Question

Олжас Сүлейменов туралы реферат

Answer 1

Олжас Сүлейменовтың есімі үнемі поэзияның ең үздік үлгіліремін байланыстырылады. Оның бірінші ғарышкер Юрий Гагаринге арналған «Адамға табын жер енді!» поэмасын еске түрсек жеткілікті. Олжас Сүлейменов – тамаша публицист. Оған мысал оның «Социализм сыншыларының қателіктері туралы» пікір таласын тудыратын мақаласы. Осының артында ең жоғары азаматтық ерліктің адамы тұр. Сонымен қатар, бұл шындық пен әділеттіліктің жақтаушысы, оларды растау үшін Олжас Сүйлейменовте тосқауылдар болған жоқ.

Олжас Сүлейменов – батыл әрекеттер адамы. Дәл сондықтан, қысқа мерзімде «Невада-Семей» қозғалысы құрылды. Бұл туралы ол «Казахстанская правда» газетінде әңгімелесу кезінде айтты. «Мен, жерасты сынаулары ешқандай зиянды емес екенін білдім. Радиобелсенді газдардың жарылуы көп жылдар бойы болып отырған. Ол туралы қазақстандықтар білулері керек болды. 25 ақпанда телеарнада менің тікелей эфирге шығуым жоспарланды. Сайлау алдындағы бағдарламаны баяндау үшін: мен Алматы бойынша КСРО Жоғарғы Кеңесіне екінші мерзімге сайлауға түстім. Менде одақтық парламентте астананың мүддесін қорғауға уәделі сөзім дайындалды. Және де бір-екі өлеңім бар еді. Бірақ, менің білгенім, менің сайлау өңірімнің шеңберіне сыймады. Мемлекет өз азаматтарын алдады және қырық жыл, шын мәнінде, өз еліне қарсы тыныш атомдық соғысты жүргізді. Мен сайлау алдыңғы бағдарламаны кейінге қалдырдым және телевидиялық басшылықтың қорқынышына қарай білген ақпаратымды эфирге салдым да халықты Жазушылар одағына митингке шақырдым».

28 ақпанда бірнеше мың адам Қазақстанның Жазушылар одағы ғимаратының айналасында жиналды. Бұл Қазақстандағы 1986 жылғы 16 желтоқсандағыдан кейінгі алғашқы митинг болды. Сонымен, республикада демократия мектебіне айналған «Невада–Семей» қозғалысын құру басталды.

Бұл Олжас Сүлейменовтың қоғамдық істерінің қысқаша тізімі, адамдарға аз да болса бір көмегін көрсету негізінде жатқан, оның болып жатқан оқиғаларға өз көзқарасын, өз пікірін бекітуге, дәлелдеуге тырысуы туралы айтады.

Замандастарының алдында осылай тұрады және болашақ ұрпақтың алдында да осылай Олжас Омарұлы Сүлейменов – мамандығы бойынша инженер-геофизик, борышы бойынша ақын, мақсаты бойынша ғалым тұрады.

«Ол менің комсомолдық жастық шақтан бері досым, серігім және қызметтесім болды. Және, ол жайлы не айтылса да, біз үнемі дос болдық және доспыз, дегенмен кейде қатты дауласамыз».  Н.Ә. Назарбаев. «Досым Олжас туралы сөз»

Олжас Омарұлы Сүлейменов – ақын, жазушы-әдебиеттанушы, орыс тілді қазақ, тілтанушы, Қазақтың қоғамдық-саяси қызметкері және дипломат. Олжас Омарұлы Сүлейменов 1936 жылы 18 мамырда кавалер полкінің офицері, 1937 жылы репрессияға ұшыраған отбасында туған. 1954 жылы мектепті бітірген соң, Қазақ мемлекеттік университетіне геологиялық барлау факультетіне түсті. Оқуының соңғы жылдарын жұмыспен ұштастырып, геологиялық барлау партиясында жұмыс істеді. 1955 жылы әдебиетке деген құлшынысынан жұмыс істей бастады, 1958 жылы екінші рет Мәскеудің А.М. Горький атындағы Әдебиет институтына поэтикалық аударма бөліміне түсіп, 1961 жылы бітіріп шықты.

«Казахстанская правда» газетінде әдеби қызметкер болып жұмыс істеді, «Қазақфильм» киностудиясында сценари-редакциялық коллегиясының бас редакторы, «Простор» журналының журналистика бөлімінің меңгерушісі, Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы болып сайланды. Гагариннің космосқа ұшқанын хабарлағанда, 1961 жылдың 12 сәуіріндде Олжас Сүлейменовтың өлеңі газетке шыққанда листовка ретінде Алматы және басқа да Қазақстанның қалаларында ұшақтан жерге лақтырылды. Әсерлегіш заманалық маңызы бар жаңалық, ақын өлеңін бір аптада «Адамға табын жер енді!» поэмасына айналдырды да, мамырда жарыққа шықты, бұл авторға үлкен танымалдылық сыйлады.

Сүлейменов сол сияқты танымалы автор, «Игорь полкы туралы сөзіне» де арнаған. Бұл тақырыппен ол 1961 жылдан қызыққан болатын, Әдебиет институтының студенті бола жүріп, «Сөз» туралы жұмысын жариялаған. Оның дипломдық жұмысының тақырыбы тарихи грамматика бойынша - «Повести временных лет» жанды және жансыз категориялар», кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Игорь полкы туралы сөзіндегі Тюркология».

Сүлейменов өз концепциясында «Мен бірінші рет, «Игорь полкы туралы сөз» екітілді оқырмандар үшін екітілді автордың жазғанын айттым дейді. Түркі тілін білетін орыс жазды десек те болады. Яғни, сол кезде Ресейде билингвизм қолданылылған. Мен осыны, көптеген көне ресей деректеріндегі мәліметтерге сүйене отырып дәлелдегім келді. Кеңестік дәуірдегі тарихи ғылымда, орыс тіліне половецк және татар-монгол шапқыншылығы кезінен тек қана бірнеше түрік сөздері енді, олар арқан немесе қымыз деген. Мен КӨРІНБЕЙТІН түркизм туралы айтқанмын, әрқашан орыстікі деп есептейтін. Бұл енді академиктерді таңқалдырды. Мені таңқалдырарлық жай, алғаш екітілде оқитын оқырмандар қатарынан табылып «Игорь полкы туралы сөзін» оқыдым. Сүлейменовтің жалпы жұмысының негізі «Сөздегі» кең көлемдегі түрік лексикасы мен түрік фразаларының қабатын анықтауға бағытталған, толық аяқталған мағынаға ие болған, сол сияқты «АзиЯ» кітабымен жалпыға танылды.

Кітап алғаш рет Ресей мәдениет фондының «Грифон» баспасымен Ресейде 2005 жылы шыққан, төрағасы Никита Михалков болған [1, 272 б.].

Сулейменов 1972 жылдан бастап Қазақ комитетінің Азия және Африка жазушыларымен байланыс орнатудың төрағасы болған. 70 жылдардан–80 жылдардың аяғына дейін Кеңес комитетінің Азия және Африка елдерімен байланыс орнату төрағасының орынбасары болып қызмет атқарған. 70-шы жылдары әдеби дарыны мен азаматтық көзқарасы айқын көрінеді. 18 жыл Қазақстан шахмат федерациясын басқарған, мемлекеттің саяси өміріне де белсенді қатысқан.

