Қазақстан Республикасының Заңы
Баланың құқықтарын қорғау туралы
1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Осы Заң қолданылатын сала
Осы Заңның күшi туғанынан бастап 18 жасқа толғанға дейiнгi адамдарға, егер заң бойынша олар бұрын азаматтық әрекет қабiлеттiлiгiне толық көлемде ие болмаса, қолданылады.
2-бап. Осы Заңда қолданылатын негiзгi ұғымдар
Осы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар қолданылады:
1) баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар - өз құзыретi мен өкiлеттiктерi шеңберiнде, заңдармен көзделген тәртiппен балалардың құқықтарын қорғау саласындағы қызметті жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар (Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау iсi жөнiндегi агенттiгi, Бiлiм және ғылым министрлiгi, Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi, Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссия), сондай-ақ қорғаншылық және қамқоршылық органдары;
2) баланың заңды өкiлдерi - ата-аналары, асырап алушылары, қорғаншылары, патронат тәрбиешiлерi, отбасылық үлгiдегi балалар ауылының әкiмшiлiгi және заңдарға сәйкес өзге де адамдар;
3) елеусiз шығындар - баланың қалыпты өмiрiн қамтамасыз етуге және оның әлеуметтiк дамуына қажеттi шығындар;
4) баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымдар - сәби үйлерi, интернат ұйымдары, балалар үйлерi, жалпы үлгiдегi жалпы бiлiм беру мектеп-интернаттары, ақыл-ойы кемiс балаларға арналған интернат-үйлерi, отбасылық үлгiдегi балалар ауылдары, Жасөспiрiмдер үйлерi және заңдармен көзделген тәртiппен баланың құқықтарын қорғау саласындағы қызметтi жүзеге асыратын өзге де тәрбиелеу және емдеу ұйымдары;
а) сәби үйi - жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған, сондай-ақ ақыл-ой мен дене дамуында мүкiсi бар балаларды тәрбиелеу және оларға медициналық көмек көрсету мақсатында заңдармен көзделген тәртiппен құрылатын мемлекеттік мекеме;
б) интернат ұйымдары - заңдармен көзделген тәртiппен құрылатын, белгiлi бiр санаттардағы азаматтарға тұрғын орын бере отырып бiлiм алу құқығына мемлекеттiк кепiлдiктерді қамтамасыз ететiн орта бiлiм беру жүйесінің ұйымдары;
в) жалпы үлгiдегi жалпы бiлiм беретiн мектеп-интернат (жалпы бiлiм беретiн мектептер жанындағы интернат) - тиiстi жалпы бiлiм беретiн мектептерi жоқ ауылдық елдi мекендерде тұратын оқушыларға бiлiм алу құқығын қамтамасыз етуге жағдай туғызу және балаларды отбасында тәрбиелеуге көмек көрсету мақсатында мектеп жанында жұмыс iстейтiн мектеп сияқты ұйымдық-құқықтық нысандағы ұйым;
г) ақыл-ойы кемiс балаларға арналған интернат-үй - күтiмге, тұрмыстық және медициналық қызмет көрсетуге, сондай-ақ әлеуметтiк еңбекке бейiмделуге мұқтаж балалардың тұрақты тұруына арналған мемлекеттiк мекеме;
д) отбасылық үлгiдегi балалар ауылдары мен Жасөспiрiмдер үйлерi - отбасылық үлгiдегi балалар ауылдары мен Жасөспiрiмдер үйлерi туралы заңдарға сәйкес құрылатын және жұмыс iстейтiн коммерциялық емес ұйымдар.
3-бап. Баланың құқықтары туралы заңдар
1. Баланың құқықтары туралы заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясынан K951000_ , осы Заңынан және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
2. Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттардың осы Заңның алдында басымдығы бар және олар халықаралық шартта оны қолдану үшiн Қазақстан Республикасының заңын шығару талап етiлетiн жағдайларды қоспағанда, тiкелей қолданылады.
4-бап. Балалардың тең құқылығы
Нәсiлiне, түсiне, жынысына, тiлiне, дiнiне, саяси және өзге де сенiмдерiне, ұлттық, этникалық немесе әлеуметтiк шығу тегiне, мүлiктiк жағдайына, тұрғылықты жерiне, баланың тууы мен денсаулық жағдайына, оның ата-анасына немесе заңды өкiлдерiне не кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан барлық балалар тең құқықтарға ие.
5-бап. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын
баланың құқықтары
Қазақстан Республикасының аумағында тұратын, азаматы болып табылмайтын бала Конституцияға сәйкес құқықтарды пайдаланады және Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын заңдармен немесе халықаралық шарттармен белгiленген жағдайларды қоспағанда, Республиканың азаматтарымен тең мiндеттердi орындайды. Отбасының қайта қосылуы мақсатында Қазақстан Республикасынан кету туралы баланың немесе оның ата-анасының арызы, ізгiлiктi және жедел түрде қаралуы тиiс. Мұндай өтiнiштi қарау арыз берушi мен оның отбасының мүшелерi үшiн қолайсыз жағдайларға әкеп соқтырмауы тиiс.
