Салпы етек, шұбалаң жаулық қара кемпір екі бөлме, бір кухня, ащы шектей шұбалған тар коридорда ыбырсып жатқан қиқым-сиқымның шетіне шыға алмады. Сыпырғыш ұстап үйренбеген ебедейсіз қол бірін жинаса, бірін шашып алады.
- Қараң қалғыр қала тіршілігінің қуыс-қуысы, бөлек-салағы неткен көп!
«Үйін тазаламай, тал түске дейін ұйқы соққаны несі?»- дегендей төр жақтағы есікке ауық-ауық қарап қояды.
Өзінің төрт қанат шатпасы болғанда ғой, әлдеқашан айнадай боп шыға келер еді. Екі қара ала, екі терулі алаша, күн жеп тастаған көне төсек қап пен күйе-күйе аяқ қап. Ық жаққа апарып төрт-бес сіліксең жетіп жатыр. Аузы қисайып кеткен атамзаманғы жүк аяқ, ұста қайнысы қалай болса солай лекерлей салған абажадай әбдіре тек көшкен-қонғанда ғана қозғалады. Қара орманының сиқы сол. Оның өзі де ұзатылған қыздың отын жинайтын шошаласында иесіз қалды.
Әліге дейін көз алдында: үш бума уық, керосин құйған темір күбінің ар жағына, босаға жақ бұрышқа тығылды; көгі үзіліп сылдырап тұрған төрт кереге - бұл үйдің үзік-туырлығы, қызының үйінің тоқымдары мен жабулары, ыбырсып жатқан көп киіздің астына түсті; талайғы тал шаңырақ аядай қуыстан орын тимей, сыртқа, шошаланың төбесіне төңкерілді. Соның бәрін жайғастырып жүріп, адыра қалғыр, көзінің жасын тыя алсайшы. Жыламай да қайтсін! Баяғыда атасы жарықтық өз қолымен шаңырағын көтеріп, енесі байғұс уығын шаншып қалқитып берген қашанғы төрт сағанақ қой! Одан бері талай заманақыр өтсе де шайқалмай келіп-келіп, енді міне, айдың-күннің аманында біреудің күбір сасыған қорасында жайрап қала берді. Аяққап пен төсекқапты көзімдей көр деп екі абысынына ұстатты. Әбдіре мен жүк аяқты екі келініне қолдатып жіберді. Бұларды аттандырып салуға келген қатын-қалашқа ожауы мен табақтарына дейін таратып берді. Төрт қанат шатпаның сүйегіне, қара қазанына ғана тимеді.
Қызын былайырақ шығарып:
- Қарағым, өзің өскен құрым күркені жазда үйіңнің қасына қалқитып тігіп қой. Кім біледі шаһарлы жерге үйренісе алмай қайтып кеп жатсақ, әйтеуір, өз үй, өлең төсегіміз күтіп тұрады ғой,- деді.
Қаршадайынан жолдас болған мүліктен қалағына қорғасын құйған ұршығын ғана алды. Керегенің басында қара тайлақтың жүні ілулі тұрушы еді. Соны тастаған жоқ. Қалаға барғанда қу тақтайдың үстінде құйымшағымыз тықылдап қалай отырамыз деп, екі теру алашаны буды. Келгенше поезда басына жастық қылды.
Анада баласы көшіріп әкетем деген әңгіме шығарғанда-ақ қатындар айтып еді: «Асты тақтай, үсті тақтай, ортасы шылдырмақтай ақ пәтерге де кірерсің. Жұмсақ көрпені төрт қабаттап астыңа төсеп, қақ төрде қақырайып бір отырарсың. Суың келулі, отының түсірулі, қазаның асулы. Әй, қаланың тіршілігінің несін айтасың, қолыңды бір жылы суға маласың ғой!»- деп.
Бұл ойлаушы еді: «Апыр-ай, сонда екі қолым алдыма сыймай, ұзақ күнді кеш қыла алмаймын-ау!»- деп.
Қатыны құрғырлар жырқылдап кеп күлетін еді:
«О жағынан қам жемей-ақ қой!»- деп;«Қара балаң тірі болса, әлі-ақ бір күні сидаңдаған қу сирақ бір шүйкебасты қолынан жетектеп әкеп тұрар»,- деп;«Бұ заманның қызы оқимын-тоқимын деп жүріп, әбден сарқарын тартып егдергенде барып тұрмысқа шығады»,- деп; «Ондай тасаяқ неменің бір жылға жетпей-ақ іші бұлтиып шыға келетін»,- деп; «Келін-балаң кеш болса-ақ, қол ұстасып киноға кетер»,- деп; «Үйде алдыңдағы қуыршағыңды құшақтап, әлди-әлдиіңді айтып сен қаларсың»,- деп; «Біз бейбаққа қала болсын мейлі, дала болсын мейлі, қашан қара көрге кіргенше, қол қусырып қарап отыру бәрібір жоқ қой»,- деп.
Сонда да бұл: «Иә, қазір қатын пайғамбар болған заман ғой. Әлгі айтқандары рас болса рас та шығар. Бірақ, ең болмаса, келінім бала тапқанша ермек қылайын»,- деп ұршығын жол азық салған дорбаның бір бұрышына тыққан.
Сонау ит арқасы қияннан қалтаға тығып әкелген қос уыс жүн қашанғы ермек болсын. Баяғыда-ақ шетіне шыққан. Жүн-жұрқаны көп жеп қойған қомағай ботаның тамағынан түскен қоядай кішкене домалақ жіп тышқан домалатып әкетпесе, жатқан шығар бір жерде.
Енді, міне көрмейсің бе, ермек болсын деп, бір ауық үйге айналайын десе, осылай бірін келістірсе, бірін келістіре алмайды. Сосын: «Ит жегір-ай!»- деп қолын бір сілтеп, төр алдындағы күрпілдек тақтай төсекке барып қисаяды. Жантайып жатып қайдағы-жайдағыны ойлайды. Қайдағы-жайдағы ойлағанда да өрісте жайылып жүрген інгені, белдеуде байлаулы тұрған ботасы жоқ қаланың кемпірі шырқ айналып үйіріліп баяғы бір баласы мен бір келінінен басқа нені ойлаушы еді...
Жарықтық бұ жақтың өкіметі - әлде сүйектерін сүйретіп алыстан келді ғой деп аяғандары ма, әлде жансыз-жақсыз жалғыз екен деп қарасқандары ма - әйтеуір күз түсе көшіп келген бұларға жаз шыға қаланың қақ ортасынан ойып тұрып қос бөлмелі, тағы да толып жатқан бөлек-салақ қуыстары бар жаңа пәтерді жарқыратып бере салғаны.
Баяғы қи жағып, қимай түтеткеннен басқаны көрмеген ауылдас әйелдердің айтқандары ып-рас: бір шүмегін бұрасаң - суы келіп тұр; бір шүмегін бұрасаң - оты жанып тұр. Жуынып-шайынатын моншасы екеш моншасына дейін ішінде. Моншасын айтасың-ау, әлгі басыңа шапан бүркеніп, қалқа қылар қалтарыс іздеп қыр асып әуре болмайсың, әжетханасына дейін отының басында. Әуелі, құрып қалғыр, қысылып жүрді. Қара қазанның, асулы ырысханаңның дәл түбіндегі қуыста жалтыраған тас келіде қонжиып қайтып отырарсың! Бірақ бұл жұмыр бас неге көнбейді, оған да үйренді. Осы күндері қаланың тәрі мен тәртібіне шорқақ түз адамы келе қалса: «Отағасы, қолыңызды жусаңыз мына бір есікке, дәрет алсаңыз әне бір есікке кіріңіз!»-деп алдына түсіп, тақылдап тұрғаның.
Айтсын-айтпасын, қала жарықтық нағыз әйелдердің жайы екен. Құрық сілтер жерде -«алың, алың» деп базарың тұр, қамшы сілтер жерде -«бажалыста, бажа-лыста» деп дүкенің тұр. Тіпті қаланың әйелі естігені ішіне сыймай, өсек айтқысы кеп көмекейі бүлкілдеп бара жатса, бір үйден бір үйге жүріп аяқ ауыртып әуре болмайды, бір жағынан енді-енді шырайы кіріп келе жатқан әңгімені қимай, бір жағынан үйде өзін күтіп тұрған мың бір түрлі шаруаны ойлап қылпылдап әлекке түспейді, ошағынан он қадам ұзамай жатып, айналайын қара темірдің құлағын бір бұрайды да, саулай жөнеледі.