 Олжас Сүлейменов 1989 жылдың басында КСРО халық депутатына сайлау алдындағы бағдарламада Қазақстан Жазушылар Одағында бірінші хатшы болды. Оның бағдарламасының бірінші пункті-Қазақстанда атом сынағына тыйым салу. 1973 жылы Олжас Сүлейменов кеңес уақыты кезінде Қазақстан туралы «Жабайы жер» деген өлеңін жазған, соңғы шумағы «Сынаққа тиым салынсын» деп аяқталады. Әрине өлең Семейдегі атомдық полигон  сыңағы туралы. Қызу соғыс кезінде болғандықтан ерлік болып саналған. Тек 1949-1963 жылдар аралығында жарылған атомдық және сутекті бомбалардың қуаты Хиросимаға лақтырылған американың атом бомбасынан 2500 рет қуатты болған. Әрине өлең Семейдегі атомдық полигон сыңағы туралы. Қызу соғыс кезінде болғанда бұл ерлік болып саналар еді. Тек 1949-1963 жылдар аралығында жарылған атомдық және сутекті бомбалардың қуаты Хиросимаға лақтырылған американың атом бомбасынан 2500 рет қуатты болған. Ол аймақта үрейлі экологиялық апат тудырды. Халық ақыны өз өлеңдерімен осы жағдайларды елге жеткізіп, қарсы  тұрмағанда басқа кім жырлар еді.

«Айнал, айналайын, Жерім менің!

Басқадан гөрі, бүгін мен сен түсінемін

Барлық сырқатыңды өзіме қабылдаймын,

Мен көшемін, сенің жолыңмен айналамын…»

1989 жылдың ақпан айында Олжас Сүлейменов Қазақстан халқына үндеуімен теледидардан шығады, келесі күні Алматыдағы Жазушылар Одағының ғимарат алдыңдағы көтерілісте, атомдық бомбаға қарсы «Невада-Семей» қозғалысын жариялайды. Бір ай ішінде атомдық бомбаға қарсылық туралы халық ішінен 4 миллион қолхат жиналады. Жаз айында Олжас Сүлейменов КСРО халық депутаттарының 1 съезінде қозғалыстың мақсаты мен талаптары туралы мәлімдеме жасайды. 1989 жылдың 19 қазан айында Семейде атом сынағы тоқтатылғаннан кейін, 1990 жылдың мамыр айында алғаш «Ядроға қарсы конгресс» өтті. Конгресс мемлекеттің қатысуынсыз өтті, өйткені мемлекет пен қозғалыстың мақсаттары бір-біріне қарама-қайшы келетін, қоғам жарылысты тоқтатуды талап етті, мемлекет жалғастыруда болды. Қозғалысқа көмек ретінде шахматтан әлемнің экс чемпионы Анатолий Карпов Әлем Фондынан 400000 рубль аударады. Олжас Сүлейменов 1977-1995 жылдар аралығында Қазақстандағы шахмат федерациясының төрағасы болған. 1991 жылы 29 тамыз айында Н.Ә. Назарбаевтің жарлығы бойынша мәңгіге полигон жабылды, содан кейін атом жарылысына қарсы әлем бойынша мораторий өтті: Жаңа Жерде (Ресей), Невадада (АҚШ), Муруорада (Франция), Лобнор көлі (Китай) да атом жарылысы тоқтатылды. Атом жарылысын тоқтату туралы көп мемлекеттер өзара келісім құрды. Атом жарылысына қарсы халық қозғалысына арнап  Жазушылар Одағының ғимарат алдына жазумен гранитты куб қойылған.

1995 жылы Олжас Сүлейменов Қазақстан Республикасы Президентінің дипломатиялық жұмысқа көшу туралы ұсынысын қабыл алды. Ол Грецияда, Италияда және Мальтада Қазақстанның Төтенше және Өкілетті елшісі болып жұмыс істеді. 1997 жылы Италия Президенті Оскар Луиджи Скальфаро ҚР-на алғаш рет ресми түрде келіп, екі мемлекет арасындағы ынтымақтастық келісімі жасалады. Осындай келісімді азия континетінде Италия тек Япониямен жасаған болатын. Бос уақыттарында ол ғылыми зерттеулермен айналысқан. Оның көпжылдық еңбегі «Язык письма» (жазулар  мен тілдің пайда болу туралы) болып саналады, ол 1998 жылы Римде де шыққан. Жазушы Тимур Зульфикаров «Пирамида Олжаса в пустыне варварства» мақаласында былай жазған: «Язык письма» кітабін бүкіл ғылыми-зерттеу институты барлық кафедрасымен бірлесіп жазған секілді...» Бұл кітап 2006 жылы Киевте украин тілінде шыққан болатын, авторы «Ярослава Мудрого» орденімен марапатталған болатын. Келесі жұмыстары «Улыбка бога» 1998 жылы Римде басылған. Сулейменов: «мен «АЗиЯ» кітабында айтылмай қалған және түсіндірілмеген ойларды қарастырдым. Шын ғылыми түсінік осында: «Қиылысатын параллельдер» (түркославистикаға кіріспе) Алматы 2001, «Тарихқа дейінгі түріктер» (көнетүрік тілдер және жазбалар туралы), 2002. Түріктану саласындағы үлкен жетістіктері үшін Сүлейменов «Күлтегін» сыйлығының алғаш лауреаты атанды. Бұл зерттеулері үшін «За вклад в тюркский мир» халықаралық сыйлығына ие болды (Түркия).

Сүлейменов 2002 жылдан бастап жаңа қызмет атқарды – ЮНЕСКО-да Қазақстан өкілі. Олжас Сүлейменовты жайдан жай ақындар алпыстығына қоспаған, достары сол жылдағы - Андрей Вознесенский, Евгений Евтушенко, Роберт Рождественский. Олжасқа және Алматы қасында болған апатқа арнап Вознесенскидің жазған өлеңі «АТЕ 36-70» немесе «2 секунда, 20 маусым 1970 жылы» Сүлейменовтың өлеңге қызығушылығы артып өзі де өлеңдер жазған болатын «Махамбетті оқып», «Зачитываюсь Махамбетом, Заслышу Азию во мне, Антенной вздрогнет в кабинете Стрела, торчащая в стене».

Роберт Рождественский «Достар туралы» өлеңін былай бастаған: «Олжас, Мумин, Виталий...». 1968 жылы Римма Казакова «Люблю тебя, товарищ мой Олжас» өлеңін арнап жазған болатын. Осындай әлемге танымалдылығын әйгілі сыншы Лев Аннинский былай баяндаған: «Поэт оказался на скрещении культур, на скрещении традиций: он счастливо совместил в себе сразу многое: молодой задор и книжную образованность… и ассоциативную экспрессию распространенного сегодня поэтического стиля… и филологическую любовь к мировым построениям, в которых Пушкин встречается у Сулейменова с Чоканом Валихановым, Конфуцием и Тагором… и местную обжигательную степную специфику…».

Олжас Сүлейменовтың өлеңдері мен дастандары ағылшын, француз, неміс, испан, словак, болгар, монғол және түрік тілдеріне аударылған. Қазақ ақыны, әсіресе Францияда әйгілі болған, осы жерде оның әр уақытта басылып шыққан өлеңдерімен қатар ақындық жинақтары да басылып шыққан. Парижде шыққан танымал «Маймыл  жылы» (1967) жинағы Франция әдебиеттанушылар арасында пікірталас тудырған. Лили Дени 19 маусым 1968 жылы «Летер франсез» газетінде: «Олжастың шығармаларында мен бір мезгілде болашақ пен өткенді оқыдым. Түбір туралы сөздер».