6-бап. Баланың құқықтары
Бала Қазақстан Республикасының K951000_ Конституциясында, "Неке және отбасы туралы" Z980321_ Қазақстан Республикасының Заңында және өзге де заң актiлерiнде көзделген құқықтарды пайдаланады. Өзге де құқықтармен қатар баланың отбасында тұру және тәрбиелену құқығы, ата-аналарымен және басқа да туысқандарымен араласу құқығы, қорғалу, оның ішiнде заңды өкiлдер мен өзге де адамдардың тарапынан оның өмiрi мен денсаулығына қол сұғушылықтан сотпен қорғалу құқығы, өз пiкiрiн бiлдiру құқығы бар. Баланың осы Заңмен белгiленген құқықтары шектеле алмайды.
7-бап. Баланың бiлiм алуға құқықтарын қорғау
Әрбiр баланың бiлiм алуға құқығы бар және оған тегiн жалпы орта және бастауыш кәсiптiк бiлiм алуға кепiлдiк берiледi. Заң Қазақстан Республикасында қабылданған бiлiм беру стандарттары шегiнде баланың мiндеттi жалпы бiлiм алу құқығына кепiлдiк бередi.
Баланың жалпы бiлiм беретiн оқу орнына түсуi кезiнде заңда көзделмеген шектеулерге жол берiлмейдi.
Арнайы педагогтiк тәсiлдердi қажет ететiн, мүмкiндiктерi шектеулi балаларға мемлекеттік бюджеттен олардың белгiленген стандарттар деңгейiнде бiлiм алуына кепiлдiк беретiн қосымша қаражат бөлiнедi.
8-бап. Баланың денсаулығын сақтауға құқықтарын қорғау
Мемлекет қолданыстағы заңдарға сәйкес балаларға медициналық көмектiң тегiн көлемiне кепiлдiк бередi.
3 жасқа дейiнгi балалар анасыз немесе отбасының өзге мүшесiнсiз тек олардың келiсiмiмен стационарлық медициналық мекемеге орналастырылады.
Хирургиялық операциялар, қан құю, диагностиканың күрделi әдiстерi балаға ата-аналарының, қорғаншылары мен қамқоршыларының келiсiмiмен қолданылады.
Хирургиялық араласуды, қан құюды диагностикалық күрделi әдiстi қолдануды кiдiрту аурудың өмiрiне қауiп төндiретiн, ал көрсетiлген адамдардың келiсiмiн алу мүмкiн болмаған жағдайларда, шешiмдi дәрiгер немесе дәрiгерлiк комиссия қабылдайды.
Баланың өмiрiн құтқарып қалу үшiн қажеттi медициналық көмектен баланың ата-аналары немесе өзге де заңды өкiлдерi бас тартқан кезде, бала мүдделерiн қорғау үшiн медициналық ұйымның, сондай-ақ медицина қызметкерiнiң сотқа жүгiнуге құқығы бар.
9-бап. Баланың саяси құқықтарын қорғау
Баланың бейбiт жиналыстарға, балалар және жастар қоғамдық ұйымдарына (бiрлестiктерiне) қатысуға құқығы бар.
Мемлекеттiк басқару органдары баланың жеке басының, олардың шығармашылық кепiлдiктерiнiң, әлеуметтiк белсендiлiгінiң, ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығының дамуын, адамдардың өмiрi мен денсаулығын қорғауды, қоршаған табиғи ортаны, тарих және мәдениет ескерткiштерiн қорғауды; қайырымдылық қызметке қатысуды; мәдени, спорттық өмiрге қатысуға қосылуды, демалыстар ұйымдастыруды мақсат тұтқан қоғамдық ұйымдардың (бiрлестiктердiң) қызметiне жәрдемдеседi.
Баланың жастар қоғамдық ұйымдарына қатысуы ерiкті болып табылады және олардың жарғыларымен белгiленедi.
Балалар қоғамдық бiрлестiктерiн құру, қызмет және тарату тәртiбi қолданыстағы заңдарға сәйкес жүзеге асырылады.
10-бап. Бала және дiн
Баланың дінге мәжбүрлеп бет бұрудан қорғануға құқығы бар. Ата-аналарға (заңды өкiлдерiне) дiни жораларды орындауға мәжбүрлеп қатыстыруға тыйым салынады. Бiлiм беру ұйымдарының оқушыларға дiни мазмұндағы сабақтарға қатысуды мiндеттеуге құқығы жоқ. Дiни ұйымдар дiни мазмұндағы оқуды тастауға тiлек бiлдiрген өз оқушыларын ұстап қалдыруға құқығы жоқ. Ата-аналарының (заңды өкiлдерiнiң) және баланың пiкiрiн ескермей) 6 жасқа дейінгi балаларды дiни бiрлестiктерге тартуға тыйым салынады.
