Əр түрлі «Президенттік модельдердің» негізінде, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қалыптасқан басқару формасын бірдейлендіру үшін Президенттің мəртебесі қарастырылады. Президенттің құқықтық- конституциялық мəртебесі қоғамдық өмірде ұлтаралық қатынаста маңызды болып табылады. Бұл президенттің халық алданда жауапты екенін көрсетеді.
Ең алдымен, Қазақстан Республикасының президентінің функциясын анықтау қажет. Қазақстан Республикасының Конституциясының 40 бабында Президенттің өкілеттіктері көрсетілген.
Қазақстан Республикасы президенті елбасы болып саналады, мемлекеттің ішкі жəне сыртқысаясатын халықаралық қарым-қатынаста бас тұлға.
Республика президенті- біртұтас халықтын жəне мемлекеттін билікті жоғарыданбасқаратын тұлға.
3.Елбасы халық алдында мемлекеттік билік органдарын қамтамасыз етеді [1].
Жоғарыда айтылған конституциясын функцияның ең маңыздысы мемлекеттін ішкі жəне сыртқы саясат. Кейбір юристер бұл деңгей демократиялық емес деп есептейді. Бірақ, бұл жағдайын келесі аргументі, яғни сол азаматтың қоғамда қалыпты жүйенің қалыптасынуы.
Елбасы, жəне сайын Қазақстан халқына еліміздің негізгі бағыттарын жəне ішкі жəне сыртқы саясатына байланысты жолдау жолдайды.. Сонымен қатар, Парламенттің бірінші сессиясын жəне Қазақстан Республикасының халқына депутаттардың акт беруін қабылдайды, кезексіз жинастарды Парламент палаталарында өткізеді.
Ал, Премьер-министр Республикасының басқарушы органның құрамын анықтайды, яғни оның мүшелерін негізінен уақытта қызметке орналастырып, қызметтен босата алады. Сонымен қатар, басқарушы орган мүшілерінің актын қабылдайды.
Басқарушы органға парламент мəжілісінің заңобасын ұсынады. Басқарушы орган актісінің толық жəне үздік жағдайын қадағалап, басқарады.
Парламенттін келесімен, Қазақстан Республикасының Ұлттын банкісіне тораға тағайындайды жəне қызметінен босата алады. Парламент сенатының келесімен Республикасының Ұлттын қауіпсіздік комитетінің торағасын қызметке қабылдап, негізінен уақыттақызметпен босатады. Республикасының депломатиясын торағаларын тағайындайы
[2].
Республикасының бюдет қорын басқаратынторғамен сандық комитеттің екі мүшесін қызметке қабылдайды.
Елбасы Қазақстан Республикасы халықаралық қарым-қатынаста танытумен қатар, мемлекет арасын келсімшаттарға қсл қойды. Қазақстан Республикасының атынан келісімшаттарға қол қою үшін елбасы өз лауазымының күшіне сенеді. Бəрімізге мəлім, халықаралық келісімшарттар қол қойылған күнінен бастап қолданалады, ал кейбір кейімшарттар ратификацияны талап етеді. Ратификация Республикада Парламентінің компетенциясына жатады. Айта кететін жайт, ратификацияда датың келісімшарт, яғни Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен достық келісімшаррты жатады.
Қазақстанда елбасы барлық халықаралық келісімшарттарға қол қоймайды. Мысалы, Үкімет арасын келісімшарттардың барлығына қол қоймайды.
Конституциясының теорияда жəне практикада президенттін толыққандылықтын екі тобын атап етуге болады: 1топ елбасының ұлттық тарихи «дəстүрлі» қалыртасқан « Президенттік минимумді» танытады.
2 топ «Ұлттық президенттін минимумнан тыс жатқан толыққандықты сипаттайды. Соңғылар «дəстүрлі минимуды» оның басқа модельдерден саяси-құқықтық ерекшелігін көрсету үшін толықтырады.
Бұдан 1995 жылғы Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттіктерн демократиялық елдердің Президентінің өкілеттіктерімен салыстыруға деген қызығушылық пайда болады. Сол сараптамаға сəйкес мынадай тұжырымдама шықты:
Президенттік республикада:
− Өкімет Президент алдында жауапты, Парламент алдында жауапсыз;
− Президент өкіметтің əрекеттеріне жауапты. Жартылай президенттік елдерде
Өкімет Парламент алдында, аздап Президент алдында да жауапты; − Өкімет ісіне Президент жауапты емес.
Парламентті республикада:
− Өкімет тек Парламент алдында жауапты;
Өкімет ісіне Президент жауапты емес, оған өкімет басы жауапты [3].
Осы сараптамаға жүгіне отырып қазақстанда перзиденттік жəне жартылай президенттік басқару формалары жайлы айту орынсыз.
Соған орай, жаңа Конституция президентік басқару формасының қазақстандық ерекше моделі туралы айтуға болады. Халықпен таңдалған президент халық бірлігін мемлекеттік қайнар көзі көрсетеді. Өкіметтердің бөлінуіне қарамастан барлық өкіметті өзіне шоғырландырады. Президенттік өкімет күшее түседі, бірақ ол Президенттің конституциялық өкілеттігімен, жеке өкіметтердің конституциялық ісімен шектеледі.
