Жер бұл оның шегінде ҚР егемендігі, табиғи ресурсы, өндірістің жалпыға ортақ құралы және кез келген еңбек процесінің аумақтық негізі белгіленетін аумақтық кеңістік.
Жер қатынастарының объектісі ҚР аумағы шегіндегі барлық жерлер, оларда не орналасқанына және жекелеген субъектілерге олардың бекітілуінің құқықтық негіздеріне қарамастан жекелеген жер учаскелері және жер үлестері болып табылады.
Жер учаскесі – жер қатынастары субъектілеріне бекітілген жердің жабық шекараларда белгіленген жер бөлігі.
Жерге құқық түрлері
ҚР жер иесі азаматтар, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ мемлекеттік емес заңды тұлғалар болуы мүмкін (3-бөлім, ҚР Жер кодексінің 20-бабы).
ҚР жерге құқықтың үш түрі бар – иелену, пайдалану және басшылыққа алу құқығы. Олардың арасындағы айырмашылықты түсіну үшін, құқықтың әр түрі нені білдіретінін білеміз.
Жерді басшылыққа алу құқығы – мемлекеттің ҚР аумағындағы жердің заңдық мәртебесін, сондай-ақ өзінің жер учаскесіне қатысты ҚР заңдарымен тыйым салынбаған мәмілелерді жасаудың заңдық қамтамасыз етілген құқығы. Жерді басқару құқығы жерді сату, айырбастау, біріктіру, сыйлау және жалға беру, жерді пайдаланудан басқа онымен әр түрлі мәмілелер жасау мүмкіндігін береді.
Жерді пайдалану құқығы – мемлекеттік меншікте болатын жер учаскесін адамның мерзімсіз (тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір уақыт ішінде (уақытша жер пайдалану) ақылы және (немесе) ақысыз негізде иелену және пайдалану құқығы. Жерді пайдалану құқығы осы жердегі қызметті, құрылыс мүмкіндігін және онда қызметті жүргізу мүмкіндігін білдіреді, бірақ жер учаскесін сату, айырбастау, сыйлау немесе жалға беру мүмкіндігі жоқ.
Жер иелену құқығы – жерге іс жүзінде ие болуды жүзеге асырудың заңдық қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Жерді иелену құқығы жерді пайдалану және иеленуге болатынын, бірақ оны заңды пайдалануға болмайтынын білдіреді. Осылайша, сіз оны сатып, айырбастай алмайсыз, тек өзіңіз ғана тікелей пайдалана аласыз.
Құқықтың барлық үш түрі бірлесіп сізді жер иесі етеді.
Иесі жер учаскесімен не істей алады?
Жер учаскесінің иесі жер учаскесін иелену, пайдалану және басқару құқықтарын мемлекеттік органдардың қандай да бір рұқсаттарын алусыз өз қалауы бойынша жүзеге асырады. Яғни сіз оны өз ыңғайыңызға қарай сатып, жалға беріп, онда тұрып, тұрғын үй салып немесе сыйға тарта аласыз. Сіз өз жер учаскеңізге қатысты оның мақсатты тағайындалуын өзгертусіз кез келген мәмілелерді жасауға құқылысыз. Бұнда егер жер учаскесіне меншік құқығы басқа адамға берілсе, мәмілелерді жасау кезіндегі барлық ауыртпалықтар келесі иесіне қалады.
Сіз жер учаскесінің мақсатты тағайындалуын өзгертпестен ақылы немесе тегін жер учаскесін уақытша пайдалану туралы шарт негізінде уақытша пайдалануға (жалға) бере аласыз. Жалға алу шартының үлгілік нысанымен танысу. Қысқа мерзімді жалға алу 5 жылға дейінгі мерзімді білдіреді, ұзақ мерзімді – 5 тен 49 жасқа дейін.
Жерге құқықтар қашан туындайды
Егер:
меншік құқықтары ұсынылған (яғни егер құқықты мемлекет ұсынса);
меншік құқығы берілген (яғни құқықты басқа иесі ұсынған);
меншік құқықтар әмбебап құқық сабақтастығына ауысты (мұраға қалу, заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру) жерге құқықтар туындайды.
Құқықтардың туындауы үшін негіз мемлекеттік органдардың актілері (егер жерді мемлекет сатып алса/алса), азаматтық-құқықтық мәмілелер (сатып алуда, сатуда және т.б.) және басқа жағдайлар (тұқым қуалауды растайтын құжаттар, н-р).
Осылайша, менішік құқығына азаматтар, мемлекеттік емес заңды тұлғалар және мемлекет ие бола алады. Мемлекеттік меншікте мыналар болады:
- мемлекеттік органдар, ұйымдар және мекемелер ұсынған жер учаскелері;
- сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, орман және су қорларының жерлері;
- елді мекендердегі, арнайы жер қорларындағы жерлер, жайылымдық және шабындық жерлер, сондай-ақ жеке меншікке берілмеген отарлық шабындықтар және басқа жерлер.
Жер учаскесін қалай алу керек
Мемлекеттен немесе жер учаскесінің басқа иесінен ақылы немесе ақысыз негізде жер учаскесін алуға болады. Жер учаскесін басқа адамнан сатып алғанда жер иесінің міндетті құжаттарына назар аудару қажет.
Аталмыш тарауда біз жер учаскесін мемлекеттен алу тәртібін қарастырамыз. Мемлекеттен жер учаскесін алудың екі тәсілі бар: жалпы белгіленген тәртіпте ақылы және тегін, 10 га дейінгі мөлшерде жеке тұрғын үй құрылысына.
Мемлекет жерді қандай мақсаттарға жеке меншікке бере алады?
шаруа және фермерлік шаруашылықты жүргізу үшін;
жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу үшін;
ағаш егу шаруашылығы үшін;
бақша шаруашылығы үшін;
жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін;
құрылысқа немесе өндірістік және өндірістік емес, соның ішінде тұрғын ғимараттар (құрылыстар, құрылымдар) және олардың кешендері, соның ішінде мақсатына сәйкес ғимараттарға қызмет көрсетуге арналған жер.http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/house/buy_sell_rent/article/obtain_land