11-бап. Баланың еңбекке құқықтарын қорғау
Баланың қолданыстағы заңдарға сәйкес өз еңбек құқықтарын iске асыруға тең мүмкiндiктерi бар Еңбек қатынастарында баланың құқықтарын қандай да бiр кемсiтуге тыйым салынады. Мәжбүрлi еңбекке жол берiлмейдi.
12-бап. Баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге
асыратын ұйымдар
1. Жалпы үлгiдегі сәбилер үйлерiне туылғанынан үш жасқа дейiнгi жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балалар қабылданады. Мамандандырылған сәбилер үйлерiне психикалық және дене дамуында мүкiсi бар туылғанынан төрт жасқа дейiнгi балалар қабылданады.
Интернат ұйымдарына жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған үш жастан он сегiз жасқа дейiнгі балалар қабылданады.
Жалпы үлгiдегi жалпы бiлiм беретiн мектеп-интернатқа осы үлгiдегi ұйымдарда ұстауы үшiн медициналық терiс айғақтары жоқ алты жастан он сегiз жасқа дейiнгi жетiм балалар, ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған, сондай-ақ табысы аз және көп балалы отбасыларынан балалар қабылданады.
Ақыл-ойы кемiс балалар үшiн Интернат-үйге күтiмдi, медициналық тұрмыстық қызмет көрсету мен әлеуметтiк-еңбекке бейiмделудi қажет ететiн төрт жастан он сегiз жасқа дейiнгi балалар қабылданады. Балаларды қабылдау және ұстау жағдайларының тәртiбi отбасылық үлгiдегi балалар ауылдары және Жасөспiрiмдер үйлерi туралы заңдармен белгiленедi.
Отбасылық үлгiдегі балалар ауылына жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған он сегiз жасқа дейiнгi балалар қабылданады. Отбасылық үлгiдегi балалар ауылдарына балаларды қабылдау және оларды ұстау жағдайларының тәртiбi отбасылық үлгiдегi балалар ауылдары және Жасөспiрiмдер үйлерi туралы заңдармен белгiленедi.
Жасөспiрiмдер үйiне он алты жастан он сегiз жасқа дейiнгi балалар үйлерi мен балалар ауылдарының түлектерi, сондай-ақ балалар үйлерi мен отбасылық үлгiдегi ауылдардың тәрбиеленушi-балалары қабылданады. Балаларды Жасөспiрiмдер үйлерiне қабылдау және ұстау жағдайларының тәртiбi отбасылық үлгiдегi балалар ауылдары және Жасөспiрiмдер үйлерi туралы заңдармен белгiленедi.
2. Баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарда балаларды қабылдау және ұстау шарттары осы Заңмен белгiленбеген бөлiгiнде Yкiмет уәкiлеттiк берген орган бекiткен осы Ұйымдар туралы ережелермен белгіленедi.
2-тарау. Балалардың мүдделерiндегi мемлекеттiк саясат
13-бап. Балалардың мүдделерiндегi мемлекеттiк саясаттың мақсаттары
1. Қазақстан Республикасының балалардың мүдделерiндегi мемлекеттiк саясатының мақсаттары:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясымен, осы Заңымен және өзге де заң актiлерiмен, сондай-ақ халықаралық шарттардың нормаларымен көзделген балалардың құқықтарын жүзеге асыру, олардың кемсiтiлуiне жол бермеу, балалардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң негiзгi кепiлдiктерiн баянды ету, сондай-ақ бұзылған жағдайларда олардың құқықтарын қалпына келтiру;
2) бала құқықтары кепiлдiктерiнiң құқықтық негiздерiн қалыптастыру, баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi тиiстi органдар мен ұйымдарды құру;
3) балалардың дене, санаткерлiк, психикалық, рухани және адамгершiлiк дамуына, оларға елжандылық пен азаматтық тәрбие беруге, сондай-ақ баланың жеке басын қоғамның мүддесiнде және Конституция мен заңдарға қайшы келмейтiн мемлекет халықтарының дәстүрлерiне, халықтық және әлемдiк мәдениет жетiстiктерiне сәйкес қалыптастыруға ықпал ету болып табылады.
