*ІІ жартысы:*
Халық даналығы: «Сөз атасы – сәлем».
Көшеде жүру Сыртқа шыққанда асығып-үсігіп, жолай киініп, өкшеңді тарсылдатып тез жүру - әдепсіздік. Асықпай, аптықпай, сабырлы қозғалған дұрыс.
Көшеге шыққанда аяқ киімді (туфли, кебіс, етік, пима т.б.), мәсіні жалаң аяқ киюге болмайды. Сыңар аяққа кебісіңізді, туфлиіңізді іле салып, көшеге шығу да әбестік. Шұлғауыңыз, шұлығыңыз таза болсын.
Жеке жүріп сейілдеудің сөкеттігі жоқ. Тек қасыңызда адамдар болса, олардың алдына түсіп, озып кетпеңіз.
Көшенің тар жеріңде, қақ суы, балшық бар тұстарда басқа бір кісімен бетпе-бет кездесе қалсаңыз, қабаттаса жүрмей, жол беріңіз. Сонда екеуіңіздің де киімдеріңіз былғанбайды.
Көшеде келе жатқанда жан-жағыңызға алақтап қарай бермеңіз. Аяғыңыздың астына назар салыңыз.
Көпшілік жиналған жерлерде, базарда жұртты ығыстырып, кимелеп алға ұмтылмаңыз. Мұндайда біреуді қағып-соғып, аяғын басып кетуіңіз мүмкін.
Сөйлесіп тұрған адам-дардың ортасынан бұзып өтпеңіз. Әйелдерді қағып-соғып кету тәрбиесіздік, дө-рекелік екенін ұмытпаңыз. Көшеде дін жолындағы құрметті кісілерді кездес-тірсеңіз, олардан озып, алдына түспеңіз және де ырым жасап олардың ізін басып жүрмеңіз.
Танысыңызбен кездессе-ңіз, көшеде тұра қалып бос сөзбен уақытын алмаңыз. Жеке шаруаңыз болса, шеткері шығып айтыңыз. Келе жатқанда жолда тас, кесек, шыны тәрізді өзгелер-ге зияны тиетін заттар- дың жатқанын көрсеңіз, оны шеткері шығарып тастаңыз.
Егер де көтере алмасыңыз айыбы жоқ.
Қақырық, түкірік келіп қалса, алды, артыңызда келе жатқан адамдарды өткізіп жіберіп, оны сол жағыңызға қарай түкіріп, қақырып тастаңыз да, топырақ болса, көміп кетіңіз. Мұсылмандарға құбылыға қарата дәрет сындыруға, басқа да қажетін (діни емес) өтеуге болмайды.
Көшеде жәрдем, жөн сұраған адамға дұрыс жауап беріңіз. Қолыңыздан келсе көмектесіңіз. Қайыршыларды тілдеп, боқтап қумаңыз. Көшеде еш мақсатсыз, бостан-бос сенделіп жүрген жараспайды. Жол үстінде келе жатқандар сәлемдеспей, өтпейді.
Жиынға қатысу, жиында отыру «Расулуллаһ (с.ғ.с.):
«Сендерден кімде-кім еш-қашан адамды отырған жерінен тұрғызып, орнына отырушы болмасын. Отырғанда ығысып, ыңғайласып оты-руға тырысыңыздар». (Хадисті Ибн Омардан (р.л.ғ.) Имам Бухари және Имам Муслим риуаят еткен).
«Сендерден кімде-кім отырған орынан тұрып, кейін қайтып келетін болса, ол сол орынға отыруға құқы-лы болады» (Хадисті Әбу Һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Муслим риуаят еткен).
«Біз Нәбиге (с.ғ.с.) келгенімізде шеттегі бос орындарға отыра беретінбіз» (Хадисті Жәбир ибн Самурадан (р.л.ғ.) Имам Әбу Дауд және Имам Тирмизи риуаят еткен).