Ақын көпшілікке қазірде танымал және болған, болады да. 2011 жылдың 19 мамыры Қазақстан Республикасының ұлттық академиялық кітапханасында өткен шығармашылық кешінде ақын өлеңдерін оқып, «Олжас кітапханасы» баспа үйін ашқан болатын. Олжас Омарұлының әкімшілдік пен шетелдік марапаттарына тағы біреуі қосылды: Азербайжан президенті Ильхам Алиев мерейтойына қарсы Сүлейменовты «Достуг» («Дружба») орденімен марапаттау туралы үкім шығарды.

Олжас Сүлейменовтың қиылысатын параллельдері .

Өзінің түп тамыры қазақ деген, тарихи деректерден іздегендердің қатарынан Олжас Сүлейменовтың есімі түседі. Мен бір әңгімеге куә болдым, қазақ тілінің еуразиялық жалпылыққа, бір қатысушы өз топтамасында «Біз – иә, скифтар! Иә, азиялықтармыз – біз, қыли көз және көзқарасымыз сараң» деп Сүлейменов туралы жазған. Барлығымызға белгілі Сүлейменовтың поэтикалық творчествосынан өлеңінен өлеңіне дейін түрік өрнектерін көреміз, бұл оқырмандарына тарихи шындыққа деген ашықтық, қазақ тілінің саналы түрде түрік әлемінің органикалық бөлігі және бұл шындық өзін көп күттірген жоқ. 1975 жылы «АзиЯ» кітабы жарыққа шықты, ақынның көп жылдардан бергі лингвистика саласына зерттеуінен басталады, «Пересекающиеся параллели» кітабында парадоксальды тұжырымда өзінің жалғасын тапқан, «Барлық әлем – бір мемлекет, бір федеративті ортақ конституциялы мемлекет, ортақ заңдылықтар мен ортақ жан-жақты мәдениеті бар».

Сүлейменов өз оқырмандарының көңілін,  өлеңдеріндегі іштей тілдік ұқсастықтың парадигмі, оқшаулықтан қорғайтын және бір мезетте мәдениетті құрайтын лексикалық қабатты және грамматикалық құрылысты ғасырлар бойғы керемет тұрақтылықты ұстанады.

Барлық әлемдік тілдер бір-бірімен байланысты және бұл ой оқырмандарды ертеден өркениеттік даму беталысында туындаған жаһандану ойға келеді. Философиялық пішін туындайды, тарих мәдениеттің сіңісу үдерісі сияқты, интегральді әлемдік мәдениетті объективті қалыптастыру, ең сенімді тілді сақтаушылар болып табылады.

Бұрын сөнген жұлдыздардың қалдық нұры бізге жер жүзінің бастамалары туралы айтатындай, Сүлейменов іздеген ескіден қалған жұрнақтары бүгінгі еуропалық прогресс пен кешегі азиялық әлемнің тығыз байланысын растап, еуразиялық әлемдегі этногенездің ақиқатты жағдайын қалпына келтіргісі келетін ойшылдың табиғи отаншылдық ұмтылысы ретінде қабылданады, бұл өз орнында заманауи әлемнің рухани бейнесін анағұрлым түрде көрсетеді.

Олжас Сүлейменов диалектикасының қорытындылары «Тарихтан бұрыңғы түркілер» атты кітабында көрінісін тапты. Бұл ерте өркениеттің пайда болуындағы түркіге дейінгі қауымдастығының рөлін көрмей ғана қоймай, толық «қатып қалушылықтың» салдарынан даусыз тарихи фактілер алдында да түркі ықпалын ескере отырып, адамзаттың көп ғасырлық даму парадигмасын түзете алмаған хрестоматиялық тарихнама апологеттеріне тастаған шақыру болды [3, 320 б.].

Кітаптың осындай бейнелі атауы түркі әлемінің келешек шарықтауы туралы ескертеді, осының алғышарты ретінде осы әлемнің халықтарының  тарихи естеліктерді қарқынды тауып алуы болып табылады. Шынымен де, тарихқа дейінгі заман қалай болуы мүмкін, егер, жазулар азиялық кеңістіктегі әлеуметтік және мәдени-ұйымдастырылған бұрыңғы заманғы мемлекеттер туралы, қазіргі заманғы Спарта немесе оған дейінгі басқа мемлекеттер туралы хабарын жеткізеді, әлде бұл «тарихқа дейінгі заман» терминін болашаққа кескіндеу қажеттілігіне мысқылдап көрсететін әлдебір баянсыздық па.

О. Сүлейменов Еуразия тілдерінің жоғарғы лексикалық қабаттарын ашып, көптеген сөздер түбірлерінің ежелгі оғыз-қыпшақ ойкүмендерінің тұспа-тұс келетіндігін анық жеткіліктікпен көрсетеді. Оның үстіне, шумер тілінде де түркі сөздерінің тиянақты дәлелдерін таба аламыз. Алайда, ежелгі замандар шаңы басып кеткен континеттерде түркі тілінің лексикалық ұқсастықтары мен қалдықтарын іздеудің мәнісі неде?

Олжас Сүлейменов «адам – мәдени тұлға» деген мызғымас ақиқатқа негізделеді, яғни адам өз тұлғасында мәдениетті қолдап, дамытуының арқасында түр ретінде сақталып, өзін одан әрі дамытып өзін-өзі кемелдендіруге дайын.

Ежелдегі түріктердің орын ауыстырулары адамзат сегменттерін бір мәдени тұтастыққа қосатын қантамырлары болды. Білім иелері және әлеуметтік-тарихи тәжірибенің таратушылары бола отырып, олар өркениеттерге ортақ құндылықтарды қалыптастыруда баға жетпес роль ойнады.

Ежелдегі мәліметтерді сақтап қалған руналық жазбалардың ескерткіштері – Орхон-Енисей стелалары, көптеген түркі тілді сына жазулары әрқашан да Ескі Әлемнің гуманитарлы толымды өмірінің  деректері болып қала береді. Оларды зерттеу адамзат тұтастығының бастаулары туралы ұлы жаңалықтарға айнымалы түрде әкеледі.

Олжас Сүлейменов тарихты түсінуінің нәтижесінде кейде этногенездерінің арасында орасан зор уақыттық және кеңістіктік аралық болған автор шумерлердің, арамейлықтардың, түркіліктердің, ассириялықтардың, скандинавтардың және роман тілді халықтардың жазбаларында табылған дәлелді параллельдер мен тұспа-тұс келулерді көреміз. О. Сүлейменовтың абсолютті поэтикалық естуі осы тілдердегі бірдей сөздердің фонетикалық өзгерістерін табуға мүмкіндік берді, осының арқасында қатал алгоритмге негізделетін еуразиялық ежелдік пен көне замандықтың жаңа тұжырымдамасы туралы батыл айтуға болады. Ежелгі әлемнің жазбасының таңбалары келесі тілдердің көбірек жетілген грамматикалық жүйелеріне дамып, қоршаған орта туралы білімдері жоғалмай, одан әрі толықтырылып, байытылды. Көршілік және мирасқорлық идеялары соңында әрқашан да халықтар өміріндегі идеологиялық, нәсілдік және басқа да бүлдіргіш тенденцияларын жеңіп шығады.