2. Балалардың мүдделерiндегi мемлекеттiк саясат мемлекеттiк басқару органдары қызметiнiң басымдық саласы болып табылады және мынадай қағидаттарға негiзделген:
1) баланың құқықтарын заңдық қамтамасыз ету;
2) балалардың толыққанды тәрбиеленуiн қамтамасыз ету, олардың
құқықтарын қорғау, оларды қоғамдағы толыққанды өмiрге дайындау мақсатында отбасын мемлекеттiк қолдау; 3) аймақтық ерекшелiктердi ескере отырып, балалар өмiрiн жақсартуға бағытталған ең төменгi мемлекеттiк әлеуметтiк стандарттарды белгiлеу және сақтау; 4) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзғаны, оған зиян келтiргенi үшiн лауазымдық адамдардың, азаматтардың жауапкершiлiгi; 5) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi қызмет бойынша функцияларды жүзеге асыратын қоғамдық бiрлестiктер мен өзге де ұйымдарды мемлекеттiк қолдау. 14-бап. Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi атқарушы органдарының мемлекетте баланың құқықтарын қорғау мәселелерi жөнiндегi өкiлеттiктерi 1. Орталық атқарушы органдардың бала құқықтарының кепiлдiктерiн қамтамасыз ету жөнiндегi өкiлеттiктерiне: 1) балалардың мүдделерiнде мемлекеттiк саясаттың негiздерiн белгiлеу;
2) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету, оның денсаулығы мен адамгершiлiгiн қорғау жөнiндегi қызметтiң басымдылық бағыттарын таңдау;
3) баланың құқықтары мен бостандықтарын реттеу мен қорғау жөнiндегi нормативтiк құқықтық актiлердi мемлекеттiк басқару органдарының өз құзыретi шегiнде қабылдауы;
4) балалар өмiрiн жақсартуға бағытталған ең төменгi мемлекеттiк әлеуметтiк стандарттарды белгiлеу;
5) мемлекеттiк бюджет, бюджеттен тыс көздер және өзге де заңмен тыйым салынбаған көздер қаражаттарының есебiнен балалар мүдделерiндегi мемлекеттiк саясатты iске асыру жөнiндегi мемлекеттiк iс-шараларды қаржыландыру жатады.
2. Жергiлiктi атқарушы органдардың бала құқықтарының кепiлдiктерiн жүзеге асыру өкiлеттiктерiне:
1) балалардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау, балалық шақты қолдау мемлекеттiк бағдарламаларын, жергiлiктi бағдарламаларын iске асыруды қамтамасыз ету;
2) балаларға арналған әлеуметтiк инфрақұрылымды қалыптастыруға қатысу;
3) ақпарат беру және консультацияларды өткiзу, баланың құқықтары мен
заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi іс-шараларды жүзеге асыру тәртiбiн белгiлеу жатады. 3. Орталық атқарушы органдар жергiлiктi атқарушы органдармен бiрлесiп: 1) мемлекетте баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтiң бiрлескен бағыттарын әзiрлеудi; 2) тәрбие, бiлiм беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, дене тәрбиесi мен спорт, әлеуметтiк қызмет көрсету мен отбасын әлеуметтiк қорғау саласында балалардың мүдделерiндегi мемлекеттiк саясат жөнiндегi іс-шараларды жүзеге асырады. 3-тарау. Қолайсыз жағдайларда және төтенше жағдайда баланың құқықтарын қорғау 15-бап. Жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балалар құқықтарын қорғау
Жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балалардың мемлекет тарапынан өмiрi мен даму жағдайлары туралы ерекше қорғаншылықта болуға, қатыгездiк пен адамгершiлiкке жатпайтын түрде қараудан қорғалуға құқығы бар.
Баланың құқықтарын қорғау саласындағы функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балалардың басқа отбасы асырап алуына, қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) немесе патронатқа не баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарға орналастыру үшiн барлық шараларды қолдануға тиiс. Мемлекет заңдарға сәйкес қамқоршы (асырап алушы) отбасыларға және баланың құқықтарын қорғау жөнiндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарға материалдық қолдау көрсетедi. Мұндай баланы Қазақстан Республикасындағы отбасына орналастыру мүмкiн болмаған кезде, Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленетiн тәртiппен баланың мүдделерiнде оны шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың асырап алуына, қорғаншылық (қамқоршылық) белгiлеуiне жол берiледi.
Бала асырап алудан немесе қорғаншылықтан (қамқоршылықтан) туындайтын ақталмаған қаржы пайдасын табуға жол берiлмейдi.
Баланың мүдделерiнде оның денсаулығын, асырап алушының, қорғаншының (қамқоршының) отбасында тұру жағдайларын бағалауды баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар құпиялы жүзеге асырады.
16 жасқа толған баланың өмiр сүру жағдайларын, мемлекеттiң материалдық қолдауы және қорғаншылық және қамқоршылық органдардың тарапынан бақылауды жүзеге асыру болған кезде дербес өмiр сүруге құқығы бар.
16-бап. Баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге
асыратын ұйымдардың асырауындағы және тәрбиелеуiндегi
балалардың құқықтарын қорғау
Жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балаларды отбасыға тәрбиелеуге беруге мүмкiндiк болмаған кезде, олар баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымға мемлекеттiк қамтамасыз етiлуге орналастырылады. Осындай ұйымдардың асырауындағы және тәрбиеленуiндегi балаларға мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар, алименттер мен төлемдер Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленген тәртiппен төленедi.