«Екі кісінің арасына тек солардың рұқсатымен оты-руға болады» (Хадисті Ъамр ибн Шуъаибттан (р.л.ғ.) Имам Әбу Дауд және Имам Тирмизи риуаят еткен).
«Бір адам баса – көктеп келіп төрден орын алды. Хузайфа (р.л.ғ.) оған қарап тұрып: «Алла Таға-ла пайғамбары Мұхаммед (с.ғ.с.) жиынға келіп, тілімен адамдарды жәбірлеп, төрге қарай ұмтылғандарды лағнеттеді», - деді» (Хадисті Әбу Мижләздан (р.л.ғ.) Имам Тирмизи риуаят еткен).
Жиында орынан тұру Расулуллаһ (с.ғ.с.):
«Кімде-кім жиынға қаты-сып, онда бос мылжың сөзге тап болса, жиыннан тұру алдында: «Я, Аллаһ Тағала! Сен кемшіліктен пәксің. Я, Тәңірім! Барлық мақтау Өзіңе тән. Мен Сенен басқа Тәңірдің жоқтығына куәлік беремін. Күнәларым үшін жарылқау тілеп, тәубемді қабыл етуінді тілеймін», - деп айтса, оған жиында болғанның күнәсі кешіріледі». (Хадисті Әбу һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Тирмизи риуаят еткен).
«Жиында болып, орнынан тұру алдында Расулуллаһ (с.ғ.с.): «Я, Аллаһ Тағала! Сен кемшіліктен пәксің. Я, Тәңірім! Барлық Өзіңе тән. Мен Сенен басқа Тәңірдің жоқтығына куәлік беремін. Күнәларым үшін жарылқау тілеп, тәубемді қабыл етуіңді тілеймін», - деді. Мұны естіген біреу: «Я, Расулуллаһ (с.ғ.с.)! сіз осы кезге дейін бұл сөзді айтпаған едіңіз», - дегенінде Ол (с.ғ.с.): «Бұл жиында айтылғанның кәффараты», - деп жауап берді». (Кәффарат – айып төлеу) (Хадисті Әбу Барзадан (р.л.ғ.) Имам Әбу Дауд риуаят еткен).
«Жиын бола тұрып, ол жиында Аллаһ Тағала еске алынбаса, ондай жиыннан тұрған қауым есектің өлімтігінің жанында отырған болады. Осының себебінен ол қауым қасірет шегеді». (Хадисті Әбу һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Әбу Дауд риуаят еткен).
«Жиында отырып Аллаһ Тағаланы еске алмаған және Оның Пайғамбарына (с.ғ.с.) салауат айтпаған қауымға Аллаһ Тағаланың тиісті жазасы болады. Аллаһ Тағала ондай қауымды қаласа жазалайды, қаласа жарылқайды». (Хадисті Әбу һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Тирмизи риуаят еткен).
«Аллаһ Тағаланы еске алмай отырған және ұйқы-ға жатқан адамға Аллаһ Тағаланың тиісті жазасы болады». (Хадисті Әбу һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Әбу Дауд риуаят еткен).
Көпшілік арасында Қонақта, үйіңізде, жиында, ойын—сауықта, көпшілік арасында отырғаныңызда өзіңізді сабырлы, сыпайы ұстап, қызбалыққа салынбай, ұстамдылық танытыңыз.
Егер де осындай ортада ұстазыңызды, қамқор-шыңызды кездестіре қал-саңыз, оған ерекше құрмет көрсетіп, алдына түсіп жалпақтап, жағымсыз қылық жасамаңыз. Сыпайы түрде ізет көрсетсеңіз болғаны.