Туғалы қыр тұрмысының тауқыметін тартып арқа еті арша, борбай еті борша боп жүрген ол көзінің қарашығының, ботасының, қоңыр қошқарының, құлыншағының, аспандағы айы мен жұлдызының, жердегі асқар тауы мен айдын көлінің, құлдығының, ақ патшасының, балапанының, шырқ үйіріліп келгенде, баяғы сол етегінен ұстатып көз көрмеске көзін асырып әкеп отырған жалғызының, жаман қара баласының арқасында, міне, осындай пейішке күмп етіп кірді де кетті. Көшіп келгенде бас қалқалаған қарағай шарбағы, қабаған иті, шүңірек көзі, шүңкиген сақалы бар қырыс маңдай қырсық шалдың қоржын бөлмесіндегі екі қолтық буыншақ-түйіншекті бес-алты бала жігіт таласып жүріп таксидің артына тықты. Таласып жүріп жаңа пәтерге кіргізіп берді. Бір теру алаша мен бір чемодан кітапты құшақтап төргі бөлмеге баласы жайғасты. Бір теру алаша мен бір чемодан көйлек-көншегін құшақтап қапталдағы бөлмеге бұл жайғасты. Ас үйге төрт-бес тарелка мен шұбар ала кастрюль жайғасты.
- Бауырым, баспананы соқтың. Сендей жігітке шөбі түсіп тұрған бойжеткеннің де маңдайы жарты қарыс шығар. Оған ертең, аузыңнан не шықса да, екі еткізбей орындатып бақ. Әйтпесе, біздің пақырлардай пәлен жыл бойы жат біреудің босағасында күйелеш-күйелеш боп пеш жағып жүрсе білер еді сендей күйеудің қадірін!- дейді баласының бұрын үйленген құрдастары, қаңырап тұрған екі бөлменің тыр жалаңаш төрт қабырғасына қызылды-жасылды жиһазға қызығып тұрғандай тамсана телміріп.
Әлгі бата жүрмейтін көк мойнақ шөлмектің бір-екеуінің бөксесін жылтыратып, бұл екеуінің қолын кезек-кезек қысып олар да жөніне кетті.
Ай тақыр екі бөлмеде аналы-балалы екеуі оңаша қалды. Ауылдан көшіп келгелі көзіне жас алмап еді. Енді, міне, үсті-үстіне жыбырлап барады. Жаулығының ұшы-мен бір сүйкеп қойды.
Марқұм осы үйдің адамы осы баласы туғанда қолыңдағы жалғыз қашарын кіндік кесерге беріп еді. «Ертең балаңның таңдайын ағартатын баурынан тартар жалғыз сиырыңды жетектете салғаның не?»- дегенінде: «Әй, біздің үйдің әйелі, бүлк етпе. Мойныма ала дорба іліп, ел ақтасам да, қарағымның қарнын аш етпеспін», деп еді. Аш етпеді ғой... Баласы екіге толмай жатып майданға кетті. Бар болғаны екі рет қана хат салды. Екеуін де госпитальда жатқанда жаздыртыпты. Алдыңғысында бұғанамнан жараландым деп еді, соңғысында басынан оқ тиіпті. Соңғысының тұсында: «Басынан жарақаттанса, бәлкім елге қайтарар»,- деп үміттеніп еді, оқ астына қайта кетіпті. Сол кеткеннен мол кетті. Соғыстың тұсында келген қара қағаз ауылсоветтің кеңсесінде жатып-жатып, бұлардың қолына баласы төртінші класты бітірген жылы зорға тиді. Жарықтық, жатқан жері жәннат болғыр, артына, әйтеуір, қарайтып жалғызын қалдырғасын болды да.
Баласы кішкентайында әуейілеу еді. Мал сауып жатқанда қой қосақтас деп жіберсең, ауылдың шетінде батып бара жатқан күннің шапағына қарап аузы аңқайып тұрар еді.
Соны көрген шопан қайнағасы:
- Айтпады деме осы балаң адам болмайды. Малдың қарасынан қашқан қай қазақ оңып еді. Әттең тілімді алмайсың, бір жаз бойы қозы қайыртып, қой құрттатып қойсаң, малдан қашқақтағанын көрер ем. Жалғызым жетілген соң жетісем деп сен жүрсің. Осы шіркін, сірә, өз нанын өзі тауып жей алса жарар еді,- деп күйіп-пісер еді.
Кешке жатарда баласы бұның құлағына сыбырлайтын:
- Апа, мен адам болмағанда не боп кетем?
- Е, не боп кететіні несі? Енді бір он жылда мынау деген жігіт боласың!
Баласы шопан шалдың сөзіне қатты сеніп қалса керек, бұған иланбаған ыңғай танытады. Туырлықтың жыртығынан түскен жұлдыздардың жылтылына телміріп сұлқ жатады. Енді бұның көңіліне уайым қашады. Апырай, осы бала шынында да бір түрлі. Асық ойнамайды. Ләңгі теппейді. Қозы қумайды. Айдалада жел ұшырып бара жатқан қағаз көрсе, алымы жоқ, берімі жоқ соңынан шапқылай жөнеледі. Итсигектің басына ілігіп қалған жерінен жұлып ап, бас көтермей оқып келе жатқаны. Кейде қараптан-қарап отырып айтқан сөзді естімейді. Ауылдың алдындағы сағым шалып жататын құла далаға ертелі-кеш тесіледі де отырады. Осының бәрі тегін бе екен өзі. Анада шашын алып беріп кеткен ақсақ қоймашы: «Мына патшағардың басы қызық екен. Маңдай жағы жаңа піскен шәмші қауындай дөңгеленіп жатыр да, желке жағы қазанның асқабағындай қыртыс-қыртыс. Екі шекесін қара, әлдекім дойырмен тіліп өткендей, жыртылып айырылып тұр. Мынауың әйтеуір мен көрмеген бас екен!»- деген. Сұңқылдаған сұмырай: «Қайдағы-жайдағыны айтып қақылдап кетіппін, жаманды-жақсылы Құраш бақсының жиенімін ғой, тілім тиіп жүрер-ау»,- деп, қос шекесінен бүріп ұстаған тегеурінді қол мен лып-лып еткен алмас ұстараның ащы жүзінен сескеніп тырп етпей отырған қара баланың құж-құж желкесіне: «Тфә, тфә!»- деп былш-былш түкірген-ді. «Нысаналы екен балаң,- дейді әлгі көгермегір қоймашы.- Иә, аузымен құс тістеген дүлдүл, иә қотыр тоқтыны көтеріп ұрып бауыздай алмайтын мырқымбайдың өзі болады».
