«Құтты білік» дастанында соншалық мол мазмұнды арқау еткенімен, негізгі айтар ойы - адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты, құтты ету. Дастан мазмұны өте астарлы, танымы терең де тұңғиық ұғым-түсініктерге толы. Оған ерекше үңіліп, зерттей қарар болсақ, шығарманың өзегі - толық адам екенін танимыз. Дастандағы құт-береке бақ - толық , жетілген адамның еншісі. Ақынның айтуынша құттың кілті - кісінің ділі, тілі, қылығын бірдей қамтыған жан-жақты жетілуі мен кемелденуі. Түптің түбінде, дастан мазмұнынан құт-береке, бақытқа өз әлемін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырады. Адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі - дастанның ең басты идеясы.
«Бұл дастанда «Өзіңді сақта» дегені кісінің өзін танытар қасиеті - адамдығы мол кісілігіне байланысты айтылған. Затың - адам, атың - адам болған соң, қасиетіңе лайық бол, діліңе дақ түспесін, адал бол, адам бол деп жар салудан ақын жалыққан емес. Адамның өзі адамдық, кісілік қасиетінсіз қаңырап бос қалады. Оның адам атанып жүруі де қасиетін танытар адамгершілігінің бар кезінде ғана болатын жағдай. Дастанда шын мәніндегі көңіл тоярлық кісіліктің сиректігі, жоқтығы жиі айтылады. Ақын шығармасы да осы зәрулік пен қажеттілікке байланысты туса керек. Дастан мазмұны кісіліктің қадір-қасиетін жан-жақты танытуға құрылған. Өйткені адам да, қауым да кісілікке зәру»,-дейді М.Әліпханов өз еңбегінде. [3,3].
Кісілер көп, кісілікке кендеміз
Адалы - аз адам атты пендеміз
Толып жатыр жүрген жандар жер басып,
Көңілі ашық, әділ ерге - ел ғашық.
Кісі сирек емес, сирек - кісілік,
Кісіліктің қадірін біл, түсі
«Құтты білік» дастанының мазмұнынан ұғарымыз кісі өзін-өзі құрметтеп, кісілікті болып көрінсе, өзіне ғана тән қасиеті мен тірлігін танытады, кісілерге жақсылық жасап,адамдығын асырады. Әйтеуір тірі жүріп кісі атана қою қиын, әркім де кісілік жасап қана адам атанады. Тірліктің де, адам болудың да ақтауы мен кепілі - кісілік пен адамдық. Ал, кісілік пен адамдық Әл-Фараби айтқандай, даналық пен қайырымдылықтан,яғни ізгілік пен танымнан тұрады. Адамдағы барлық асыл қасиет танып-білу мен ізгі болудан бастау алады. Жүсіп Баласағұнның адамдық пен кісілікті шексіз құрметтеп, дәріптеуі осы танымнан туса керек. Дастанның бүкіл мазмұны кісіліктің қадір-қасиеті, мән-мағынасы, қыр-сырын әңгімелеуге құрылған. Сөйтсе де, ақын шығармасының әр-әр тұсында түпкі ойын тыңдаушысына соншалық жалаңаштап, жеңілдетіп, ашық айтып жеткізуге тырысады. Көбіне қат-қабат қыртысты, күрделі күйде келетін астарлы асыл ойларын әр түрлі әдеби тәсілмен онан сайын тура, ашық айтады [3.21].
Дастандағы өзіңді ұмытпай, қасиетіңді сақтап жүру қағидасының ең биік шыңын басты бағыт, нысана саналған құт, береке, бақытпен байланысты танимыз. Ақын әр адамның аты мен затына лайық кісілік, адамгершілікпен өмір сүруін құт-береке, бақыт деп біледі. Ақиқатты әркім өз ақыл ойымен, өресінің жеткен әсеріне дейін ғана танып келеді десек те, ақынның адамдық пен кісілікті құт көруі - көпшілік көңіл қойып қабылдай қоятын шындық.
Ақын үнемі асыл қасиеттер мен кеселді қасиеттерді қатар алып, салыстырып, жарыстырып суреттейді. Алғашқысы адамдарды асқақтатып, ардақты етсе, құтты етсе, кейінгісі төмендетіп, арзандатып, күлкі күйге түсіреді. Дастанның бүкіл мазмұны осы асыл қасиеттер мен кесел қасиеттердің қыр-сырын ашуға құрылса да, теңіздей танымның тамшыдай түйінін байқаймыз.