Баяндау стилі авторлық ниетке қатал сәйкес келеді – жалпы тіл білімінің жетілдіру қажеттілігімен байланысты көптеген ғылыми мәселелерді суреттейді. Ассоциативтілік авторды теориялық жаттығып оқудан және ғылыми аппараттың нақтылауынан босататын зерттеу мақсаттарын анықтауға мүмкіндік береді. Шынымен де, аталмыш кітапта біз тап болатын мәселелердің алуандығы соншалық, эрудитке деген сенімділік принципі бойынша еркін әңгіме ғана үміт горизонтына сәйкес келе алады.

Кітапқа синкретизм тән болады, бұл әдіс кезінде көркемдік элементтері публицистика мен философиялық қорытулармен тұспа-тұс келеді. Ақын ойының еркін ұшуы дайын ақиқатты қабылдамайды, бұл қалыптасқан пікірлердің жалған тұтастылығын тарату үшін жасалатын ұшу болады. «Тарихтан бұрыңғы түркілер» - жаңа заманғы мәдениет құбылысы.

Орасан зор еуразиялық континетте тұрып жатқан халықтар тілдерінің ғұмыры туралы кітаптарында О.Сүлейменов түркі тілінің энергетикалық даласы бойынша еркін және сенімді шарлайды, бұл дала оның интелектісінің астында ноосфераға дейін кеңейеді.

 

«Казахстанская правда»,18 қаңтар 2013ж.

 

Өзінің 25 жасқа толуының алдында Олжас «Адамға табын жер енді» поэмасын халыққа жария етті. Оның мәтінімен үндеулер 1961 жылы 12 сәуірде ұшақтан Алматы көшелеріне лақтырылды. Юрий Гагаринның ғарышқа ұшқанына 45-жыл толуына арналған мерейтойлық салтанаттарда бұл поэма тағы жарқырай түсті. Мүмкін, әдебиетке едәуір ерте келгенімен, ақынның ғарыштық шығармашылық шеруінің бір жылдығы десе, асыра айтпағандық болады.

Кейін поэзия, әдеби проза, публицистика, көркем зерттеулер жинақтары болды. Күрделі қоғамдық қызмет те болды, бірінші орында, шығармашылық одақтарда, қазақстандық кинематографта. Оның өлеңдерінде лирика да болды, туған жердің бейнесі де, халқының ауыртпашылығы мен проблемалары да, адамзат тағдыры туралы ойлар да болды. Олар үнемі динамикалық өзгеретін әлемнің тебіренісіне толы болды. Өзінің құрылымы, күтпеген аллюзиялар, салыстырулар, суреттілігі бойынша олар поэзияның жаңа тобын және бірқатар буын өкілдері үшін оған қатыстылығы, онда өмір сүру абыройлы болған зияткерлік өрісті құрды.

Шынында, «алпысыншылардың» және жас «жетпісіншілердің» романтикалық-патриоттық көңіл-күйлерінің бейнесі болды, бұл соғыстан кейінгі жылдары саналы кезге жеткендердің, «хрущев жылымығы» рухтандырғандардың көрінісі болды.

Олжас Сүлейменовтың бүкіл поэзиясы арқылы орталық тақырыптардың бірі – түркі-славяндық этнотарихи кеңістіктің бірлестігі, Дала мен орыс елінің және Еуразияның үлкен субқұрлығының мәдени-эстетикалық жүйелерінің бірлігі табиғи түрде беріледі. Жасырмаймын, көбінесе дәл осы О. Сүлейменовтың шығармашылығы мені еуразиялық идеясын зерделеуге және дамытуға итерді. Ал бүгін біз ЕурАзЭО беделді халықаралық қауымдастықты нақты іске асырылуын көреміз. Нақты ұйымдастырушылық түрлерге және Азия құрлығында аймақтық қауіпсіздікті – Азиядағы өзара әрекет ету және сенім шаралары бойынша кеңесін қамтамасыз ету бойынша басқа еуразиялық бірлестікке ие болады.

Олжастың шығармашылық және зерттеу жұмысының сол 15-жылдық кезеңінің логикалық аяқталуы «Жазушы» баспасында 1975 жылы шыққан «АзиЯ» жанжалды белгілі кітабы болды. «Слова о полку Игореве» қайта құру және кітаптың екінші бөлімі «Шумернаме» коммунистік партиялық тарихнамасында дау көтерді. Ал біз «тек қана Ұлы Октябрь социалистік революциясы қазақ халқының ғасырлық артта қалуына нүкте қойды» деген постулатын уағыздағанын білеміз. Сол кезде ресми Мәскеу санағандай, бұл кітап «қазақ ұлтшылдығы үшін қантты сүйек» болды.

Идеологиялық репрессиялар мен қудалау болды әрине. 1976 жылдың маусымында, 40-жылдығынан кейін, ақын Қазақстан Компартиясының ОК сүйреткіге салып жазаланды, ал кітапқа тыйым салынды және Қазақстан бойынша ғана емес, бүкіл Одақ бойынша кітапханалардан алып тасталды. Дегенмен, егер қазіргі термиологияны қолданса, бұл мықты PR-акция – кітап бестселлер болды және тығып 50-есе үлкен бағаға сатылды, тіпті сол Мәскеудің өзінде.

«АзиЯ» кітабы және оған тыйым салу бойынша қайғылы танымал қаулы жарыққа шыққаннан кейін 30 жылдан астам уақыт өтті. Ал, қазір Қазақстан Компартиясының ОК алғашқы шешімдерінің бірі, республикалық партиялық ұйымының бірінші хатшысы лауазымына енуімнен кейін, Олжас Сүлейменовтың аты мен шағырмашылығын ақтау туралы қаулы болғанын сүйсіне еске түсіреміз.

Ал алдындағы жағдай былай болды. Оған қоса қазақ халқының ғұлама ұлдары Ш. Құдайбердиевты, М. Жұмабаевты, А. Байтұрсыновты, Ж. Аймауытовты ақтау жүргізілді. Бірденеге бола ОК бюросы қаулыларының алдыңғы жинағын парақтауға тура келді, содан мен, осыған орай қаулыларға, былайша айтқанда, «жармастым». Бір кезде ойға  келесі сұрақ келді: неге біз Олжастың шығармашылығын заңнан тыс қалдырамыз? Егер біз өмірі құртылған адамдарға қатысты әділеттілікті қайта қалпына келтіре бастаған жоқпызба, дегенмен оларға естелік борышын беріп және халыққа қызмет ету үшін шығармашылығын қайтара келе, ұлы ақын болып қана емес, белгілі саяси қайраткер болған замандасымызға қатысты қателерді түзететін кез келген сияқты.

Дереу өз идеологтарымды – қазір өмірден өткен Өзбекәлі Жәнібековты, сонымен қатар, Игорь Романовты шақырдыңыз – және оларға қысқа мерзімде ОК бюросы үшін қажет құжаттарды дайындауды тапсырды. 1989 жылдың тамызында ОК 1976 жылғы 17 маусымдағы алдыңғы шешімі өзгертілді. Жасырмаймын, бұған кедергі жасағысы келген «өсекшілер» де болды.