Сумақай қоймашының ол сөзіне бұл күлген де қойған. Бірақ, байқады, осы жаман неменің жүріс-тұрысы әлгі ақсақтың айтқанының алдыңғысынан гөрі соңғысына көбірек келіңкірейді. Көрші үйдің еркегі атқа жұмсаса, жайылып жүрген жылқының маңына жақындай алмай, қолына ұстап кеткен жүгенін жерге сүйретіп, кесектеп айдап әкеледі. Шөгіп жатқан түйеге бөксесін арта алмай тырбаңдап жатқаны. Бұл неғып тап осынша бозымбай болды екен? Ер жігіттің нағашысын сұра деуші еді. Өз төркіні, құдайға шүкір, қолынан дойыры түспеген өңшең ала көз, қызыл кеңірдек... Атадан көп туса да, солқылдап тұрған шақтарында сойылға көп жығылып өспей қал-ған... Бүгінде айналасы отыз-қырық үй. О да бір қонысқа бас қоса алмай Арқаның дөңінде, Хорезмнің ойында бет-бетіне бытырап жүр. Оларға тартса өз иығын өзі жұлып жеп, жаланып тұрар еді. Ал енді әкесі пақыр, жер жеткізбесін, әйел бұның лақтырған таяғын әкеліп бере алмайтын. Шаруаға қырсыз. Баяғыда көшіп-қонып жүргенде түйеге жүкті қайнағасы мен бұл артады да, ал әлгі осы үйдің адамы мен абысыны көтеріп беріп кеткен теңге күштері жетпей тілерсектері дір-дір етіп тұрғандары. Сөйтіп жүріп пақыр думаншыл-ақ еді. Есілдерті ат пен домбыра-тын. Бұл осы ауылға түсіп құда шақырысқанда төркін жұрты: «Ақтылы қой мен торала жылқыны өзіміз де айдап көше алмай жүрміз. Бізге мал керек емес, алды деген атақ керек. Әлгі күйеу баламыздың бәйге бермейтін буырыл биесін қалаймыз деп қадала қалғандары. Есіктің қыр көзінде әңгіме тыңдап отырған осы үйдің адамы шайға шоқ әкеп кіріп қайта шығып бара жатқан жеңгесінің шалғайына оратылып сыртқа атты. Үйдегілер қауқылдасып қала берді. Шай кетті. Ет келді. Ет кетті. Ағарған келді. Қонақтар бата жасап, аяқ созайық деп сыртқа шықты. «Ау, әлгінде ғана белдеуде тұрған бәйге бурыл қайда?» «Жаңа тұрған!» «Жер жұтты ма, көк жұтты ма!» Жұрт аң-таң. Бір уақытта атасы жарықтық: «Ау, әлгі біздің бала қайда?»- дегені жан-жағына алақтай қарап. Құдалар да қайран: «Бәсе, күйеу бала неге көрінбейді осы?». «Бәйге бурылды сол мініп қашқан болды, артынан қуып жетіп ұстаңдар найсапты!»- Төрт-бес жігіт атқа қонды. Ертеңіне сәскеде қуғыншылар «көп болса, қыздарын қайтып алсын, бәйге бурылды бермеймін» деп елден шығынып бара жатқан қашқынды құла түзде қуып жетіп, қайтарып әкелді. Сөйткен бәйге бурыл бұның төркініне бәрібір мал бол-мады. Ауылдан шыға дәрет орнына қан сұлатқан жануар бөтен елде бір жыл бойы құлағын тіктемей қояды. Ақыр соңында: «Күйеу мен жиеннің назасы жаман дейтін еді, назасына қалдық білем»,- деп жетектеп әкеп беріп кетті. Ауылға оралған соң бурыл бие бір айдан соң үйелеген жерінен тұрмай қалды. Содан осы үйдің адамы «барлық пәле сенің төркініңнен келді» дегендей біразға дейін бұның бетіне қарамай жүрді. Бәйге ат сөз болған жерде марқұм күні кешеге дейін бір күрсініп қоятын. Ат құлағында ойнап өскен әкесіне тартқанда да бұл шіркін тап осындай салбөксе болмаса керек еді. Ал атасы жарықтық омырауы алқа-салқа, ылғи быршып терлеп жүретін мұрны қолағаштай қызыл күрең шал еді. Енесі пақыр дәулетті жерден шыққанмен мақтамасаң былқ етпейтін шығымсыздау кісі-тін. Сол мінезіне қанық атасы жарықтық кемпірінің шайына көңілі бітпегенде, ол қазан-аяқ жаққа күйбеңдеп кеткенде, қол сандықтан түрулі шай алып түп-түгелімен тас құманға бір-ақ төңкеріп, қағазын табадағы жайнап жатқан қызыл шоққа лап еткізіп, түк көрмегендей тып-тыныш отыра қалар еді. Шыны аяқтың түбіне жұққан қан күрең шайды ішіп жатып: «Шындарыңды айтыңдаршы, балалар, басқа үйден осындай шай іштіңдер ме? Пай-пай біздің кемпірдің демдеген шайына не жетуші еді. Бір өзі бір құнан қойлық қой»,- деп көзін қысып қояр еді. Сонда енесінің тұмсығы қызарып, шошаңдап алдына түсе берген жаулығының ұшын кейін серпіп, тағы бір түрген ақ құйрық қағаз шайды лақ еткізіп құманға құя салар еді.
Көзі көре қалды, атасы марқұм ылғи солай лақылдап асып-төгіліп жүретін. Одан арғы аталарының да кербез аты, керік аты тарағанмен, тентек аты тарамапты. Баяғы итырқылжың замандағы қырқыстардың қай-қайсысында да осы ауылдың ат қосты хабары естіледі де, адам қосты хабары естілмейді. Сарайшықтағы қалмақтарды шабатын жорыққа жаужүрек болғанмен жұқа тақым Қонай батыр атты осы ауылдан мініп аттаныпты. Соған қарағанда, осы ауылдың найза мен дойырға үйірлігі шамалы секілді. Жатты былай қойғанда, тентегі мен телісі молырақ ағайын ауылдардың өздері-ақ жылқыларын тырқыратып қуып күн бермеген көрінеді. Қайткен күнде де, осы ауылдың аузы салымды болғанымен, қанжығасы қанды емес сияқты. Әй, бәсе, бұдан туған бала қалайша босбелбеу болады деп еді-ау. Сөйтсе, өз тұқымына тартып жүр екен ғой...
Астапыралла-ай, адам иттің көңілі бас білмейтін байталдың құйрығындай бәтуасыз шыбжыңдайды-ау кейде. Қайдағы бір сумақайдың сандырағына ілесем деп аруағынан айналатын ата-бабаға қараптан қарап тіл тигізе жаздағанын қарашы. Сол суайт не біледі дейсің! Өткен бір жолы ылғи қабағынан қар жауып түксиіп жүретін жүн маңдай мұғалімнен сұрап еді, бетінің өзінде бес батпан зіл тұратын сұп-сұр пақыр ыржаң ете қалғаны. «Әй, жеңгей-ай, жоқтан өзгені уайымдай береді екенсің. Малға қыры бар, малдың тілін малдан артық білетін қазақ сенің балаңсыз да жетіп жатыр. Ай қараса ай қарасын, мектептегі баланың маңдай алды сол!»- дегені. Міне, бұл бозымбайдың сондайы тағы бар. Жыл сайын мақтау қағаз алады. Бұл бағытымен төрт қанат жаман шатпаның төрінде ала қағаз қыстырылмаған уық қалдырар түрі жоқ.
Соны ойлағанда, топырағы торқа болғыр ата-бабаның басын тағы ауыртады. Тап осы ауылда арғы-бергіде ділмар болған, сұңғыла білгір болған да ешкім естілмейтін сияқты еді. Сөйтіп, жүріп өздері сонау байбақтының Шоланымен құда. Шоланнан Дат туғанда, Даттан Сырым тумай ма? Сырым осыларды жиен тұтыпты деседі. Арқадағы асына үй апардық, қырық ірі қара соғым, қырық саба сауын апардық деп күпілдейді, осы ауылдың екі шалының басы қосыла қалса. Сөйтіп жүріп, өздері түп нағашымыз баяғыда бір тайпа елді Сауран айналдырып әкеліп, осы қонысқа қондырған Есенқұл баласы Есек батыр деп бөседі. Сөйтіп жүріп өздері, бұл тайпаның жуастары «көп ділмардың аулы» деп желпінтіп, еті пысықтары «көп бәдіктің аулы» деп шенейтін бұның төркін жұртын да осылар жиен қып жатады. Қабағы қаттылары бұны «келін» деп тұқыртса, қабағы жылылары «жиен» деп еркелетеді. Не де болса, шешен мен ділмар, сұңғыла мен пысық бұлардың төңірегінде көп болғанмен, өздерінде жоқ. Сонда мына жаман нағашыларына тартпағанда, кімге тартып осылай боп жүр дейсің! Ең азы бұның кәкесінің өзі салқын сазда сары қымызды сапырып отырып: «Келдібай мен Майлыбай, бір құдыққа қондың-ай, батыр - бізден, би - сізден, шаршымызға толдық-ай!»- деп ыңылдап отырмаушы ма еді. Сөйткен ата-баба жаман жиендерін тегін тастады ғой дейсің бе?
Соны ойлағанда әлгінде ғана таңқы құдықтың түбіндей тартылып қалған көңілі қайта шалқып шыға келеді. Әлгі жүнқабақ мұғалім дұрыс айтады. Қой құрттайтын қазақ мұнсыз да жетеді, ал ала қағаздың артына түскен азамат қай бір толып жатыр. Осы немені көген мен шөмеленің маңынан жүргізбей-ақ қояйын деп көктемде қозы салдырмады, жазда айыр ұстатпады.
Бригадир боп жүрген бір жамағайындарының шала бүлінгені:
- Колхоз байғұс бір қолын екі ете алмай жатқанда, сен пілдей бір жігітке қағаз күйелетіп қоясың. Оған қайдағы бір жын-сайтанның суретін шимайлатқанша, неге елмен бірге шөп тырмалатпайсың?
«Мынау да былшылдайды екен,- дейді бұл айырдың сабына сүйеніп тұрып.- Арманда кеткен пақырдың артында қалған қу жалғызын қыста бірер уыс тары талқан артық келер ме екен деп, қаршадайынан тұщы ұйқысынан айырып шөп тырмалатып қойып, не өліп барам. Ол қай бір жұрттың баласындай жүзіктің көзінен өтіп жұтынып тұр. Мүлгіп-қалғып жүргенде көліктен құлап мертігіп, ораққа түсіп майып боп жүрсе, тірі ел-жұртқа, өлі аруаққа не бетімді айтам!».