Тәрбиеленушi балалардың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымдардың оларды толыққанды дене, интеллектуалдық және рухани дамыту, дербес өмiрге дайындау мақсатында отбасына жақындатылған барлық қажеттi жағдайлар жасалады, олардың ана тiлiн, мәдениетiн, ұлттық салттары мен дәстүрлерiн сақтау қамтамасыз етiледi.
Осы ұйымдардың терiс қылық жасаған, тәрбиелеу функцияларын орындайтын қызметкерлерi Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленген тәртiппен жауапкершiлiкке тартылуға жатады.
Баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымдар түлектерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қорғау, оларға кезектен тыс тәртiппен тұрғын үй беру, белгiленген материалдық қамтамасыз етудi беру сақтандыру жұмысқа орналастыру заңдармен белгiленген тәртiппен жергiлiктi атқарушы органдарға жүктеледi.
17-бап. Жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған
балалардың мүлiктiк құқықтарын қорғау
1. Жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балалардың мүлкiн басқару мүлiктi сенiмдi басқару шарты бойынша жүргiзiледi. Егер заң актiлерiмен басқаша көзделмесе, баланың кез келген заңды өкiлi сенiмдi басқарушы бола алады. Баланың заңды өкiлi заңдармен белгiленген шектерде және қорғаншылық және қамқоршылық органдар берген өкiлеттiктер шеңберiнде мүлiктi сенiмдi басқаруды жүзеге асырады.
Жетiм балалар мен ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балалардың табыстарын, оның iшiнде баланың жеке өзi пайдалануға құқылы табыстардан басқа оның мүлкiн сенiмдi басқарудан балаға тиесiлi табыстарды заңды өкiл тек қана баланың мүдделерiнде және қорғаншылық және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсатымен жұмсауға құқылы.
Заңды өкiл қорғаншылық және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсатынсыз қорғаншылыққа алынғанды ұстау үшiн қажеттi оның табыстары ретiнде қорғаншылыққа алынғанға тиесiлi сомалардың есебiнен елеусiз шығындар шығаруға құқылы.
2. Заңды өкiлдің қорғаншылық және қамқоршылық органының алдын-ала рұқсатынсыз баланың мүлкiн иелiктен шығару, оның iшiнде айырбастау немесе сыйға тарту бойынша мәмiле жасасуға, не оның атынан кепiлдiк шартын жасауға, мүлiктi жалға (жалдауға) беруге, өтеусiз пайдалануға немесе кепілге беруге, заң бойынша және өсиет бойынша қорғаншылықтағы балаға тиісті мұрадан бас тартуға әкеп соқтыратын мәміле жасасуға, оның мүлкін бөлуге немесе одан үлес бөліп беруге, сондай-ақ қорғаншылықтағы бала мүлкiнiң азаюына әкеп соқтыратын кез келген басқа да мәмiлелер жасасуға келiсiм беруге құқылы емес. Көрсетiлген мәмiлелер нәтижесiнде алынған қаражаттарды жұмсауды қорғаншылық және қамқоршылық органының келiсiмiмен баланың заңды өкiлi жүзеге асырады.
18-бап. Мүгедек балалардың құқықтарын қорғау
Ақыл-есi немесе дене дамуы кемiс балаларды қоса отырып, мүгедек балалар мамандандырылған балалар ұйымдарында медициналық әлеуметтiк көмек алуға, олардың немесе ата-аналарының таңдауымен оқу орындарын таңдауға, орта және кәсiптiк бiлiм алуға, өздерiнiң мүмкiндiктерiне сәйкес жұмысқа орналасуға, әлеуметтiк оңалту, олардың қадiр-қасиетiн қамтамасыз ететiн, қоғам өмiрiне белсендi қосылуға жәрдемдесетiн жағдайларда толыққанды өмiр сүру құқығы бар.
Сонымен бiр мезгiлде мемлекет мұндай балалардың ауруын емдеудiң алдын алуға бағытталған медициналық, құқықтық әлеуметтiк-экономикалық іс-шаралар кешенiн жүзеге асырады.
19-бап. Зiлзала нәубетiнен, авариялардан және апаттардан зардап
шеккен балалардың құқықтарын қорғау
Төтенше жағдайға (зiлзала нәубетi, авариялар, апаттар, өнеркәсiп орындары қызметiнен экологиялық нәубет салдары ретiнде қоршаған ортаның ластануы және басқалары) ұшыраған балаларға, оның iшiнде басқа елдерде де, мемлекет жедел өтеусiз көмек көрсетедi, қауiптi аймақтан оларды көшiру жөнiнде шұғыл шаралар қабылдайды, отбасымен қосылуына қорғаншылық жасайды, қажеттi медициналық көмек көрсетедi.