Егер естелік күндердің шиеленісі туралы айтатын болсақ, онда қазіргі, Олжас үшін мерейтойлық жылы «Невада-Семей» ядроға қарсы қозғалысына 15 жыл толады. Ол халықаралық қоғамдық өмірде бірегей құбылыс болды және ядроға қарсы насихаттауда, бейбітшілік пен қарусыздандыру үшін күресте, ядролық сынаулардан зардап шеккендерге көмек көрсетуде бағасыз рөль атқарды. Бұл қозғалыс пен оның көшбасшысы өте қатты маған көмектесті, Семей ядролық полигонын жабу туралы шешім қабылдауда қоғамдық пікірді дайындады. Біз адамзат үшін жойқын ядролық қаруды сынау бойынша қызметін тоқтатқан бірінші және әлемдегі жалғыз мемлекет болдық. Бүгінде Олжас Сүлейменовпен құрылған «Қазақстанның халықтың конгресі» партиясын еске түсіру керек. Оның қызметінің негізінде жеке тұлғаның азаматтық құқықтары мен еркіндіктері жатты.

Олжас өзінің дұрыстығын дәлелдей және үгіттелетін қағидалар үшін күресе отырып, үнемі ашық және адал әрекет ететінін және бедел, шен және атақ үшін назар аудармайтынын атап өткім келеді. Осыған қатысты оның үнемі дұшпандары болды, соның ішінде мықтылар қатарынан. Бірақ, дәл осы қасиеттерінің арқасында елімізде және әлемде ол үлкен беделге ие болды. Мәлімет ретінде атап өтейін: саяси аренаға қайта құру кезінде ғана шыққан көптеген қоғам қайраткерлеріне қарағанда Олжас Сүлейменов үлкен саясатқа араласты, ол кезде оның аты шыққан еді. Сол бір 1976 жылы бұл аты Үлкен кеңестік энциклопедияға енді, ол кезде әлі кеңестік көшбасшы М. Горбачевтың аты жоқ еді. Менің ойымша, Олжас Омарович өз халқы үшін өте көп іс жасады, біздің еліміз әлемдік тарихта және өркениетте лайықты орын алатындай елеулі үлес қосты. Ол Қазақстан халықтарының ұлттық бірлігін нығайтуға, Қазақстан мен басқа елдер арасында достықты және ынтымақтастықты дамыту үшін үлкен қызмет атқарды. Сондай-ақ, мен кейбір ұлтшыл-радикалдардың жазғыруларын қабылдамаймын. Ол өз Отанының нағыз патриоты, оның мұқтаждығын түсінетін және осы жер бетінде халқымыздың тұрақтылығы мен амандығы үшін қызмет ететін жан.

Answer 2

Олжас Омарұлы Сүлейменов (1936) — орыс тілді қазақ ақыны, тілтанушы, саясаткер, ядролық қару-жарақтарды жаппай қолдануға қарсы тұрушы, Төтенше және Өкілетті Елші.

 

Өміpбаяны

1936 ж. Мамырдың 18 Алматыда дүниеге келген.

1959 ж. С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің Геология факультетін, кейін А.М. Горький атындағы Әдебиет институтын бітіреді.

1962—71 жж. Казахстанская Правда ұнжариясының әдеби қызметкері, Қазақфильм киностудиясы сценарлық-редакцялық алқасының бас редакторы,Просторжурналының бөлім меңгерушісы болып жұмыстар атқарады.

1971—81 жж. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы, сонымен бірге 1972 ж. Азия-Африка елдері жазушыларымен байланыс жөніндегі Қазақстандық көмитеттің төрағасы болды.

1981—83 жылдары Қазақ КСР кинематография жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы.

1983—91 жылдары Қазақстан жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы болды.

1989 ж. ақпанында халқаралық Невада-Cемей ядролық қаруға қарсы қозғалысының президенті болды.

1991 ж. қазанынан Қазақстан Халық конгрессі партиясының төрағасы, құрметті төрағасы болды.

1994 ж. сәуірде шақырылған ҚР Жоғарғы кеңесі төрағалығына ұсынылады, мәжілісте өз үміткерлігін талаппен алып тастайды.

1994—95 жж. ҚР Жоғарғы кеңесінің Қоршаған орта және табиғатты пайдалану комитетінің мүшесі.

1995 ж. тамызынан бастап ҚР Италия республикасындағы, 1996 ж. сәуірінен Грекия республикасындағы, сондай-ақ Мальта республикасындағы төтенше және өкілетті елші міндетін атқарды.