Дегенмен әлгінің сөзінің шымбайына батқаны. Қағаз күйелегені несі? Жын-шайтаны несі?
Түс ауа пішеншілер үйлеріне қайтады. Табалдырықтан аттай бере... Астапыралла... Шыққыр көзі не көріп тұр... Мына жүзіқараның тізесі темір боп қалған ба... Неге иілмейді... Неге сәлем етпейді?!
Сөйтсе, қақ төрде атасы отыр. Қолында кесе. Қасында сыртына алабажақ әшекей салған бүйірлі тас құман. Терлеп-тепшіп шайды тартып отыр. Шақпақ қантты тісіне апара беріп, есіктен кіріп келе жатқан бұған қарап кілт кідіріпті. Көзінде бір қуақы ұшқын тұр. Әлгінде ғана кемпірімен әлдене деп әзілдесе керек. Мұртының бір жақ шалғысына моншақтай мөлдір тамшы ілініп қапты. Шүңірек көзінің маңайы шып-шып тер. Омырауы да дәл баяғысындай. Екі жаққа атысып-шабысып кеткен жағасының бір ұшы көкірегінде жатыр да, екінші ұшы мысықтан қашқан ақ тышқандай дәл оң жақ құлағының түбінен жылт-жылт сығалайды. Басында баяғы бұған қайытқан тік кенере мауыт телпек.
Бұл аузын ашып тұрып қалды. Көзіне қос көрінейін дегені ғой. Әлгі ит жегір айырды әуеге әуп-әуп көтеріп, қырық қайтара қақшаңдап жүргенде бұны бірдеңе иектесе иектеп кеткен де шығар. Әйтпесе, баяғыда бөтен қаланың желкесіндегі көне моланың бір пұшпағында қалған жарықтық дәл бүгін, үстіміздегі елу тоғызыншы жылдың ағуысында, дәл мына төрде, дәл мынандай боп қайдан шалқып шай ішіп отырсын...
Көзін бір уқалап қайта қарады. Сөйтсе, атасы әлгінде көргеніндей, қақ төрде жерде емес, қақ төрде көкте отыр. Көкте болғанда да, екі жаққа шатқаяқтап шегінісіп кеткен екі тал уықтың арасында отыр. Баласы бұрын бір мұртты батырдың журналдың сыртына шыққан үлкен суретін төрге іліп қоятын еді. Соның орнына бүгін атасы жайғасыпты.
Енді түсінді. Манағының айтып жүрген күйелі қағазы мен қайдағы бір жын-шайтаны осы болды. Сонда өз ағайынын өзі танымағаны-ау!
Мына жүгірмек өзі тумай тұрғанда дүние сап қойған атасының дәл осындай шал екенін қайдан біліп жүр? Өзімен өзі сөйлесіп, көлеңкесіне қарап ербеңдеп, сұқ саусағымен ауаға әлдене шимайлап отыратын әуейі неме бұл жоқта сандық ақтарған болды. Осы үйдің адамының баяғыда Қарабұғазға жалға барып, сыңар доңғалақ қол арбамен тосап тасығанда алған паспорты жатушы еді. Соның арасында атасы жарықтықтың әлдеқашан сарғайып кеткен ескі суреті бар-тын.
Бір күні ұлы теңіз бен қара көк құрдым шығанақтың арасын қосып жөңкіле ағып жатқан жойқын судың бір бетінде қазақ пен түрікмен аралас отырған құрым күркелі ауылға делдитіп ақ киіз қалпақ киген қара орыс келе қалды. Тыр жалаңаш. Алақандай ғана ақ сор кенеп лыпа абыройын жауып тұр. Төсі уда-дуда, білегі уда-дуда. Бурадай-бурадай екі борбайын да қыл-қыбыр басып кеткен. Күнге әбден күйіпті-ақ. Қара буыршын сияқты. Ана үйдің киіз есігін мойнына іліп ап бір қарайды да, басын шайқап шығып кетеді. Мына үйдің есігін мойнына іліп ап, бір қарайды да, басын шайқап шығып кетеді. Бір уақытта ауылдың ең шетіндегі бұлардың шатпасына да таяп қалды. Белдеуде атасы жарықтық аттан ада болғалы тақым артып жүрген қоңыр есек байлаулы тұрған-ды. Әлгі неменің соны көре сала ыржаңдап күле бергені. Санын шапалақтап мәз болғаны. Бара сала құшақтай алғаны. Қалқан құлақтың ұшынан қайта-қайта шөпітіп сүйсін-ай кеп.
Үндемей отырып тілін тығып ала қоятын енесі байғұс:
- Бұл жарықтықтардың аузы ештеңе талғамайды-ау осы,- дегені.
Үй ішіндегілер күлерін де, күлмесін де біле алмай сазарып қапты. Бейсауат қонақ белдеудегі қоңыр есекті аймалап болғасын құшағын жайып табалдырықтан аттады. Аяғын да шешпестен жаюлы жатқан дастарқанды баса көктеп, қақ төрде қақырайып отырған атасына қарай тұра ұмтылғаны.
- Құдай сақтай көр!- деп енесі мен бұл екеуі екі жақтан атып тұрды.
Осы үйдің адамы қаннен қаперсіз. Көк ала көрпені бүктеп-бүктеп көкірегіне басып, жер бауырлап ап шайдан бас көтерер емес.
Атасы жарықтық екі қолын бірдей созып тұрған еңгезердей еркекке қолын берерін де, бермесін де біле алмай қипақ-қипақ етеді.
- Қолыңды беретіндей сен қай бір қажыға барып келіп отырсың. Қол ұстайтындай бұл неме қай бір сауап іздеп жүр дейсің,- деп кемпірі безеңдейді.
- Қой, қол берген дұрыс. Бұл ағайындар әуелі құшақ-тасып алады, аты-жөніңді сосын сұрайды,- дейді тосап тасып жүріп орыс жігіттерімен де азды-кем дәмдес боп қалған осы үйдің адамы.
Атасы жарықтық: «Келін, шырағым, сен не айтасың?»- дегендей көзі жапалақтап бұған қарайды, бұл: «Атажан-ау, мен не білем, өзіңіз ретіне қарасаңызшы»,- дегендей жерге шұқшияды.
Шал ұсынған қолды алды. Қонақ ыржиып оң жақ босағадағы бір қап тезектің үстіне отыра кетті.
- Қап, мына жарымағыр отынды жаншып тастады-ау. Тасырайып отырғанда астындағы көк жападан шаян шығып шағып алмайды екен,- дейді бүгін таңертең салқынмен теріп әкелген «қып-қызыл олжасы-ның» көзапара күл боп күйреп бара жатқанын көріп күйгелектеп отырған енесі.
- Тс-с, найсап!- деп кемпірінің тақымын бір шымшып алды, аңтарылып қалған атасы.
Қонақ асығар емес, су толы шелекке қарап бірдеңе дейді.
- Су сұрап отыр!- дейді осы үйдің адамы білгішсініп.
- Е, шай ішсеңші. Ожаумен су сұрайтын қараң қалғыр Қарабұғазыңды біздің айналайын Қаратау жарықтықтың күні-түні құлағыңды сарсытып, сарқырап жата-тын Күркіреуік-Жармышы деп отырсың ба, жоқ Ағашты-Ондысы деп отырсың ба?- дейді енесі бажалаңдап.
- Ау, бұл жарықтық сенің, ол былшылыңа қайдан түсінсін, одан да оттамай суыңды берсейші,- дейді атасы күйгелектеп.
Енесі пақыр шалының бетіне бажырайып қарады да, шелектен бір бақыр су алып берді.
Қонақ оны басына бір-ақ төңкерді. Ай қасқа маңдайын тер жуып кетті. Киіз қалпағымен маңдайын, бетін, мойнын, жүн-жүн омырауын бір-бір сипап шығып, мыж-мыж қып қайтадан жапырайтып басына киіп алды. Сосын атасына қарап: «Бабай қарашой. Маладес. Бұ бота! Мәскуа байдош. Кәзит бойдош!»- дегені. Бұл көк желкесінде отырған үсті-басы жүн-жүн қонақтың әңгімесін құранның сөзіндей жаттап-ақ отыр.
Орыс жігіттерінің арасында жүріп «куаз» ішіп, «тіл сындырып» қалған осы үйдің адамы әлгі сөзді қазақшалай бастады:
- Бұ кісі айтады. Сенде шал бір керемет тайлақ бар дейді. Соны бер, Мәскеуге әкетем. Түйеңді берсең, жақсы шал деп кәзитке шығарам дейді.
