Жырды композициялық құрылысына талдау дегеніміз – оның сюжеттік желісін, бөлімдерін, олардың өзара байланысын, көркемдік тәсілдерін зерттеу. Жырдың композициялық құрылысы оның идеясын ашуға, кейіпкерлердің образын сомдауға, оқиғаның динамикасын көрсетуге қызмет етеді.
Жырды композициялық талдаудың негізгі кезеңдері:
Экспозиция: Жырдың басталуы, оқиғаның орны мен уақытын, кейіпкерлерді таныстыру.
Түйін: Оқиғаның басталуына себеп болған жағдай немесе қақтығыс.
Даму: Оқиғаның шиеленісуі, кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен олардың арасындағы қарым-қатынастардың дамуы.
Шиеленіс: Оқиғаның ең қызықты, шешуші сәтіне жақындау.
Шарықтау шегі: Оқиғаның ең жоғарғы шиеленіскен сәті, қақтығыстың шешілуі.
Шешім: Оқиғаның аяқталуы, кейіпкерлердің тағдырының қорытындылануы.
Композициялық талдауда мынадай сұрақтарға жауап беру керек:
Жырдың негізгі бөлімдері қандай?
Әр бөлімнің мазмұны мен қызметі қандай?
Бөлімдер арасындағы байланыс қалай жүзеге асады?
Жырдың басталуы мен аяқталуының ерекшелігі неде?
Автор қандай көркемдік тәсілдерді қолданған (кейіптеулер, диалогтар, монологтар, портреттеулер, пейзаждар)?
Жырдың композициялық құрылысы оның идеясын ашуға қалай көмектеседі?
Жырды композициялық талдау оның көркемдік құндылығын ашуға, автордың идеясын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