Танымыл ақын

Поэзия жайлы сөз қозғау қашан да қиын. Бұл әнші құстың дауысын оның қауырсынды денесінен бөліп қараумен тең болар еді. Ал өзіңе ұстаз әрі үлгі тұтар тұлға деп санайтын адам туралы сөз қозғау одан да қиын. Дегенмен де айтуға болады, егер Бұл қажеттілік жүректен туған болса... Егер Бұл жағдайда өнегелік Ұстанымдары, оның ең бастылары — адамгершілік, адалдық, борыш үғымдары басшылыққа алынса... Дәл осы жерде Заратуштра заманынан бері айтылып келе жатқан көне даналықты қалай еске алмасқа: "Ӏзгі Сөз — Ӏзгі Ой — Ӏзгі Әрекет". Осы қасиетті өсиет бізге есімдері мен құнды мұралары келіп жеткен менің даңқты бабаларым Ұстанған ақиқаттың басты постулаттарының бірі болған. Сол тәрізді ақын Олжас Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығы да осы моральдық үш тағанның (триаданың) бастапқы мәнін бейнелейді. Бүгінгі таңда оның қазақ жеріндегі ең танымал ақын екендігіне күмән келтіретін адам да аз болар. Олжас туралы жазылған дүниелер жетерлік, солардың бәрінің басын қосып жинақтаса, бірнеше томдық еңбек болары сөзсіз. Оның ақындығы туралы тек өзінің Отанында ғана емес, сонымен қатар алыс елдерде де көп жазылды. Оның шығармашылығына таңдана қарап, осы жайында Памирден Прибалтикаға, Кіші Азиядан Парижге, Күнгей Кавказдан Германияға дейінгі аймақта өз пікірін білдірушілер көптеп табылды. Оның өлең жинақтары 100000 таралыммен жарық көріп, сол сәтте-ақ сирек кездесетін библиографиялық кітаптар қатарына еніп отырды. Ақынның өрбір жаңа ірі туындысы қызу талқыланды. Мен, сірә, біздің қазіргі танымал қаламгерлердің ішінен оқырмандар мен сөз қадірін түсінер адамдар дәл осылай үлкен құмарлықпен оқитын өзге ақынды атай алмасам керек. Оның жетістіктері нағыз әдебиетшілерді қуантып, ақиқатты үздіксіз іздеу жолындағы батыл, кей кездердегі жүгенсіз асау ойлар мен сезімдердің жиынтығы оны күндеушілердің ашуын келтіріп, шығармашылығына табынушылардың таңданысына жол ашты. Олжас Сүлейменовтің әлемді дүр сілкіндірген дауысы ең алғаш рет естілгелі жарты ғасырға жақын уақыт өткен екен. Осы уақыттан бері біз ақын жырларынан оның замандастары мен отандастарының қалай тіршілік етіп, нені сезініп, нені ойлағанын оқып келеміз. Олжаспен бірге Қазақстанның ұшы-қиырсыз даласын шарлауға болады, шопан киіз үйлерінде қонақта болып, күйшілер мен күміс көмей әншілердің жырларын өз құлағыңмен тыңдай аласың. Шаршаған тың игеруші жігіттермен бірге ашық аспан астында, төбе маңындағы орылған егіс алаңында түнеуге болады. Құлазыған сортаң жерлер мен кеуіп қалған өзен арналарын геологиялық партиялармен бірге кезіп жүре аласың. Бақытсыздыққа үшыраған халыққа қорған болу мақсатында түрлі мінбелерден үн қату, халықты өзі үлгі көрсету арқылы рухтандыру — дәл осы қасиеттер оған құдіретті күштің арнайы үйғарымымен берілген тәрізді. Кей кездері маған Олжастың өмірі тұтастай жан қиярлықпен күш жұмсауды қажет ететін өрекеттерден құралатындай болып көрінеді. Себебі: бұған дейін танылмай келген немесе дәлірек айтқанда, өркениеттік бірлеетікте өз дәрежесінде, толық тұтаетығымен және сұлулығымен көріне алмаған қазақ елін бүкіл әлемге таныту деген үлкен жауапкершілікті саналы түрде өз мойнына ала білді. Бүгінде оның сөзіндегі, ойы мен әрекеттеріндегі ерекшеліктерді түсіне алатын адамдарға ерекше әсер берген жарқын даусы үлкен беделге ие. Олжас Сүлейменов — құдіретті рухтың көңілінен шығып, өз замандастарын Ақиқат пен Сұлулыққа жақындата түсу үшін Алланың өділеттілікті аңсау мен соған деген ұмтылысты бүкіл болмысына енгізіп қойған ақындардың бірі. Шындығында, Сұлулықты суреттеген сайын біз оған бір қадам жақындай түсеміз! Ақиқатты бейнелеген өрбір сәтте біз онымен біріге түсеміз. Ол — Жолды жарықтандыратын шырақ тәрізді. Ӏзденушілер өздері іздеген маңызды да зөру меселелеріне жауапты дәл осы қазақ ақынының шығармаларынан таба алады. Қазақ халқының өткені, бүгіні мен болашағы барлық түтастығымен Мұхтар Әуезовтің ұлы эпопеясынан кейін бірінші рет соншалық кең көлемде және жоғары көркем деңгейде осы азамат ақын шығармаларында бейнеленген. Бақыт Кенжеевтің мына бір айтқаны өте орынды: "Қазақстанды әдеби тұрғыда әлем картасына енгізген дәл сол (О.С.), себебі, ол шын мөнісіндегі алғашқы халықаралық қазақ жазушысы болды. Олжас қазақтар туралы көп жазды жөне сол жазғандарымен бүкіл әлемді қызықтыра алды. Мәскеуліктердің оның кітаптарын қалай дүкен сөрелерінен сыпырып-сиырып алып кеткендері менің есімде. Ал, "Аз и Я" кітабы туралы ештеңе айта алмаймын, Бұл менің құлшылық етер кітабым..." (Мегаполис, 13,05.2004 ж.). Ақын туындыларынан қазақ халқы бастан өткерген жарқын жылдардың қуанышқа толы сәттері мен қайғыдан көңілі қалған ұлы өмірінің беттерін құрауға болады. Қанша ғасырлар бойы үлесіне тиген көптеген ауыр сынақтарды басынан өткере отырып, өзіндік төл мәдениетін толық дерлік алғашқы қалыпта сақтай алған таң қаларлық және бірегей қазақ елі тағдырының куәсі болады. Ақынның өзі бұл жайлы былай дейді: "Біздің ұрпақ кристалдану үстінде. Халық арасында намыс қозғалысы жүріп жатыр. Қорлықта жүргендерде қуаныш үғымы болуы мүмкін емес. Ақындар халыққа намыс қозғалысына күш-қуат жеткізіп туруға міндетті". Бұл бағытта, яғни тарих пен халық тағдырының мөнін түсінуде Олжасқа дейінгі ұлы қайраткерлер — Абай Құнанбаев,Шоқан Уәлиханов, Шәкәрім Құдайбердиев, Ыбырай Алтынсарин және басқа да қазақ ағартушыларының жетістіктері де аз болған жоқ. XX ғасырдың танымал көркем сөз зергерлері — Мағжан Жүмабаев, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ӏлияс Жансүгіров, Ӏлияс Есенберлин және т.б. тәжірибелерінің де маңызы кем емес. Осы тарихи-мәдени контексте қазақ өдебиетін әлемдік аренаға алып шығу Олжас Сүлейменовтің еншісіне тиген екен. Оны қазақ елінің халықаралық деңгейдегі ақыны деп мойындау "Адамға табын жер, енді!" атты поэмасының жарыққа шығуымен тығыз байланысты. Олжас Сүлейменов — маңызды әрі теңдесі жоқ құбылыс. Оны ақынның әдеби еңбектерінің жоғары деңгейде бағалануы ғана дәлелдеп қоймайды. Сонымен қатар, Олжас — ақын, ойшыл, ғалым, саясаткер. Осы қасиеттердің бәрі де тек бір ғана бірегей тұлғаның эпостастары. Олжас саяси, өлеуметтік және мәдени ортада белгілі бір позиңияға ие ақынның тек о баста өзіне арнап берілген мүмкіндіктерді пайдалана отырып қана әрекет етуі қажет екендігін жақсы түсінді. Ол қаруы — сөз. Ол әдебиетке ерекше дауыспен енді. Оның шығармалары әу бастан-ақ ұлттық өдеби құбылыстарға толы болды, сонымен қатар сөз қадірін түсінер жүрттың көңілінен шықты және бүгінге дейін сол деңгейін жоғалтқан жоқ. Олжас Сүлейменов поэзиясы таусылмас күш-қуатпен сарқырай ағар серпінді ырғаққа негізделген. Ол өрбір өзіндік ерекшелігі бар ақындар және дара түлғалар тәрізді алдын ала даярланған идеологиялық тапсырыстар шеңберін бұзып шыға алды. Оның поэзиясы сөз қадірін білетіндер мен сөз зергерлеріне, сонымен қатар қарапайым оқырмандарға да орыс тілі арқылы қазақ халқының болмысын ашып көрсетуғе мүмкіндік туғызды. Ақын шығармашылығы өзіндік ерекшелігімен, афористілігімен және қаламғерлік шеберлігінің кемелділігімен таңдандырады. Дәл поэзия жанрында халық рухының тарихы және мәдени дамуы, психологиялық қатарының өзіндік ерекшеліктері бар түтастығымен және құнарлылығымен көрінетіндіғін ақын жақсы түсінді.[1]

Ақын мен өлең

Олжас Сүлейменов — табиғатынан рухани бұғауланбаған адам. Еркіндік — үнемі оның шығармашылық және қоғамдық қызметіндеғі негізгі ұстаным болып табылатын-ды. "Еркіндік" сөзінің мағынасы көп қырлы. Ақынның өзі де дәл осы үғымға бірнеше түсініктемелер үсынған. Заңғар биіктікте самғап үшу үшін де ауа қажеттігін ол жақсы түсінді. Сол себепті:

Суретшінің шаруасы не далада.
Дімкәс талант — далада емес —
Молада.
Еркіндіктің екінші аты — сол дала,
Сол даланы жүр өлеңге бала да, —

деп жырлайды. Өзіме рухани қырынан соншалықты жақын ақынды кайта-кайта оқи отырып, мен тағы бір керемет ақын әрі ойшыл Джебран Халилдің мына бір сөздерін еріксіз еске аламын. Ол былай деген еді: поэзия — күлімсіреудің нақты қасиетті көрінісі, ол — көз жасты құрғатушы белгі, адам болмысында тіршілік ететін рух; қуысы — жүрек, шарабы — махаббат. Дәл осы пікірді Олжас туралы да айтуға болатындай. Оның поэзиясы — өткір, жарқын және кіршіксіз таза. Оның мына бір қарапайым әрі балалық нанғыштықпен айтқан сөздеріне мен сенемін:

Мен қайғырам, Зәбір көріп қай халық
Қасіретке батар болса қайғы алып.
Айналайын, О, Қара Жер, айналшы,
Мен өлейін бірге өзіңмен айналып.