Бұл балаларға ата-аналарынан айырылған жағдайда, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған кез келген бала сияқты әлеуметтiк қорғау қамтамасыз етiледi.
20-бап. Балалардың әскери iс-әрекеттерге қатысуына тыйым салу
Балаларды заңдармен көзделгендерден басқа, әскери iс-әрекеттерге, қарулы қақтығыстарға қатысуға тартуға, балалар арасында соғысты және зорлық-зомбылықты насихаттауға, әскерилендiрiлген балалар құрамаларын құруға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнiң мерзiмдi қызметiне жасы 18-ге толған адамдар шақырылады. Кәмелетке толмағандарды әскери оқу орындарына оқуға қабылдау заңдарда көзделген тәртiпте жүзеге асырылады.
21-бап. Босқын балалардың құқықтарын қорғау
Әскери iс-әрекеттер, қарулы қақтығыстар, нәсiлдiк белгiлерi, дiни сенiмдерi, азаматтығы, белгiлi бiр әлеуметтiк топқа қатыстылығы немесе саяси сенiмдерi бойынша және өзге де негiздер бойынша қуғынға ұшырау нәтижесiнде тұрғын үйден және жеке мүлкiнен айырылған босқын балалардың өз мүдделерiн қорғауға құқығы бар.
Баланың жүрген жерi жөнiндегi қорғаншылық және қамқоршылық органдары, аумақтық көшi-қон қызметтерi ата-анасының бар-жоғы және тұрғылықты жерiне өзге де туысқандары немесе заңды өкiлдерi туралы мәлiметтердi алуға жәрдемдеседi, қажет болған жағдайда баланы емдеу-профилактикалық немесе баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын оқу-тәрбиелеу ұйымына орналастырады.
22-бап. Кәмелетке толмағанды жауапкершiлiкке тартқан кезде оның
құқықтарын қорғау
Кәмелетке толмағанның жеке бостандығына құқығы заңмен қорғалады. Кәмелетке толмағандарды ұстау немесе қамауға алу заң актiлерiмен көзделген жағдайларда ең шектi шара ретiнде қолданылады. Кәмелетке толмағанның ұсталғандығы, қамауға алынғандығы немесе күзетте болу мерзiмiнiң ұзартылуы туралы ата-аналарына немесе оның басқа да заңды өкiлдерiне, сондай-ақ прокуратура органдарына дереу хабарланады.
Кәмелетке толмағандарды ұсталған, қамауға алынған немесе сотталған ересек адамдармен бiр үй-жайда ұстауға тыйым салынады.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершiлiкке тартқан жағдайда қылмыстық iс жөнiндегi өндiрiстiң барлық сатыларында адвокаттың және заңды өкiлдiң қатысуы мiндеттi.
16 жасқа жетпеген, кәмелетке толмаған, сондай-ақ осы жасқа жеткен, бiрақ психикалық даму жетiспеушiлiгiнiң белгiлерi бар баланы қылмыстық жауапкершiлiкке тартқан кезде педагогтың немесе психологтың қатысуы мiндеттi. Кәмелетке толмаған сезiктiде, айыпталушыда психикалық аурудың немесе даму ауытқымасының болуы және оның өз iс-әрекеттерi үшiн толық немесе iшiнара есеп беру және оларға нақты бiр жағдайда басшылық ету қабiлеттiлiгi туралы мәселенi шешу үшiн кешендi психикалық-психиатриялық сараптама тағайындау міндетті.
Куә ретiнде айғақ беруге немесе өз кiнәсiн мойындатуға мәжбүрлеу мақсатында кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылық, қорқыту не өзге де заңсыз iс-әрекеттер қолдануға жол берiлмейдi.
Кәмелетке толмағандарға қатысты сот iстерiн қарау Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен сәйкес жүзеге асырылады.
23-бап. Арнайы тәрбиелеу мекемелерiнде кәмелетке толмағанның
құқықтарын қорғау
Кәмелетке толмағанды арнайы тәрбиелеу мекемесiне жiберу жергiлiкті өкiмет органының кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi комиссиясының ұсынымы бойынша тек сотпен жүргiзiледi.
Арнайы тәрбиелеу мекемесiндегi кәмелетке толмағанның iзгiлiктi қарым-қатынасқа, денсаулығын сақтауға, орта бiлiм және кәсiптiк даярлық алуға, ата-аналарымен, жақын туыстарымен жолығысуына, хат жазысуға құқығы бар.
24-бап. Баланы зорлықпен көшiруден қорғау
Мемлекет Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына және халықаралық құқық нормаларына сәйкес балаларды шетелден заңсыз көшiруге және қайтармауға, оларды ұрлауға, балаларды кез келген мақсаттарда және кез келген нысанда сатуға қарсы шаралар қолданады.