Атасы жарықтық пен енесі пақырдың көздері шарасынан шығып кете жаздады. Бұл да аң-таң. Үйдің іші не дерін білмей абдырасып қалды. Маңғыстаудан бір үйлі жан боп аяқ артып келген қара мая былтыр қимай ішіп жарылып өлді. Содан бір тайлақ қалғаны рас. Бірақ мынау тосап тасып, тозаң жұтып жүрген жұрттың ішінен: «Малыңның есебін аламыз»,- деп білек сыбанып ешкім шықпаған соң, бұ да үндемеген. Соны мына орыс біліп кеп отыр. Қой, қой, бұл айналайын Кеңес үкіметі бедірейіп жатқан қара жердің астында не бар, не жоғын бұлжытпай біліп отырғанда қазақтың жалба тымақ жаман қара шалының ішінде не жатқанын неге білмесін! Баяғыда ауданнан келген қисық аяқ уәкіл алдына ала қағазды жайып жіберіп жеті атаңда пәлен-пәлен болыпты, түген-түген болыпты деп сайрап қоя бергенде жағасын ұстаған-ды. Бірақ, кемпірі құрғыр: «Бір қыста бар дәулеттен айрылып жұтап қап, Желтаудан жаяу-жалпылап зорға жетіп оралғанда «бай - құлақ» деп қолын шошайтып жүрген анау жаман жиенің!»- Досан баласының обалын көтеріп еді. Сөйтсе, өкімет айналайынның өзі де нағыз көріп кел екен ғой. Мынаған да сол киіз қалтасын салақтатып, ауыл айналып шапқылап жүретін сілекей ауыз жеткізе қойды дейсің бе...»
- Алыңыз, тақсыр, алыңыз. Сондай бір қотыр тайлақтың бары рас. Оны мал қылайын деп жүрген мен де жоқ. Мына жаман келін - баламның қол-аяғы аман болсын. Ендігі жерде осылардың ай сайын алатын азғантай тиын-тебені маған мал. Түйесі құрысын. Жеті бабама игілік боп бұйырмаған мал, құлағыңды ұрайын, мені қай ұшпаққа шығарар дейсің! Ала қой, айналайын. Жетектетіп жіберейін бе, әлде ертең есегіме мініп өзім апарып берейін бе?- дейді атасы байғұс шынымен таусыла сөйлеп.
Енесі мен бұл көздеріне жас алды. Сол-ақ екен тезектің үстінде отырған бейтаныс қонақ қойқаңдап ұшып тұрып бұл екеуінің арқасынан қақты: «Нешауа, нешауа! Бабай қарашой, бота қарашой, красибай будет»,- деп елпілдеп жатыр. Қалтасынан суырып ап бір қағаз берді. Сосын атасы жарықтықтың қолын қайта-қайта қысып шығып кетті.
Бір үйлі жан өкірген бұғаздың үстіндегі өткелге қарай кетіп бара жатқан бейтаныс орыстың соңынан сексие қарап есік алдында тұр. Ол артына бұрылып, қолын бұлғаса, бұлар не істеу керек екенін білмей аңырып бір-біріне қарайды.
Үйге қайтып келгесін әлгі қағаздың орауын жазып көріп еді. Ішінен сурет шықты: поселкенің қақ ортасында көсемге қойылған шойын ескерткіш бар-ды; соның қасында есегіне мініп, жымия күліп атасы тұр.
Енді, міне, өз суретіне өзі аң-таң. Бетін шымшып таңырқап тұрған кемпіріне қызарақтап түсіндіріп бағады. Өткен жолы арғы бетке нан алуға дүкенге барыпты. Есегіне мініп қайтып келе жатса, ақ қалпақ киген екі-үш адам ескерткіш қасында әңгімелесіп тұр екен. Тұстарынан өтіп бара жатқан бұны қол бұлғап шақырып алады. Қоярда қоймай ескерткіштің қасына апарып тұрғызып қояды. Біреуі омырауындағы кішкентай жалтырақ темірдің әлде бір тесігінен сығалай қарап, бұны көздегенде, қоңыр есекті құйымшақтан бір нұқып қаша жөнелмекші болады. Қалғандары қарқ-қарқ күліп, тізгініне жармасып, әлгі орнына қайта апарып тұрғызып қояды. Сосын атасы: «Әй, ататын болса, қашып бара жатсам да атады ғой. Басқа бірдеңе шығар- деп тұра береді. Әлгі жалтырақ темірді сығалап тұрған кісі бұған қарап қолын көтерді. «Бұнысы несі?» деп көзін сығырайта беріп еді, бірдеңе сырт ете түскені. Сол-ақ екен, қоңыр есектің құлағы мен иесінің жүрегі бірдей дір ете қалғаны.
Содан әлгілер сол арада қарқ-қарқ күліп қала берген. Бұл құтырғаннан құтылған деп, қоңыр есекті үсті-үстіне төпелеп кете барған.
Атасы жарықтық ештеңеге түсіне алмай отыр. Осы үйдің адамы да желкесін қаси береді. Бұның да жүрегі әлденеге дір-дір етеді.
Тек енесі ғана піскектеп сөйлеп бақты:
- Сақалды басыңмен дүкен сенің не теңің дедім, тыңдамадың. Алып-ұштың да тұрдың. Артының осындай бір пәлеге соғарын сонда-ақ біліп едім. Нағашың пәлен
көрінеді, жиенің түген көрінеді деген қиқудан құлағымыз енді құтылды ғой деп жүргенде жатқан жыланның құйрығын өзім басып келдім де! Енді, міне, көзіңді сығырайтып қағазға басып қойыпты. Көкке ұшсаң сирағыңнан, жерге кірсең шашыңнан тартып шығарып алады. Баяғы қиқудан құтылу жоқ бізге!
Сөйтіп, бұлар бір айдай қос үрей жүрді. Бір күні осы үйдің адамы шылым орайын деп газет жыртып жатыр еді, көзінің ұясынан шыға жаздағаны. Ең соңғы бетте әлгі сурет тұр. Содан атасы жарықтық қоңыр есегіне қонжиып қайтан мінсін-ай кеп. Бір кезде құлағын тоздырған беймаза кемпірдің құлақ құрышын енді өзі жесін-ай кеп:
- Өңі жылы адам екен, жамандыққа бара қоймас деп айтпадым ба? Жоқ ақырзаманды сен-ақ ойлап табасың да жүресің. Сен ғана емес, сенің жеті бабаң түп-түгел шөп басы қимылдаса жүректері суылдап отыра алмайтын үрей қуық сорлылар еді...
Әншейінде есесін жібермейтін енесі пақыр дымы құрып ыстық шайды үн-түнсіз сораптай бергені.
Сол суретті баласы баяғыда бір көріп еді. Әлгі әңгімені де талай естіген. Соның бәрі құлағында қалған ғой.
Үсті-басы жүн-жүн бейтаныс қонақ нағыз қызырдың өзі боп шықты. Соғыстан үш жыл бұрын бұлар баржамен елге қайтты. Жолда Бакуге тоқтап, базар аралаймыз деп жүріп, сасқанынан қалтасындағы осы суретті тауып алып, тексерушілерге көрсетіп еді, олар әрі сығалады, бері сығалады, бастарын әрі шайқады, бері шайқады, ақырында атақты адамның ескерткішінің қасында тұрған есекті шал да тегін кісі емес шығар десе керек, бұларды жүргелі тұрған кемеге жіберді. Сонда жүректері жарыла қуанған бұлар, қапелімде, қиын жерде дем беретін ата-бабаға алғыс айтудың орнына баяғы қоңыр есектің құлағынан сүйетін ақ қалпақты орыстан айнала беріпті.
Мына жаман тегін болмады. Әлдеқашан мыж-мыжы шыққан көне суреттегі бұлдыр елесті тірі адамдай көз алдына сайрата қойғанын қарашы. Сонда бұл бозымбайдың кімге тартқаны? Жағы мен тіліне жалынбағанына қарағанда нағашы жағы, шынында да, құр қалған түрі бар. Бұл ауылдың мал біткені атқа мініп саят құрып, мал бітпегені темір тықытып, ағаш сүргілеп, былғарыға үшкіріп шұқынып кетуші еді. Бұ да сол көп шұқыншақтың бірі болайын дегені ме... Қой, ойын баласының көп ермегінің бірі шығар. Не де болса екінің бірінің қолынан келе бермейтін өнер. Мына ала қағаздағы жымиып отырған аумаған атасы. Дәл қазір: «Е, келін шырақ, аман жүрсің бе, айналайын!»-дейтіндей.