Оның поэтикалық шығармашылығының ерекше белгісі — көркем образдардың айқын көрінісі болып табылады. Дала Олжас шығармашылығында "қыпшақтар" этнонимінің жиынтық атауы, ал Қула дүз көшпелі тайпалардың мекені деген ұғымды береді. Дала образы Олжас түсінігінде еркін әрі ерікті адам образымен тығыз байланысты.

Уа, аруақ!
Бейбіт күннен өлмейді ер,
Жебедің бе,
Қан майданда жебей гөр!
Мейлі маған жасын лақтыр,
Жай таста!
Бас сауғалап көрген емес айқаста.
Бірінші боп жығылмаспын,
Жығылсам
Жығылармын ең ақырғы шайқаста.
Ағып түскен жүлдызды мен
Аруларды сүйіп түрып,
Серт берем.
Балатонга барар жолды сілтесең,
Уа, аруақ, Айғырымды ерттер ем,
Аялаған,
Әлдилеген жан құрсын!
Ағып өтем,
Әнімнен түз жаңғырсын.
Менен калған тостақ ізге қақ түрып.
Ата жауым Содан шөлін қандырсын!
Соқпақ-жолсыз сәті болмас сапардың,
Атпен бірге жығылармын,
Жатармын.
Тасбақаша тарғыл құмды жамылып,
Қатты үйқыға,
Тәтті үйқыға батармын.

Ақынның сөздерді аса шеберлікпен қолданатыны соншалықты дыбыстың алғашқы құбылуының таңғаларлық ойынына таңданбасқа шараң жоқ. Дегенмен өздеріңіз зейін қойып тыңдаңыздаршы:

Балық-суын
Қыран — оқтай қарқынын,
Жаңбырлы Бұлт
найзағайдың жарқылын.
Қалай сүйсе,
Сүйсе әлсіздер даңқты,
Мен де сені солай сүйем,
Жарқыным!

Сонымен қатар, автор тек суреттеп қана қоймайды, құпия сезімдер тобын қозғалысқа түсіріп, көрген және естіген жайттардың өте айқын бейнеленген шынайы көрінісін береді. Сол себепті оқырман өзі де күтпеген жерден өлең жолдарының арасына жасырылған, әрең ұстап қалуға болатын интонация көмегімен суреткердің құпия ойларының үстінен шығады. Шынымен де Бұл өлең жолдары алаңсыз, таза өрі мөлдір емес пе?! Ақынның адам жанының ең асыл шектерін қозғайтын қайғы-қасіретті дәл суреттеуі соншалық, дәл сол кезде түйсінген сезімдер қазір де сол қалпында жүректі баурап алатын ерекше қабілетті, тебіреністі де таза өлең жолдарының шынайы құпиясының неде екенін мен біле алмадым. Мәңгілік тақырып — Суреткер мен Уақыт — еш уақытта ақынның назарынан тыс қалмаған және оның бар шығармашылығының қақ ортасын қызыл жолақ болып қиып жатқан өзекті тақырып. Мысалы "Кактус" және "құмырсқа" поэмаларында, әсіресе "Саз балшықты кітапта":

— Әр адамның өз жүлдызы түр пісіп,
Сол үзілмек,
Солай тағдыр құрылысы.
Қалғиды әлем,
Қорылдаған тобырдан
Ғасыр сайын
Бас көтерер бір кісі.

Міне, шынайы көрініс: үйқыдағы элем және сергек суреткер. Олжас Сүлейменов поэзиясының екінші қыры — ой ауқымдылығы. Оның поэтикалық көз қарастары өткен ғасырлар қойнауынан және қазіргі заманның өткір көріністерінен алынған ерте замандағы қазақ халқының тарихи тағдырын бейнелейтін көріністерді де қамтиды. Ақын әрі көтерілісші Махамбет ол үшін тек халық наразылығының белгісі ғана емес, сонымен катар өз елі үшін өмірінің соңына дейін батыл шешім жасай білген күрескер!

"Кешіре біл ағайынды суысқан,
Ел бақытты, — сен жымисаң,
Туысқан!"
Дегенде ғой,
Тура түрған болар ем
Тізгінімді шығармай-ақ уыстан.
"Жайық барда ортаймайды,
Көлге сен,
Ақын барда қартаймайды,
Елге сен.
Сен тіріде — біз де тірі" дегенді
Айтпады олар,
Айтқанда олар,
Өлмес ем!

Ақын Махамбет бейнесінен әділдік үшін әрекет еткен нағыз күрескер эр сипатын көреді. Олжастың Махамбеті — толыққанды және құдіретті фигура:

Дүшпаныңнан қайтты кегің,
Қайтты есең.
Айтып сапсың ақиқатты,
Айт десе.
Қандай бакыт акын болып туғаным,
Сені ақын деп білер ме едім, әйтпесе!