4-тарау. Баланың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау
25-бап. Баланың заңды өкiлдерi
Заңды өкілдері баланың туу (немесе бала асырап алу) куәлігі, ата-аналарының төлқұжаты, қорғаншының жеке куәлігі негізінде арнайы өкілетсіз барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдарда, оның ішінде соттарда кез келген адамдармен қарым-қатынастарда балалардың өкілдігін білдіруді және олардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарымен кәмелетке толмағанның азаматтық, некелiк-отбасылық, еңбек және өзге де құқықтық қатынастарға өз бетiмен кiру және өз құқықтары мен мүдделерiн қорғау құқығы көзделген жағдайларды қоспағанда, 14-тен 18-ге дейінгi жастағы кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн олардың заңды өкiлдерi қорғайды.
Тәрбиелеу, емдеу ұйымдарындағы, халықты әлеуметтiк қорғау ұйымдарындағы немесе басқа да соған ұқсас ұйымдардағы балалардың өкiлдiгiн бiлдiрудi және мүдделерiн қорғауды заңдарға сәйкес сол ұйымдар жүзеге асырады.
Ата-ананың қамқоршылығынсыз қалған баланың өкілдігін білдіру және құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау баланы отбасыға немесе баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымға орналастырғанға дейiн уақытша қорғаншылық және қамқоршылық органына жүктеледi.
26-бап. Балалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн
заңды өкiлдерiнiң қорғауы
Кәмелетке толмағандарға қатысты қорғаншылық және қамқоршылық жөнiндегi функцияларды жүзеге асыру жергiлiктi атқарушы органдарға жүктеледi.
Қорғаншылық және қамқоршылық органдар:
ата-аналарының қамқоршылығынсыз қалған балаларды орналастыруды қамтамасыз етедi, сот, әкiмшiлiк және өзге де органдарда осы балалардың құқықтарын қорғайды және мүдделерiн бiлдiредi;
балалардың тұруына олардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiретiн отбасыларына кедергiсiз барып тұрады;
балалардың, ата-аналардың, сондай-ақ бала тәрбиелеуге үмiттенетiн адамдардың өмiр сүру жағдайларына зерттеу жүргiзедi;
балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды қарайды, ата-аналар арасындағы, ата-аналар мен басқа адамдар арасындағы балалар туралы даулар бойынша қорытындылар бередi;
ата-аналарды және олардың орнындағы адамдарды жауапкершiлiкке тарту туралы материалдарды кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнiндегi комиссияға жiбередi не сотқа жүгiнедi;
балалар тәрбиесiне байланысты даулар жөнiндегi соттың қаулысын сот орындаушының талабы бойынша қамтамасыз етедi;
балалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделердi қорғау мәселелерi жөнiндегi ақпараттық, консультациялық-психологиялық педагогикалық, заңгерлiк және өзге де көмек көрсетедi;
асырап алушылардың, қорғаншылардың (қамқоршылардың), асырап алушы ата-аналардың, патронат тәрбиелеушiлердiң отбасыларында, баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарда балаларды тәрбиелеу және асырау жағдайларына бақылауды жүзеге асырады;
жасы кiшi (14 жасқа толмаған) балалардың ата-аналары мен қорғаншыларына балалардың атынан мәмiлелер жасасуға, сондай-ақ кәмелетке толмағандар дербес жасасуға құқылы емес, баланың мүлкін неліктен шығару (оның ішінде ауыстыру немесе сыйға тарту), оны өтеусіз пайдалануға немесе кепілге жалға (жалдауға) беру жөніндегі мәмілелер, балаға тиесілі құқықтардың бас тартуға, оның мүлкін бөлуге немесе одан үлестерді бөліп шығаруға әкеп соғатын мәмілелер, сондай-ақ баланың мүлкінің азаюына әкеп соғатын кез келген басқа да мәмiлелер жасауға қамқоршыларға алдын-ала рұқсат бередi;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды орындайды.
27-бап. Балалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн
соттың қорғауы
Баланың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғауды соттар жүзеге асырады. Сот баланың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғауға байланысты iстер бойынша (атап айтқанда, ата-ана құқықтарынан айыру, баланы тартып алу, асырап алуды бұзу туралы, асырап алуды жарамсыз деп тану туралы iстер бойынша, баланың тұрғын үй құқықтарын және мүдделерiн бұзу туралы және басқа да істер бойынша) прокурордың қатысуын мiндеттi деп тануы мүмкiн және бұл туралы прокурорға хабарлайды.
28-бап. Балалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн
прокуратураның қорғауы
Баланың құқықтары туралы заңдардың шығарылатын құқықтық актiлерiнiң орындалуын қадағалауды прокуратура жүзеге асырады.
Прокурордың бала құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғай отырып, сотқа арызбен жүгiнуге немесе егер баланың құқықтарын және заңды мүдделерiн қорғау осыны талап ететiн болса, процестiң кез келген сатысында iске кiрiсуге құқығы бар.