«Аманбыз... Аман жүрміз, айналайын атеке. Баяғы өзің көргендей қайдан болайық. Одан бері де талай сұрапыл өтті ғой. Сен, атеке, туған жердің топырағы бұйырмай түркпеннің жерінде қалдың. Баяғыда Қарабұғазда кешқұрым үйдің көлеңкесінде шариғат айтысып отырып, қайта-қайта қызыл шеке боп дауласып қала беретін құрдасының жеуміт Жұмагелді бар емес пе еді. Жаназаңды сол шығарды. Оған енемнің теңінде жатқан, сіз баяғыда ұрын барғанда буынған күміс кісені бердік. Қасына жайнамазыңыз бен таспиығыңызды қостық. Қараңызға біреу алып кетеді деп қорқатын қара тайлақ сойылды...
Сіз дүние ауғасын енем бұрынғыдан бетер күйгелек боп кетті. Үйден шығады да, жымысқының жүзіндей жымпиып жатқан құба шөлдің көз жетпес қиырына тел-міреді де отырады. «Кетейік, өлсек сүйегіміз туған жерде қалсын»,- деп бізге тыным бермейді. Содан балаңыз екеуміз қызметімізден шығып, айда-жылда бір қатынайтын кемемен елге тарттық. Баяғы мен түсетін судың басында колхоз ұйымдасқан екен. Соған кірдік. Енем енді біз таңертең жұмысқа кеткенде ағыл-тегіл жылап қалады, кешке келгенде ағыл-тегіл жылап отырады. «Келін алғаныма пәлен жыл болды. Әліге дейін үйімнен іңгә шықпады. Мен құдайға не жаздым!»- деп зарланады. Соны естігенде қара жерге кіріп кете жаздаймын. Апырай, шынында да, тас емшекті жібітетіндей қай қырсыққа тап болдым деп таусылам. Сахараның самиян ауасында өскен сорлы басым шаңы бұрқыраған ащы тосапқа түсіп, тізеден теңіз кешкен ауыр жұмыс істеймін деп әйелдің жарық дүниеден көретін жалғыз бақыты - аналық қуаныштан айырылғаным ба деп қорықтым. Қорыққанда жалынғаным-жалбарынғаным өзің болдың, атажан. Алдыңнан кесе көлденең өтпеп ем, бетіңе жел боп келмеп ем. Содан ба, аузыңыздан «айналайын келіннен» басқа сөз шықпаушы еді. Мынау ұлан-асыр дүниеде тек бұлтиған қызыл төмпек боп емес, баяғы сол ағынан жарылып, ақтарылып асып-төгіліп жүретін ақ пейіл қалпыңызда қалсаңыз керек. Көзімізге көрінбегеніңізбен бұрынғыша тілегіңіз біздің үстімізде боп, желеп-жебеп жүрсеңіз керек. Мен елге келген соң екі жылдан соң жас нәресте көрдім. Енем пақыр пәлен жыл сарғайтқаныңда қыз тудың деп тулайды ма деп едім, жоқ суды өзі жылытып, жөргекті өзі жуып, аузыма сорпа ұстап жадырады да қалды. Бұрын қимылымның бәріне қыржыңдап отыратын қара кемпір енді сәл қозғалсам қосақтаса жүгіріп бәйек болады. Немересінің атын Іңкәр қойды. Түн ортасында қол басындай құндаққа айналып-толғанып жүргенін көргенде кеудемді жарып бара жатқан бір алапат сезімнен әрі мырс-мырс жыладым, әрі селк-селк күлдім. Балаңыз: «Мына біздің үйдің әйеліне не көрінген, есі дұрыс па өзінің?»- деп бүйірімнен түртіп қояды. Есім дұрыс еді... Дұрыс болғанда қандай... Бауырыңнан шыққан шаранаға шаңырағыңның астындағы барлық жан өзіңнен өтіп бәйек боп жатса, естің одан артық дұрыстығы, көңілдің одан артық мастығы болушы ма еді! Мен сонда, жан ата өзімді осындай көл-көсір қуанышқа бөлеген, кішілік ізетім мен ықыласымды маңдайымның бес елі бақыты қып қайтарған өзіңіздің ақпейіл аруағыңыздан айналдым. Сол ұлан-асыр шаттығымнан болар, кішкентайым емшектен шықпай жатып тағы да талғадым. Бұл жолы, ата, дәл өзіңізге тартқан мұрны қолағаштай ұл тудым.
Толғағым сондай жеңіл болды. Құм бойында отыр едік. Қыс тақалып қалған. Балаңыздың сыры өзіңізге мәлім. Шаруаға, әсіресе үйдің күйбеңіне сондай қырсыз. Кеш түсті-ақ, ауылдың жігіт-желеңі, қыз-қырқыны жиылып ап сауық құрады, ән салады, күй тартады. Жөргекте де домбыра құшақтап жатқан сіздің балаңыз сақал- мұрты үйте-түйте шал болғанымен шаруасы жоқ, үкілері бұлғаңдап билеп жүрген бала қыздардың қасында әукесі салбырап, ұялмай-қызармай күй тартып отырғаны.
Шал деймін-ау, ол пақыр осы қара шаңырақтың астынан ақырғы рет шыққанда отыздың дәл үшеуінде еді. Осы күні оның жасындағылар әлі күнге бойдақ жүр.
Сіздің балаңыз той-томалақ болса, үйді, қатын-баланы ойлаушы ма еді. Жоғалады да кетеді. Енем байғұс күні-түні бесік пен ошақтың арасында күйбең-күйбең. Амалсыз, ай-күніме жетіп отырсам да, қызыл шағылдың арасынан арқа-арқа отын тасимын. Бір күні кешқұрым сілем құрып үйге зорға жетіп, енді тізе бүге беріп ем, балаңыз сауық кешіне киініп баратын ақ көйлегімді жуып қоймапсың деп дігірлей жөнелгені. Бұрын бетіне келмеу-ші ем, сол күні не түлен түрткенін білмеймін: «Басқалардікі жөн-ақ болсын, осы сенікі не құтырыс!»- демесім бар ма! Оң жақ иығымның дыз ете қалғаны. Балаңыз қамшысымен бір тартып, жайбарақат шығып барады. «Әй, мына күшік қайтеді-ай!»- деп енем байғұс күңк етті.
Ол кезде ата-ененің көзінше күйеуімнің қолы тиіп кетті деп, өз бетіңді өзің тырнап долданатын жағдай бар ма?! Сазарып отырдым да қалдым. Түнде тамақтан соң енемнің төсегін салып, баламды бесігіне бөлеп, шамды сөндіріп, түндікті жауып, сырттағы отынды шық-шылам тиіп, су болмасын деп тоқым-соқыммен қымтап, көрпеге кірген соң, енемнің ұйықтағанын естіп барып, дымымды шығармай, сығылып кеп жылайын. Оныма құлақ асып жатқан күйеу, сірә жоқ, қызыл отаумен бірге қыр асып қыдырып жайына жүр. Ертеңіне енемнің шайын құйып бере сала, тағы да отынға тарттым.
Сол күні жолымның болғаны-ай! Әншейіндегі судыраған қу шырпы емес, теңкиіп-теңкиіп томар ұшырассын кілең... Буа беріппін, буа беріппін. Қайтарда тай қазан толы тамақты ошақтан талтайып тұрып жалғыз өзім түсіре беретін сорлы басым арқама албасты мінгендей болдырайын кеп. Екі жіліншегім жеміріліп жерге кіріп барады. Оның үстіне құм ит жегір аяғыңды бассаң суша сусып, әлдеқайда сырғанай жөнеледі. Таудай-таудай Кызыл шағылдан төмен түскен, жоғары шыққаннан гөрі әлдеқайда жеңіл сияқты еді. Со күні арқамды жүктің барлық салмағы бауырыма түскендей еңкейе де, аяқ баса да алмай қойғаным. Тістеніп ап, ақ тер-көк тер ілбіп келем. Құм етегіндегі төрт-бес үйдің шетіне итшілей-итшілей жеттім-ау ақыр. Ық жаққа арқадағы отынды түсірместен отыра кеттім. Көзім қарауытып барады. Бір уақытта не өзімнің, не басқа біреудің шар ете қалғанын білмеймін, құлағыма әжептарқы дауыс келді.
Соны естіп сыртқа жүгіре шыққан енем:
- Мырза құдай-ау, мына бейшара босанып қапты ғой,- деп етегіне сүрініп дызақтап жүр.
Мына жоқ көзіңізді тірілтіп, қақырадай қып төрге іліп қойып отырған жаман немереңіз жарық дүниеге солай келген, ата...
