымды жұмсартып қолданылатын сыпайы сөз.
Дисфемизм- эвфемизге қарама-қарсы мағынады сөздер, яғни мағынасы сыпайылықты білдіретін сөздің орнына қолданылатын тұрпайы сөз.
Тура мағынасы- сөздің бастапқы мағынасы.
Ауыспалы мағынасы- сөз мағынасың ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы.
Антоним- мағыналары бір біріне қарама-қарсы сөздер.
Омоним- дыбысталуы бірдей бірақ мағыналары әр түрлі сөздер.
Синоним- айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер.
Морфология- сөз құрамы қосымша жән сөз таптарын зерттейді.
Дара: түбір сөз, туынды сөз; күрделі сөз: қос сөз, біріккен сөз, қысқырған сөз, тіркескен сөз.
Жалғау: көптік, жіктік, септік, тәуелдік; жұрнақ: сөз тудырушы, сөз түрлендіруші.
Сөз құрамы
Дара сөз: түбір сөз(ән, дос, біл) туынды(әнші, достық,білгір)
Күрделі сөз: біріккен сөз(тас+бақа, Екі+бас+тұз) қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз. Қысқарған сөз(ТМД, ҚазҰМУ,кг,ГАЗ-33)
Тіркескен сөз: күрделі зат есім, к сын есім, к сан есім, к етістік, к үстеу(алматы қаласы, қара кер, он бес, деп айтты,ала жаздай)
Жалғау
Тәүелдік ж.: жекеше түрі: м,ым,ім-ң,ың,ің-ыңыз,іңіз,ңыз,ңіз-сы,сі,ы,і; көпше түрі: мыз,ымыз,міз,іміз-тарың, терің,тарыңыз,теріңіз- сы,сі,ы,і.
Септік жалғауы:
Атау:кім,не----
Ілік:кімнің,ненің-ның,дың,тың,нің,дің,тің
Барыс:кімге,неге-а,е,ге,ға,қа,ке,на,не
Табыс:кімді,нені-ны,ні,ды,ді,ты,ті
Жатыс:кімде,неде-да,де,та,та,нда,нде
Шығыс:кімнен,неден-дан,ден,тан,тен
Көмектес:кіммен,немен-мен,пен,бен
Зат есім
-заттын,ұғымның,құбылыстың атын білдіретін сөз табы.
Тұлғасына қарай: негізгі, туынды.
Құрамына қарай: дара, күрделі.
Жалпылай немесе жекелей атауына қарай.
Мағынсына қарай: деректі, дерексіз.
Сын есім
Заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Негізгі(сары,таза) туынды(сөзшең,әлсіз)
Дара және күрделі. Сапалық(сұр.биік,улкен) қатыстық(бойшаң адам,өнерлі бала)
Сан есім
-заттың санын ретін білдіреді.
Есептік:қанша,неше-бес, он екі
Реттік:нешінші-бірінші,алтыншы
Жинақтық:нешеу-біреу,алтау
Топтау:нешеден-уштен,он-оннан
Болжалдық:қанша,неше,қай шамалы-даған,деген,дай,дей,тай,тей-жүздеген
Бөлшектік: екіден бур(1/2), екі жарым.
Есімдік
-зат есім,сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы.
Жіктеу:мен,сен,сіз,ол,сендер,сіздер.
Сілтеу:сол,мынау,аналар,міне.
Сұрау:кім,не,неше,қайда.
Өздік:өз,өзім.
Жалпылау:барлық,бәрі,күллі,баршаітегіс.
Белгісіздік:кейбіреу,қайсыбір,әлдеқайда,әлдеқандай
Болымсыздық:еш+(кім,қайда,қашан), ештеңе,дәнеме.
Етістік
-заттың іс-әрекетін қимылын білдіреді.
Болымды: алды, жаздыр, өшірді.
Болымсыз: 1)етістікке+ма-ме-ба-бе-па-пе; жоқ, емес.
Есімше: бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі-ған,ген,қан,кен,ар,ер,р,атын,етін,йтын,йтін,мақ,мек,бақ,бек,пақ,пек.
Көсемше: а,е,й,ып,іп,п,ғалы,гелі,қалы,келі.
Етістіктің шақтары
Осы шақ:нақ о.ш.(жатыр,отыр,тұр,жүр;а,е,й,ып,іп,п); ауыспалы о.ш.(етістік+а,е,й+ж.ж.)
Өткен шақ: жедел ө.ш.(етістік+ды,ді,ты,ті+ж.ж.); бұрынғы(етістік+ған,ген,қан,кен,ып,іп,п+ж.ж.); ауыспалы (етістік+атын,етін,йтын,йтін+ж.ж.