Егер қолданыстағы заңдар бойынша оның қатысуы мiндеттi болса не егер сот нақты iстi қараған кезде прокурордың қатысуын мiндеттi деп таныса, прокурор iстiң сотта қаралуына қатысуға мiндеттi.
29-бап. Балалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн
нотариаттың қорғауы
Мемлекеттiк және жеке нотариустар мемлекеттiң атынан нотариаттық iс-әрекеттер жасаған кезде баланың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау Қазақстан Республикасының нотариат туралы заңдарына сәйкес қамтамасыз етiледi.
Балаға меншiк құқығында тиесiлi мүлiкке билiк жүргiзу жөнiндегi мәмілелерді, сондай-ақ балаға тиесілі құқықтардан бас тартуға бағытталған мәмiлелердi қорғаншылық және қамқоршылық органдары жазбаша рұқсат бергеннен кейiн нотариус куәландырады.
Сондай-ақ қорғаншылық және қамқоршылық органдарының жазбаша рұқсаты тұрғын үй-жайдың меншiк иесi отбасының кәмелетке толмаған мүшелерi тұратын тұрғын үй-жайларды иелiктен шығару жөнiндегi мәмiлелер жасасу үшiн және заңдармен көзделген басқа да жағдайларда талап етiледi.
Нотариус баланың мүлiктiк құқықтары мен мүдделерiнiң бұзылғанын анықтаған кезде ол нотариаттық iс-әрекеттер жасаудан бас тартады және бала құқықтарының бұзылуы туралы баланың тұратын жерiндегi қорғаншылық және қамқоршылық органдарына не прокурорға хабарлауға мiндеттi.
30-бап. Балалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн
азаматтық хал актiлерiн жазу органдарының қорғауы
Балалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғауды баланы тiркеу, әкелiктi анықтау, бала (қыз) асырап алу, тегiн, атын, әкесiнiң атын өзгерту кезiнде және азаматтық, отбасылық заңдармен және азаматтық хал актiлерi туралы заңдармен көзделген басқа да жағдайларда азаматтық хал актiлерiн жазу органдары жүзеге асырады.
31-бап. Баланың құқықтары мен мүдделерiн ішкi істер органдарының
қорғауы
Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарының алдын алу жөнiндегi бөлiмшелер iшкi iстер органдарының құрылымы ретiнде баланың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғауға қатысады.
Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарының алдын алу жөнiндегi бөлiмшелер:
кәмелетке толмағандардың әкiмшiлiк құқық бұзушылықтары мен қылмыстарының алдын алады, алдын алу жұмыстарын жүргiзу процесiнде оларды ашуға жәрдемдеседi;
дербес немесе баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi уәкiлеттi органның қаулысы бойынша алдын алу жұмыстарын жүргiзедi және қылмыс немесе құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмағандарға қатысты заңмен белгiленген ықпал ету шараларын қолданады;
қылмыстық жауапкершiлiк басталатын жасқа жетпеген кәмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтары туралы арыздар мен хабарламаларды қарайды және заңнамаға сәйкес олар бойынша шешiмдер қабылдайды;
алдын алу жұмыстарын жүргiзедi және егер кәмелетке толмағандардың ата-аналары, қамқоршылары, қорғаншылары кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу жөнiндегi өз мiндеттерiн орындамаса және (немесе) өз жүрiс-тұрысымен олардың құқық бұзушылық жасауына ықпал етсе, оларға қатысты заңнамамен белгiленген ықпал ету шараларын қолданады.
32-бап. Қоғамдық бiрлестiктердiң балалардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерiн қорғауы
Қоғамдық бiрлестiктер көмек сұрап келген баланың құқықтарын қорғау жөнiндегi өкiлеттiктi өздерiне алуға немесе оның ата-анасының өтiнiшi бойынша, егер аталған қоғамдық бiрлестiк соның негiзiнде әрекет ететiн жарғымен немесе ережемен көзделген болса, әкiмшiлiк және сот органдарында заңды өкiлдер ретiнде болуға құқығы бар.
33-бап. Осы заңды орындау кезiнде дауларды шешудiң соттық тәртiбi
1. Ата-аналар (оларды ауыстырушы адамдар), сондай-ақ балаға бiлiм беру, тәрбиелеу, дамыту, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қорғау және әлеуметтiк қызмет көрсету, оның әлеуметтiк бейiмделуiне жәрдемдесетiн, әлеуметтiк оңалтуына iс-шараларды және (немесе) оның қатысуымен өзге де іс-шараларды жүзеге асыратын адамдар Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгiленген тәртiппен оның денсаулығына, мүлкiне келтiрiлген
шығынды, сондай-ақ моральдық залалды балаға қайтару туралы талап-арызбен сотқа шағымдануға құқылы. 2. Соттарда баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау туралы iстердi қарау кезiнде, прокурор iс қозғаған кезде мемлекеттiк баж алынбайды.