Содан енем байғұстың қайта туғандай өзгеріп кеткені. Өзіңіз білесіз ғой, қолына не түссе де қыдырма ермелі шебер жасаған қарағай сандыққа тоғыта беретін де, кілтін шаш бауына байлап, тұмар құсатып бойынан бір тастамайтын. Әлгі жаман немересі туғасын қай дүниенің қайда қалғанымен еш шаруасы жоқ. Екі бесіктің ортасында арбалған торғайдай күні бойы қыбырлайды да жүреді. «Әйелің ұл тапты!»- хабар жеткен бойда, алдында ғана бұтқа толып кеткен балаңыз - екі етегімен екі босағаны сыпырып далаңдап кіріп келді.
Енді кеп мен бұртияйын. Күллі бір әулеттің бөркін дағарадай қып, маңдайы жарты қарыс ұл тапқан қатынның бұтқа толғанын қай қазақ ауырсынушы еді. Қалжасы үзілмесін деп үйдің оң жағын қан сасытып жібергендері. Кіндік кесерге қашар, азан шақырғанға сүйек бас ер, қарын шашын алғанға тоқтылы саулық аталды. Сүйтіп ағыл-тегіл шашылып баққан балаңызға баяғы бір қолы тигенін кешірмей жыл он екі ай жауыр аттай қыржыңдадым да жүрдім-ау мен бейбақ. Соны ойласам осы кезге дейін бетімнен отым шығады, атажан. Қатын байғұс қай кезде басындағы бақты бағалай білген. Қойнымда - күйеуім, бауырымда - ұл-қызым, төбемде - қара шаңырағым, қазаным - булы, жөргегіміз - сулы, азғантай мәпахамның исін күңірсітіп бас аман отырғанда неге ғана жоқтан өзгеге ренжіп, неге сонша тұлынымды түттім екен деп өкінем. Сөйтсем, атажан, адамның басындағы бақыт деген де есіктің алдындағы аузына тепсең де үндемейтін қой төбеттей қашан қораңа қасқыр шауып, қойыңды алдырғанша қадірін біле қоймайтын өте бір елеусіз нәрсе екен ғой. Әйтпесе, еркек жарықтықтың қазір көк аспанды төбеңе әкеп төңкеріп жіберетіндей шатырлағанымен, қазір-ақ шайдай ашыла қалатын өткінші ашуына бола сонша талағым тарс айрылардай не бар еді. Еркектің қолы тимегенде мүйізіміз шығатын болса, міне, отыз жылдан асты, жүгенін сыпырып қоя берген тұл байталдай жал-құйрыққа шаң тимесе, жан тимей жүрміз ғой. Қайда, әлгі, адыра қалғыр, қарағайдай боп шыға келетін мүйіз! Осы күні соны ойлағанда, атажан, ет-жүрегім ғана елжіреп қоймай баяғыда балаңыз қамшымен тартып жіберетін оң жақ ұнжырғам да бір түрлі тәп-тәтті боп балбырап бара жатады. Ол байғұс басқалардай тымырсық тоңмойын емес, ақ көңіл еді ғой. Ақылы қысқа әйелдің баяғы бір тортаң-тосыраңын жүрегіне зіл қылып о дүниеге өзімен бірге әкетпей әлдеқашан кешірген шығар, жан ата. Артындағы тұяғын итше тістелеп, бір қараға жеткізіп қалдым. Енді, міне, жеті ата, тұқым-тұяғы білмек түгілі естімеген өнерді бастап отырысы мынау...»
Бұл осының бәрін ойда жоқта көз алдына сайрап тұра қалған атасына даусын шығарып айтты ма, жоқ өзімен өзі сөйлесіп отырды ма, әйтеуір есіктің алдында үш аяқты мосыдағы сырты бес батпан күйе қара шайнек бұрқ-бұрқ төгіліп, быжылдай жөнелгенде ұйқыдан оянғандай селк ете түскені.
Сол күні түс қайта жұмысқа құр атқа мінгендей сергек аттанды. Енесі өлгелі ешкіммен сырласпап еді, көкірегіне көптен бері сілті боп тұнып жатқан біраз зілден арылғандай.
Қара бала қағаз күйелеуді көбейтті. Ол кезде бұл сурет салуды оқу баласының көп ермегінің бірі деп қана түсінетін. Кейін баласы үлкен қалада оқуда жүргенде бір күні ойда жоқта баяғы шопан қайнағасы келе қалсын:
- Келін-ау, не білгенің бар? Әлгі біздің қисық бастың оқуы не оқу өзі? Ел асып, жер асып кеткенге райкомдықтың оқуы ма десем, тіпті зоотехниктікке де аспайтын бірдеңе дейді ғой. Бізден де қара танитын біреу шығып, көзіміз ашыла ма десек, бұ қу сирақ, өнбес нәрсенің соңына түседі. Бәрі сенен. Я өзің айтпайсың, я басқаға айтқызбайсың. «Өзің білме, білгеннің тілін алма» деген, қарғыстың ең жаманы деуші еді. Сол аумай-төкпей келді де қойды,- деп астындағы шәлтік торыны төпей қамшылап шауып ала жөнелсін.
Сонда бұның қорланып жылағаны-ай. Қисық бас неме сандығының түбіндегі кек ала түйіншектің арасындағы бір бума көк қағазды қалтасына салып ап, ауданға бара жатқан машинаның қорабында мойны қылқиып жападан-жалғыз кете барған. Бұл көкірегі тарс жарылайын деп тұрса да, алыс жолдың алдында дауыс шығарып, жаман ырым жасамайыншы деп, баласын омырауына бір қысып, маңдайынан сүйіп қала берген. Исі бұрқыраған салдырлақ машина ыңыранып жел жақтағы құмақ жал-дың басына көтерілгенде, шапанын жамылып ауыл сыртындағы қалың шидің арасында ауданға апаратын қасқа жолға қарап түзге отырған. Алыс сапарға аттанып бара жатқан адамның артынан әйел түзге отырса, жолы болады деуші еді. Жалғызының жолы болғай...
Сөйткен ұлынан қандай оқуға түстің деп те сұрамапты. Телеграммасы келгенде марқа сойып, ауыл үйдің үлкендерін жинап бата алды. Содан бастап бұның көңіліне бір тоқтық бітті, бұрынғыдай шаршамайтын, бұрынғыдай жалғызсырамайтын болды. Колхоз жарықтықтың бірінің артынан бірі шығып тұратын шеткіз-шексіз көп жұмысынан қанша қажып келсе де, күрең шайға қанған соң, ертең баласы оқу бітіріп келген күні жарқ ете қалғалы тұрған жаңа дәуренін ойлайды да, екі иінін басып отырған батпан зілдің қайда қалғанын білмей қалады. Бес жыл деген немене тәйірі. Бүгін туған шарана әлі өз бетімен түзге отырып келе алмай жатып өте шығады. Сосын ылғи сақманшы ауылда, пішенші ауылда, қорашы ауылда көшіп-қонып жүретін бұл колхоз орталығына барып жалп етіп отыра кетеді. Оқыған кісі я мал дәрігері, я адам дәрігері, я мұғалім боп оралатын. Үшеуі де сорлы емес. Бұның қарағы да оқуды жаңа бітірген жас маман боп шіреніп келеді де, бір жайсаң жаңа үйге ен салады. Бұ заманда азаматқа дүние-мал уайым болмай барады ғой. Тек аяқ-қолына амандық берсін. Бірер жыл қызмет жасаған соң, мынау талайғы төрт қанат шатпаны тастап, күмбірлетіп алты қанат ақ үй де көтерер. Осы күннен абысын-ажыны балаң келіп, жаңа үй көтерсең, бір-екі қап жүн мен бір-бір өре киіз мойнымызда деп жүр. Уыздай ақ үзік, суына қызыл жүгіртіп, қошқар мүйіздеп ойған ақ дөдеге, бір көш жерден көзіңді шағып тұратын ақ жұмыртқа алты қанат үйдің іргесі аттан, қарын көк сауырлап әшекейлеген, күлдіреуіші қолдың саласындай тып-тығыз әдемі шаңырақ, қынаға қандырып бояған иінді қан күрең уық, сүйегі балғадай кісі бойы тор көз кереге, ені үш қарыс қалы басқұр, майда тоқылған қалы үзік бау, төбеңнен күлтеленіп төгіліп тұрған уық бау, жан-жағың жайнаған масаты кілем - күмбірлеген кең отаудың төрі қонақтан босамай, «осы үйдің дастарқаны таза, тамағы тәтті» деп саудырап қаланың қонағы түсіп жатса, «бұл үйдегі келіннің қабағы жазық, шайы қою»,- деп қаудырлап даланың қонағы кіріп жатса, «апа, меймандарға мал алдырайық па»,- деп қипақтап баласы кеп тұрса, «ене, қонақ жүргелі жатыр, әйеліне қандай көйлек салайын»,- деп келіні сызылып тұрса, «әже, апама ұйысшы, кәмпит беймейді»,- деп өкіріп немересі иығына жабысып жатса, «иә, құдай, берге-ніңе шүкір»,- деп мамық көрпенің үстінде бұл отырса, пенде пақырға одан артық бақыттың қажеті қанша?!
