Қасым хан (шамамен 1445–1521) Қазақ хандығының ең әйгілі хандарының бірі. Ол билікке XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында келіп, мемлекетті нығайтып, заң жүйесін ("Қасым ханның қасқа жолы") қалыптастырған тұлға.
Қасым хан тұсында өмір сүрген және ел басқаруға, қоғамға ықпал еткен би, батыр, жыраулар қатарында мына тұлғаларды атауға болады:
Билер:
1. Майқы би (аңызға сай Қасым ханмен қатар немесе алдында өмір сүрген деп айтылады)
– «Түгел сөздің түбі – бір, түп атасы – Майқы би» деген сөз қалған.
– Халықтық билік пен әділеттілік принциптерін ұстанған тұлға.
2. Қасым ханның кеңесшілері мен ел ішіндегі беделді билер нақты атпен тарихта толық сақталмаған, бірақ би институты өте дамыған дәуір болды.
Батырлар:
1. Қара Қыпшақ Қобыланды батыр
– Негізгі тарихи кезеңі XV ғасырдың ортасына сәйкес келеді. Кейбір деректерде Қасым хан дәуіріне дейінгі кезеңге жатады, бірақ ел есінде батырлық рух ретінде сақталған.
– Есімі жырларда, аңыздарда Қасым хан дәуірінің рухани батыры ретінде айтылады.
2. Бәрі батырлар нақты тарихи деректерде сирек сақталғанымен, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасын кеңейту жолында көп батырлар шыққаны белгілі.
Жыраулар мен ақындар:
1. Асан Қайғы
– Қасым ханның әкесі Жәнібек хан тұсында өмір сүрген, бірақ кейбір деректер бойынша Қасым ханға да кеңес бергені айтылады.
– «Жерұйықты» іздеген, халықтың қамын жеген ойшыл жырау.
2. Доспамбет жырау (1490–1523)
– Қасым хан тұсында өмір сүріп, елге кең тараған жыраулардың бірі.
– Батырлықты, ерлікті, елдік пен еркіндікті жырлаған. Ноғайлы ұлысында өмір сүрсе де, қазаққа ортақ жырау.
3. Шалкиіз жырау (1465–1560)
– Ноғайлы ордасында шыққанымен, Қазақ хандығымен тығыз байланысы болған.
– Жырау ретінде ел мен ердің рухын көтеріп, Қасым хан кезеңіндегі рухани көшбасшылардың бірі саналады.
Ескерту: Бұл кезеңдегі нақты тұлғалар туралы деректер аз сақталған, көбінесе аңыз, жырлар мен шежірелерге сүйенеміз. Дегенмен, Қасым хан дәуірі – батырлық пен рухани өрлеу заманы болғаны анық.