Президентті сайлау жəне лауазымынан кетіру тəртібі. Жалпы Қазақстанда парламент көмегімсіз, Президент сайлау тəсілі бар, бұл тəсіл арқысы Президент халыққа үгіт-насихатжүргізе алады.
Қазақстан Республикасы сайлау тəртібі Конституциясының «Қазақстан Республикасының сайлауы туралы» (41-бап) заңнамасында көрсетілген [1].
2007 ж. 21 мамырда Конституция заңнамасынан еңгізілген өзгертурерге сəйкес, қазіргі уақытта Президентті Қазақстан Республикасының кəмелеттін жасқа толған азаматтарының дауыс беруімен сайланады.
Сонымен қатар Конституция бабында Президентке үміткер,яғни кандидат көптеген талаптарға жауап беруі тиіс.
Ең алдымен,жасы сəйкес келуі тиіс, яғни өмірді көрген, түйінген адам болуы керек.
Жалпы Қазақстан Республикасы Президенттінің жасы 40 жастан төмен болмауы керек. Мысалы: Индия елінде мемлекетті басқарушы адам, көбінесе лауазымдылар, ал Мəскеу мемлекетінде, президенттің жасынашек қойылмайды. Жалпы,дүниежүзілік практика дəлелдегендей адамның жасы ұлғайған сайын, оның өмірі жайлы тəрбиесі мол болады, жасы ұлғацған сайын ақысы да көбейеді. Осыған байланысты 1998 ж. Конституция заңынан өзгерін сезілді, яғни президенттікке үміткеркерлерідің жасына шек қойылмайды.
Сонымен қатар, президенттікке үміткер адам міндетті түрде Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек жəне соңғы 15 жылдан Қазақстан Республикасы тұруы керек, себебі қазақ халқының тарихын, экономикасын жақсы танып, білуі керек. Ең бастысы, Президенттікке үміткер адам қазақ тілін меңгерген болуы керек, себебі қазақ ұлттын басты тірегі- қазақ тілі.
Қазақстан Республикасының конституциясына сəйкес Президент мемлекттік тілде еркін сөйлейтін азамат тағайындалады. Себебі Қазақстан ежелгі қазақ жерінде орналасқан, қазақ ұлтының сақталуы тілін сақтауда баолық функцияларды орындауда. Президент лауазымына кандидат азамат қазақ қаумымен қатынас жасау үшін мемлекеттік тілде еркін сөйлеуі керек.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Президент лауазымына кандидат адамға ұлттық ценз көрсетілмеген. Пезидент болып мемлекеттік тілде сөйлей алатын қандай болсын ұлт өкілі сайлана алады.
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 18 мамырда қабылданған Конституциясының заңына сəйкес Президент сопылық қызметкері болмау керек. Президент басқа азаматтар сияқтықандай да дінді қабылдауы мүмкін. Бірақ діндар бола алмайды. Президент болғандықтан барлық халықты көрсетеді.
Президентке кандидат сотталмаған, сайлауға қатыса алатын құқығы болуы керек. Жемқорлық, құқық бұзушылық жасап, қасақана жасаған құқық бұзушылығы үшін əкімшілік айып төлеген адам Президент бола алмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бекіткендей сайлаудың негізгі құққықтық бастауы – тек кезектісайлауда болуы мүмкін. Ол желтоқсанның 1 жексенбісінде өткізіледі жəне Республика парламентінің жаңа құрамын сайлаумен дəл келмеку керек. 50 пайыздан жоғары дауыс жинаған жəне сайлауға қатысқан адам президент болады. Егер айтылған дауысты жинай алмаса, қайта сайлау өткізіледі. Екіншіде көп дауыс жинаған екі кандидат қатысады. Қазақстан Республикасының Конституциясында Президент сайлау тəртібі берілген. Кандидаттарды республикалық қоғамдық бірлестіктер жоғары органдарының тұлғасын не мүшесін ұсынады. Азаматтар өздерін өзі ұсына алады. Конституцияда бүкілхалықтық сайланған Президенттің лауазымға ену рəсімі көрсетілген. Президент келесі антты айтқаннан кейін лауазымына кірісе алады: «Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Конституция жəне Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес жүруге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын кепілдеуге, Қазақстан Республикасының Президентінің міндеттерін адамгершілікпен орындауға салтанатты түрде ант етемін». Ант мəтінін Парламент мемлекеттік тілде айтады. Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасының Конституциясына салтанатты түрде Парламент депутаттарының, Конституцияның кеңес мүшелерінің, Жоғары сот билерінің жəне өткен президенттердің қатысымымен ант береді. Президентке куəлік, өзіндік ерекше белгілер- Қазақстан Республикасының Президентінің штандарты жəне кеуде белгісі беріледі. Штандарт сипаттамсы 29.12.1995 жылғы «Штандар жəне Қазақстан Республикасының Президентінің ерекше белгілерін пайдалану туралы» Президент жарлығының қосымшасында берілген. Қазақстан Республикасының Президентінің штандарты республика астанасында Ел басының тұратын резиденциясына, басқа жерге барғанда бақа резиденцияларына қойылады. Ел басмен өтетін салтанатты рəсімдерде мемлекет туы немесе президент штандарты қойылады. Президенттің кеуде белгісі мемлекеттік мерекелерде, əскери парадтарда, шетел ұйымдарының тұлғаларын қабылдағанда, Парламент сессиясының ашылуында, егер Президент қандайда салтанатты кештің немесе концерттің құрметті қонағы болса, шетелге іс сапармен барсы тағады. Ол лауазымы бойынша кавалер болады: «Алтын қыран» ордені анттан кейін беріледі [4].