Келер шақ: болжалды(етістік+ар,ер,р+ж.ж.); мақсатты(етістік+мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек+шы,ші+ж.ж.)
ауыспалы: (етістік+е,а,й+ж.ж.)
Етістіктің райлары
Ашық рай:іс-қимылдың қай шақта екенің білдіреді.
Бұйрық рай:іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.
Шартты рай: етістік+(са-се)+ж.ж.
Қалау рай: етістік+(ғы-гі-қы-кі)+тәуелдік ж./кел етістігі.
Етіс
Өздік: іс-қимылды адам өзі істейді(ын,ін,н)
Өзгелік: адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады(дыр,дір,тыр,тір,ыр,ір,ғыз,гіз,қыз,кіз,т,сет).
Ырықсыз: іс-қимыл өздігінен жасалғандай көрінеді (ыл,іл,л.ын,ін,н).
Ортақ: іс-қимыл бірлесіп, ортақтасып істелінеді (ыс,іс,с)
Үстеу
Мекен: қайда,қалай-ілгері,осында,бері.
Мезгіл:қашан-бүгін,таңертен,түнде.
Себеп-салдар:неге,не себепті-босқа,бекерге.
Қимылсын:қалай,қайтіп-емін-еркін,әрең.
Мөлшер:қаншалық,қанша-неғұрлым,әжептәуір.
Күшейткіш:қалай,қандай-ең,тым,аса,өте,орасан,нағыз.
Мақсат:қалай,не мақсатпен-әдейі,қасақана,жорта.
Одағай
Қөңіл-күй:алақай, әттең,шіркін.
Жекіру: тәйт,жә,тек.
Шақыру: шөре-шөре,моһ-моһ.
Септеулік шылау:үшін,дейін,жуық,әрі,бірге.
Жалғаулық шылау: ынғайластық(мен,бен,пен,және,әрі,да,те,та,де);
қарсылықты(бірақ,дегенмен,алайда,сонда да,сөйткенмен);
себеп-салдар(өйткені,себебі,сол үшін,сондықтан);
талғаулықты(не,немесе,я,яки,болмаса);
кезектес(кейде,бірде,біресе);
шартты(егер)
демеулік шылау: сұраулық(ма,ме,ба,ба,па,пе);
күшейткіш(ақ,ау,ай,да,де,та,те); белгісіздік(ау,мыс,міс,кейде);
болымсыздық(түгіл,тұрсын,тұрмақ); шектік(ғана,тек,ақ);
нақтылау(қой,ғой,ды,ді,ты,ті).
Сөйлем: хабарлы, лепті,сұраулы,бұйрықты.
Жақты-бастауыш бар.
Жақсыз-бастауыш жоқ.
Жалаң-нераспространенное.
Жайылма- распространенное.
Толымды-полное.
Толымсыз-неполное.
Атаулы-назывное.
Оқшау сөз:
Қаратпа-обращение
Қыстыра-вводное слово
Одағай-обращение
Төл сөз-жазушының сөзіндегі біреудің өзгертілмей берілген сөзі.
Автор сөзі- төл сөздің айналасында берілген жазушының өз сөздері.
Төлеу сөз- жазушының сөзіндегі біреудің өзгертіліп берілген сөз.
Салалас құрмалас сөйлем:
Ыңғайлас:және, әрі, да,де,та,те.
Қарсылықты:бірақ,дегенмен,сонда да, сөйтсе де,әйтсе де,алайда.
Себеп-салдар:өйткені,себебі,сондықтан,сол үшін.
Кезектес:бірде,біресе,кейде.
Талғаулы:не,немесе,әлде,я,яки,әйтпесе,не болмаса.
Түсіндірмелі: жалғаулығы жоқ.
Сабақтас құрмалас сөйлем
Шартты: са,са+ж.ж; май,мей,пай,пей,бай,бей;генде,ғанда,қанда,кенде.
Қарсылықты: са да, се де;ғанмен,генмен,қанмен,кенмен; а,е,й+тұра;қаны,кені,ғаны,гені+болмаса;ғанша,генше,қанша,кенше.
Қимылсын: а,е,й,ып,іп,п; ма,ме,па,пе,ба,бе+с+тан.тен;ған,ген,қан,кен+күйі,қалпы,бойы;ған,ген,қан,кен+дай,дей+болып.
Себеп: ғандықтан,гендіктен,қандықтан,кендіктен;гені,ғаны,кені,қаны+үшін;ма,ме,па,пе,ба,бе+й; ып,іп,п; үш шақтағы етістік+деп; ған,ген,қан,кен+соң.
Мақсат:мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек+шы,ші+болып; у+үшін; шартты,қалау,бұйрық райлар+деп, қы,кі+тәуелдік ж.+келіп.