Қашан келсе де, әлденеге көңілі бітпей, өз-өзінен тортиып жүретін шопан қайнағасының жазықсыз тұғырдың басы-көзіне қарамай жаудыра жөнелген көп қамшысы бұның көз алдында көптен мөлдіреп тұрған әлгі бір әсем көріністі күл талқан қып күйретіп кеткендей көрінді. Зоотехниктікке де жарамайтын сонда ненің оқуы бұл? Бір мектептің маңдай алдысы болғанда ол бейшараны сонша не қара басып жүр?
Адам баласына тісінен шығармаса да, жанын жегідей жеп жатқан осы бір дүдамал қара баласы қашан: «Апа, үй алдық!» деп бір парақ қызыл құйрық қағаз әкелгенге дейін бір бүйрегінде бүк түсіп жатқан да қойған.
Ауылдан аттанарда:
- Көз көрген сары аяқ келін едің, мына оқымысты неме ит арқасы қиянға алып барады. Енді көреміз бе, жоқ па?- деп жылап қоштасқан шопан қайнағасына бұл:
- Қайнаға, бауырымдағы жалғыз балам ат жалынан тартып мінер жасқа жеткесін қайда барам, не істеймін, кімді алам десе де, жолына тұрмаспын, қолынан қақпаспын, қасына ерқара боп еріп жүрермін. Ажалым жеткен жерде қалармын деп аруаққа айтқан сөзім бар еді. Сол уәдем - уәде. Жалғыз ғой, қасымызда отырып қарамызды көбейтпеді деп ренжімеңдер. Қайда жүрсе де аман жүргей деп тілегін тілерсіңдер. Ал, ағайын, аманшылыққа жазсын!- деп жүріп кеткен.
- Айналайын, әйел де болса, ақылды еді. Жолы болсын!- деп қалып бара жатқан үлкендер кемсеңдескен.
«Иә, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай тістелеп жеткізген қарағым қасымда жүрсе болды да. Қия шеттегі бөтен қала, бөтен молада атасы жатыр. Қай бұтаның түбінде қалғаны белгісіз әкесі жатыр. Менің жаным, менің сүйегім солардан артық боп па! Жер таңдайтын, мола таңдайтын жайым жоқ. Жалғызымның қолынан бір уыс топырақ бұйырып, қара жердің астына кірсем армансызбын»,- деп кедір-бұдыр жолда сылдырлақ машинаға қосыла тербеліп бұл келе жатты.
Қос қапталда көз бен көңілді қып-қызыл шоқ боп қарып таныс төбе-шоқылар қап барады. Алыс-алыс дөңдерден сағым шалып ата-баба зираттары бұлаңытады. Ойда жоқта тасадан шыға кеп тырағайлай қашқан қара құйрық үйірі анадайдан қайта табысып, одырая қарап қалады. Айыр құйрық ақ бауыр қарлығаш жолды қайта-қайта кес-кестеп шырқ үйіріліп шықпай жүр.
Туған жердегі көзге ыстық көріністер алыс сапарға аттанып бара жатқан бұны қимайтындай жан-жақтан анталай мойын созып, ұзақ тербеліп тұрып алды.
Поездың үстінде түс көрді. Тымағы жалпылдап атасы ат үстінде жүр. Бұл, апырай: «Қашанғы қара шаңырақты құлатып қайда барасыңдар?»- деп ақырар ма екен деп қыпылықтайды. Атасы ондаймен шаруасы жоқ, анадайдан қолын бұлғап қояды. Бір қызыл құйрық түлкіні қуып барады. «Бұл кісінің саятшылық өнері жоқ еді ғой»,- деп таңданып жатып оянып кетті.
Сөйтіп, жер түбінен ентелеп келгенде жат біреудің босағасына кірді. Балам ер жетіп, өлгенім тіріліп, өшкенім жанады деп жүргенде кісінің қасы мен қабағына қарайтын болдым-ау деп налыды. Есіне шопан қайнағасының баяғы сөзі түсті.
Енді, міне, ұлы жарқыраған жаңа пәтердің төбесіне бір, еденіне бір алақтап тұрған анасына жымсия күле қарайды.
Бала жарықтық жер түбіндегіні ұмытпайды-ау:
- Апа, менен де адам шықты ма?- деп тісін ақситады.
- Шықты ғой, құлыным! Шыққанда қандай!
Бұ да баяғы шопан қайнағаның сөзін еске ап тұр-ау. Пақыр: «Ала қағаз мал болады ғой деп отырсың ба? Неге шаруа үйретпейсің!»- деп бажылдаушы еді. Дүние-дәулетті алдындағы тоқтышақтың төрт борбайының төңірегінен іздеп қалған байғұс ала қағаздың өзі мал болмағанмен, одан түсетін көк ала, қызыл ала қағаздың мал бола алатынын қайдан ескере қойсын...
Шашы қысқа, ақылы ұзын шопан қайнағасынан гөрі шашы ұзын, ақылы қысқа ауыл әйелдерінің айтқандары көбірек келген сияқты. Ал, асты тақтай, үсті тақтай, ортасы шылдырмақтай ақ пәтерге кірді. Ал, жұмсақ көрпені төрт бүктеп төсеп, қақ төрге қақырайып кеп отырды. Ал, енді әлгі баласының бір күні ігір де жоқ, мігір де жоқ білегінен жетектеп әкеп кіргізетін шүйке басы қайда?
Басына ақ байлаған қай әйелдің де қорқа күтетін бір күні, қуана күтетін бір күні бар емес пе? Бұл қорқа күтетін бір күнінен құтылды. Қызы жанды-жақты, шаруаның қаққанда қанын, соққанда сөлін алатын іскер, пысық тұқымға тап болды. Бұл жат жұртқа жаралған перзентінің өзі неғып жүр, бала-шағасы неғып жүр дейтін уайымнан, Алла сәтін салып, құтылды. Ал әлгі қуана күтетін күні жаңа үйге кіргесін ертеден қара кешке көлдей терезеге телмірумен күн өткізетін қақыра жаулық қара кемпірге шын уайым болып алды.
Баласы ерте кетеді. Кеш келеді. Кейде жоқтан өзгеге көңілденіп жайнақтап келсе, кейде иіннен су кетіп, қажып оралады. Бұның сұрағын жерге тастамайды. Аяғын шешер-шешпестен аузы жалпылдап түсіндіре бастайды. Бірақ бұл бәрібір ұқпайды. Сонысын бірден түсініп қалған қу бала қазір босқа аузын ауыртпай:
- Жай, әншейін,- дей салатын болды.
Күні бойы құр құлақ отырған кісіге жалғыз ауыз «жай, әншейінің» не кенеу болатын еді!
Кеше ғана қай жері ауырып, қай жері сыздап, неге ренжіп, неге қуанып отырғанын алақанындағы нәрседей түп-түгел біліп отыратын ішінен шыққан перзенті бүгінде өз сыры, өз құпиясы, өз дерті, өз уайымы бар бөлек, бөтен біреу боп шыға келгені. Оның жанына баса көктеп қол сұғуға қақың жоқ. Қай жерің ауырып отыр, тәбетің неге шабады, тағы қандай мұң-мұқтажың бар деп қақылдай бере алмайсың. Өзіңдей кісінің бостан-босқа басын ауыртқың келмейді. Ертелі-кеш дастарқаныңды жайып, тапқаныңды аузыңа тосып, қас-қабағын аңдып бағасың. Ұйықтап қалса, терезенің булығы ашық па, жабық па, жастығы аласа ма, биік пе, көрпесі жұқа ма, қалың ба - бәрін қарап, бәрін тексеріп аяғыңның ұшынан басып жүргенің. Тіпті айналып, толғанғаныңды да бұрынғыдай дауыстап айта алмайсың. Ішіңнен күбірлеп, не басқа бөлмеге, өз төсегіңе барғанда жынды кісідей өзіңмен өзің мылжыңдасып отырғаның.