Жиынға, тойға көпшілік арасына уақыт өткізу үшін ғана бармаңыз. Өйткені әрбір жиынның, отырыстың өзіндік мән-мақсаты бар. Көпшілік арасына жуынып-шайынып, таза киініп барғаныңыз дұрыс. Сізден жағымсыз иіс шығып тұрмасын. Иманды, парасатты, жақ-сы мінез-қылықты адамдар отырған жерге ғана ба- рыңыз. Өйткені мұндай адамдармен сұхбаттасып, ру- хани жағынан байып қайт- саңыз, қаза болған нама-зыңызды кейін өтей аласыз. Егер де әдепсіз, тәрбиесіз адамдармен уақытыңызды босқа өткізсеңіз, оны кері қайтарып ала алмайсыз. Намазыңыздың да босқа қаза болғанына қатты өкінесіз. Көпшілік арасында халық-қа қадірлі кісі отырса, көбінесе жүзіңізді сол кісіге қарай бұрыңыз. Егер де екі-ақ адам бас қосса, бір-біріне қарама-қарсы отырады.
Көпшілік арасында өзің- ді елден ерекше ұстап, ерлік істеріңіді, қайырым-дылығыңызды, төзімділі- гіңізді, тағы да бас- қа қасиеттеріңізді, оқиға- ларыңызды айтып мақ-танбаңыз. Өзгелерді оған куәлікке тартып, «Түген- шеке, солай емес пе?» деп оны қостаушы етіп қоймаңыз.
Қасыңыздағыларды мінеп-сынап, жазықсыз тиіспіп, кекетіп-мұқату, бейпіл сөйлеу – мәде- ниетсіздік, тәрбиесіз- дік. Көпшілік ортасында әйелге қол көтермек түгілі, соларға қатты сөз де айтпайды. Жиналған жерде бөгде, танымайтын бір адам отырса, кім екенін, қайдан келгенін, не істейтінін, отбасын сұрап, мазасын алмаңыз. Олармен әдеп-ті қарым-қатынас жасап, сыпайы түрде ғана танысыңыз.
Лажсыз жөтелсе, түш-кіре қалсаңыз, қатты дыбыс шығармауға тыры-сыңыз. Бет орамалыңыз-бен аузыңызды, мұрны- ңызды жауып, түкірік, шашыратпаңыз. Түш-кіргеннен соң «Әлхам-дуллилаһ» деп айтыңыз.
Жиында, көпшілік ара- сында дөрекі әзіл-қал-жың, әдепсіз анекдот айт-паңыз, тұрпайы қылық танытпаңыз.
Көпшілік арасында біреу ұқыпсыз, ұятсыз әрекеттер жасап, тіпті күнәлі істерге барса, жасы, лауазымына, туысқандық жақындығына қарамастан оған ескерту жасауға, теріс ісін түсіндіруге, елдің шырқын ала берсе көпшіліктің келісімімен оның ол жерден кетуін өтінуіңізге, талап етуіңізге құқыңыз бар.
Мұрныңызды шұқы-маңыз, басыңызды қасы-маңыз, құлағыңызды таз-артпаңыз.
Ғалымдардың, дін дағу-атшыларының, қадір-лі кісілердің айтқанын тыңдау, одан ғибрат алу - әдептілік, ақылдылық.
Егер де реті келсе, сақал, мұрт өспейтін көсемдердің қатар отырмаған дұрыс. Жезөкшелердің де жанына жуымаңыз.
Қонақта, жиында, концертте әрлі-берлі қисайып, жаныңдағылардың мазасын алмаңыз. Оларға жөнсіз сұрақтар да қоя бермеңіз.
Көпшілік арасында мұ-сылмандар тең дәрежелі. Сол себепті мен: «мына кісілерден артық едім, төрге шығуға, олардан жо- ғарырақ отыруға тиісті едім» деп айтпақ түгілі олай ойламаңыз да. Тек есіңізде болсын, көпшілік арасында мұсылмандардың діни, рухани жетекшілеріне, Құранды жатқа білетін қариларға, ел ағаларына, ақсақалдарға ерекше сый-құрмет көрсетіледі. Олар- мен дәреже таластырмаңыз.