Ақын дастанның әр-әр тұсында ебін тауып, кеселді қасиеттерді жекелеп, я тобымен аптап отырады. "Біраз нәрсе кісінің қас дұшпаны" деп мыналарды тізіп айтады: тілдің жалған айтылуы, айтқан сөзден қайтуы, шарапқа аңсары ауғаны, жүгенсіз іс-қылық, зымияндық, ашулы тіл. Осы тобымен бұл қасиеттердің дастанның әр-әр тұсында қайталанып келетіні бар. Әсіресе жалған айту, өтірік сөз кісілікке артықша зиянды болып көрінеді [3.27].
«Құтты білік» жазбасының мәдени мәні орасан зор. Х-ХI ғасырларда араб-парсы Орта Азиядағы түркі тайпаларының тілін жұтып қоюға дейін барып тұрғанда, Жүсіп Баласағұнның түркі тілінде көлемді де күрделі дастан жазуы өз кезеңі үшін үлкен тарихи жаңалық болды. Дастанның көркемдік ерекшеліктері айтарлықтай биік болмаса да, осы тарихи қызметі жағынан жазба биік бағаланады. Өйткені, «Құтты білік» Х-ХI ғасырдағы Жетісу жерінде тұрған түркі тайпаларының барлық салт-санасын, әдет-ғұрпын, олардың арасындағы түрлі жіктерді, қарым-қатынасты, мәдениетін және тілін толық қамтыған шығарма. Бұл реттен дастанды бір ғана хан-хақандар салтын жырлайтын шығарма деп бағалауға болмайды. Онда түркі тайпаларының салт-санасы да көрініс тапқан. Кейбір жыр деректеріне қарағанда Қарахандар мемлекетінде тап теңсіздігінің үлкен орын алғаны байқалады. Бір жағынан хан сарайы, екінші жағынан бұқара халықтың өмірі суреттеледі. Сол себепті, Е.Бертельс Жүсіп дастанындағы әділдік идеясын халық арманынан туған тілек деп дұрыс бағалайды. Жүсіптің өзі де ақсүйектерден шыққан үстем тап өкілі емес, көбіне бұқара халыққа арқа сүйеген ақын. Оның ақындар туралы сөзінде көшпелі елдерге тән ақындық өнерді дәріптеу салты да бар. Ақын өзін хандарға ақылшымын, халық өкілімін деп ұғындырады.
Ақындар келер алдыңа,
Сөз шебері сәуегей.
Сөздері өткір қылыштан,
Қылдан нәзік қиялы,
Тыңдасаң тыңда ақынды,
Нәзік сөздің бұлағы.
Ақындарды сыйлай біл,
Даңқыңды жұртқа жырлайды,
Қабағы қатса қуандыр,
Қарны ашса тойындыр.
Ақындардың сөзінен,
Пайдалы нәрсе болмайды,- деген Жүсіп ақындық өнерді шабыттана жырлайды, оған үлкен әлеуметтік баға береді. Бұл жолдарда ақынның хан сарайына деген көзқарасы да ашылған. Жүсіп өзін олардан бөлек ұстайды. Тіпті, хан-хақандарға сатира элементін қолдануға да бар. Е.Бертельс Жүсіптің осы сөздерінің арғы тегінде Фердаусидің Махмұт Ғазнауи сұлтанға жазған сатирасының рухы бар деп бекер айтпаған [4,74].
Сонымен, өз дәуірінің көкейтесті мәселелерін қоғамдық әлеуметтік тұрғыдан терең түсінген ғұлама ақынның «Құтты білік» дастанында көтерген ең басты мәселелердің бірі - ел басқару мәселесі. Елді, мемлекетті қалай басқару керек, ел басқаратын адамда қандай қасиеттер болуы шарт. Міне, автор осы сауалдарға өз заманының оқыған, көзі ашық, ойшыл азаматы ретінде әрі феодал табының мүддесін қорғайтын өкілі ретінде жауап береді.
«Құтты білік» дастаны Қарахан әулеті үстемдік жүргізген орта ғасырдағы аса маңызды қоғамдық-саяси мәселелерге арналған. Жүсіп Баласағұн мемлекет пен патша, әкімдер мен қарапайым халық, патша сарайының қызметкерлері, олардың құқықтары мен міндеттері, феодалдық топ пен қалың бұқара арасындағы қарым-қатынас туралы оқырманға ой салады.