Қазақстан Республикасының Конституциясының 46-бабына сəйкес Президентке мызғымас: «Президенттің ары мен адамшылығына қол сұғуға болмайды. Президенттің ары мен адамшылығына қол сұғу заңмен қудаланады». Президентті де барлық азаматтарға қатысты заң қорғайды. Қазақстан Республикасының Конституциясының 63-бабында Президент Парламентті тарата алады [5, 311 б.].
Республиканың Президенті болып қалуға Конституциларда шектеулер бар. Президен өкілетті органының депутаты, басқа да төленетін лауазымдарда істей алмайды жəне жеке кəсіптікпен де айналыса алмайды. Егер Президент – саяси партияның мүшесі болса, онда ол өз өкілеттігін іске асырып жатқан мерзімдеоны тоқтата тұрады. Көрсетілген шектеулердің саяси мəні бар. Егер Президент бір уақытта Парламент депутаты болса, онда өкіметтердің бөліну процесіне қарсы келетін əрекетіне қысымдық көрсету мүмкіндігі болады. Көп Президенттер саяси партияның жетекшісі болып, өз мүшелігін жалғастыра береді. Қазақстан Республикасының Конституциясында мырзашылыққа қарсы бір саяси партияның үлгісін көрсетеді жəне оппозициялық күштің сынына қарсы бағытталған.
42- бапқа сəйкес бір тұлға екі реттен артық Президент болып сайлана алмайды. Бұл шектеу бірінші президнтке таралмайды [1].
Президент өкілеті үзіліссіз іске асады жəне жаңа Президент келуімен немесе лауазымнан бас тартса, не қайтыс болса аяқталады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабында «Қазақстан Республикасының Президент туралы» Конституциялық заңда лауазымнан бас тарту тəртібі берілген [4]. Конституциялық тəртіппен сырқатына байланысты өз міндеттерін атқара алмаса, Праламент Президентті лауазымынан босатады. Парламент құрамында əр палатадан депутаттар мен қажетті медицина мамндар құрамымен комиссия құрады, мерзімінен бұрын босату шешімін Парламент Палатасы отырысында əр палатадан жалпы депутаттар санымен ¼ бөлігін құрайтын депутаттар мен конституция кеңесінің нəтижесімен қабылданады. Президент өз міндетін атқаруға жауапты болады, тəуелсіз Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігін əлсірету немесе соғыс немесе қарулы дау кезінде жау жағына шықса, жаулық əрекетін іске асыруда шетелдіктерге көмектессе Конституциямен бекітілген тəртіп бойынша Парламент Президенті лауазымынан босатылады. Депутаттардың 1/3 бөлігі кінəлі деп тапса, мəжіліс депутаттары іздестіруді ұйымдастырады. Оны Сенат ұйымдастырады, кейін Парламент палатасына қарастыруға береді. Шешімді Парламент палатасының депутаттарының ¾ бөлігінің дауысымен жəне жоғары соттың кінəні негіздеуімен жəне конституция барысы сақталғаны туралы Конституциялық кеңестің тұжырымымен қабылданып, кінəлағаннан кейін 2 ай ішінде шешім қабылданбаса Республика Президентіне деген кінəні алып тастайды. Президент ақталса, Мəжіліс депутаттары өз жұмыстарын тоқтатады.
Республика Президентін лауазымынан шеттету мəселесін Парламент мəжілісінің өкілеттігін тоқтатуды қарастырып жатқанда істі қоздыруға болмайды. Ерте босату немесе Қазақстан Республикасының Президентінің лауазымынан шеттету де, қайтыс болуына байланысты өкілеттігі Сенат төрағасына өтеді, егер ол мүмкін болмаса, Республиканың Премьер министріне беріледі. Президент өкілеттігін өзіне қабылдаған тұлға өзін Сенат төрағалығынан, Мəжіліс төрағалығынан, Премьер министр өкілеттігінен босатылады. Көрініп тұрғандай, Президентті мерзімінен бұрын таңдау институты Қазақстанда қарастырылмаған, сондықтан Конституцияда бекітілген лауазымдағы тұлғалар президнрт өкілеттігін атқарады. Конституцияда қарастырылған тəртіп бойынша Қазақстан Республикасының Президент өкілеттігін қабылдаған тұлға, Қазақстан Республикасының Конституциясына ешқандай толықтырулар енгізуге құқығы жоқ.