Дала аңыз-ертегілері — жыраулар мен ақындардан генетикалық түрғыдан берілген суырыпсалмалық қасиет Олжас Сүлейменов шығармашылығында айқын көрініс табуымен таңдандырады. Бұл қасиет оған бір тақьірыптан екінші тақырыпқа, бір ғасырдан екінші ғасырға еш қиындықсыз өтуге мол мүмкіндік туғызады. Оның образдары ерекше ұмтылыспен жөне тасқынды өсіп отырады, "проза патшалығына поэзиямен еніп, метафоралармен әлемді жөндейді". Ақын шығармашылығы жайлы сыншылардың бірі былай деген еді: Олжас Сүлейменов поэзиясы — шет-шегіне дейін қайнаған күш-қуатқа толы сауыт. Кейде алуан түсті әлемнің, сезімдер мен ойлардың толық бейнесін беру үшін де ақынға өлең формасының шеңбері тарлық етеді, міне, сол сәтте ол күтпеген жерден ұйқастырылған қара сөздерге немесе драмаға көшеді. Ол үшін бөрі қол жетер жерде және бәріне де рұқсат. Олжас Сүлейменов үшін кім ақыл мен ойдың еркін қанат жаюына бөгет болатын соқыр еліктеуден бойын аулақ Ұстаса, сол — ақын. Оның қашан да "үйреншікті аллегориялардан жүрегі айнитын". Ол ақынның өз ұмтылыстарымен ұлы Жаратушы тәрізді өзіндік кіші әлем жарата алатын мүмкіндігі барын жақсы түсінді. Олжас Сүлейменовтің түтас шығармашылық жолы — осыған айқын дәлел. Қоғамның адамгершіліктен алыстап бара жатқанын көрген ол көркем шындыққа сүйене отырып, өз жаныңа өзің билік жүргізе алу қажеттігі, басқаша айтқанда, адамдық қалпыңды сақтап қалу қажеттігін қолдайтындығын білдіреді. Ол үшін жеке түлға қаншалықты деңгейде өнегесіздікке қарсы тура алар болса, соншалықты деңгейде биік. Бүған Олжастың шығармашылық ізденістерінің публицистикасына, сонымен катар әдебиет туралы, өзіне дейінгі қоғам қайраткерлері мен замандастары туралы жазған мақалалармен танысқанда көз жеткізесің. Олжас — өз еліне адал және лайықты ұл. Менің ұғымымда ол — кез келген жолаушының шөлін қандыруға дайын тұратын шөлдегі көгал (оазис) тәрізді. Ақын егер парыз бен ұлтжандылық әлемге және адамзат өміріне зиян тигізер болса, онда мұндай парыз бен ұлтжандылықтан бас тарту керек деген ойды құптайтын даналардың қатарына жатады. Акын үшін өз халқыңа және өз еліңе деген сүйіспеншілік жауапкершілікпен ұштасып жатуы керек. Бұл жайлы ол бірде мынадай ой айтқан еді: "Мен өз елімді және оның халқын олардың беріктілігі мен төзімділігі үшін сүйемін. Бірақ мен ешқашан бір елді екінші елге айдап салушы "ұлтжандыларды" сүйе де алмас едім, түсіне де алмас едім". Оның жалпы жұртқа әйгілі "Даланы биіктетеміз деп тауларды аласартпайық" деген афоризмі азамат ақынның бүкіл шығармашылық жолының өзіндік кредосы болып табылады. Осыдан-ақ ақынның ата- бабаларының табиғи даналығын көруге болады. Жөне Бұл жалпы қазақ халқына тән қасиет. Өздерінің далаларының шексіз кеңдігіне орай, қазақтар о бастан-ақ тар пейілділіктен ада ел; ертеден-ақ оларға кеңпейілділік тән. Олжас Сүлейменов — өткір ақын, жіті көреген, өте шапшаң әрі еті тірі жан. Оның жанында өзгелердін бәрі үйықтап жатқан немесе мүлгіп отырған тәрізді. Біздің көз алдымызға қазақтарға өздерін бүкіл әлемге лайықты дәрежесінде таныту қажет болған шақта ақиқатты тынбай іздеген, өз кезеңін түсінуге үмтылған, болашақ жайлы үздіксіз ойланған буырқанған кезең баласының үлы образы келеді. Олжас Сүлейменовтің шығармашылық тағдырына ойша көз жүгірткен шақта ақын әлеміне терең бойлаған сайын көбірек ойланып-толғану қажеттілігі жайлы ой өзіңе еріксіз келе бастағанын байкайсың. Ақын көтерген мәселелердің ауқымдылығы бастапқыда қойылған шекараны бүзып өтеді. Олай болса, халық даналығында айтылғанындай, тым болмаса жарты жолға жеткесін де артка бір бұрылып қараған дұрыс, Бұл жарым жолдың да бізге берері көп. Мавлоно Джалал-ад-дин Руми былай деген екен: "Теңіздің барлық суын ішіп тауысу мүмкін емес, бірақ шөлің қанғанша ішуге болады". Жаратушы Олжасты адамзаттық рух пен шығармашылықтың жоғары заңдарын ашуға арнайы таңдап алғандай. Оның жырларындағы сөздер материалдық жөне рухани субстанцияларға ие. Ақын табиғатта бар сөздерді іздеп табуға және алдын ала түйсінуге тырысады. Шығармашылык процесс — Бұл Жаратқан Иенің көмегімен "жасалатын" қажетті сөздер бірлігінің топтамасы. Ақын оларды ести алуы, түсіне алуы және соған шаттана алуы қажет.

Мен таңсықпын түяғы мен тұлпардың.
Топшысына қыран бүркіт, Сұңқардың.
құмыраның қыл мойны мениҚылышқ
Қашап жазған қайсар жырга іңкәрмін.
Бақи уақыт,
Бақи тірлік, бақи құм
Құпиясын тосып маған не қилы,
Толық Айды түніменен сөндірмей,
Құс жолынан аспан жырын оқимын.

Ақын сөздің әлемді түсіну мен қайта құруға арналған құрал екендігін жақсы түйсінеді. Менің жоспарымда Ұстаз-Олжастың шығармашылығына жан-жақты өдеби талдау жасау мақсаты болған жоқ. Бұл екінің бірінің қолынан келе бермейді. Мен тек Ақынның шығармалар жинағын құрастырып және қайта-қайта оқи отырып, осы ұлы адаммен қарым-қатынасымдағы қуаныштарымды бөліскім келді. Алые және жақын оқырмандар, Сіздер ақынның "ізгі сөз, ізгі ой, ізгі әрекеттеріне" менімен бірге қуансын дедім. Бұл жайлы Олжастың өз айтқаны:

— Әр адамның өз жұлдызы
түр пісіп,
Сол үзілмек,
Солай тағдыр құрылысы.
Қалғиды элем,
Қорылдаған тобырдан
Ғасыр сайын
Бас көтерер бір кісі.
Қарып түскен қызыл
Күйінде ол
Айқай салып сасқаннан
Оянады
Қарғып тұрған кісідей
Жүлдызы ағып түскен күні аспаннан.

Жеті том және сегіз кітаптан тұратын аталған еңбекке енген шығармалар тек олардың жарыққа келу тәртібін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар автордың шығармашылық жолының көп қырлы мөдени-тарихи және ғылыми- көркем шындығын көрсететін рухани ізденістерін танытады. Аталған шығармалар жинағы ақынның барлық туындыларын қамтиды деп айта алмаймыз. Бұл тек белгілі бір деңгейде ғана Суреткер шығармашылығының елеулі кезеңін қамтиды.

Зерттеулері

Олжас тілтанушы ретінде көбінекей көне түркі тілін зерттеді, әсіресе шумерлер және шумер тілі туралы зерттеулері батыс ғалымдарының көне тілүнді-еуропа тілдерінен бастау алады дейтін қасаң теориясына пәрменді соққы берді.

Зерттеулері ретінде төмендегі бірнеше кітапті айтуға болады:

1975 ж. жарық көрген «Аз и Я» кітабі түркі және славян халықтарының ежелгі жазба ескерткіштеріне арналған. Тым-тым арғы, есте жоқ ескі замандағы ұлт пен ұлыстардың тілі, ғұрып-әдеті сөз болған бұл кітапті кейінгі зерттеушілердің тамаша қолғанаты, оқушылардың, қызығушылардың сүйп оқыр ғылымнамасы деуге болады. Әсіресе кітаптың Шумернама бөлімі оқырманды тың да, тілсім қиялдарға бастайды. Кітаптың соңы 1001 сөз атты этимологиялық сөздікке ұласып, бұрыңғыдан кемелдене түсті.
«1001 сөз» жазу мен таңбаның тарихы туралы шығарма, кітап әрқилы мәдениеттің кездейсоқ, жеке дара пайда болмастан бір-біріне тығыз байланыса отырып туылатынын, дамитынын осы 1001 сөзді дәйек ете отырып дәлелдеуге тырысады.
1998 ж. жарық көрген «Жазу тілі» кітабі тарихқа дейіңі мәдениетке көзқарас, мұнда аутор шығандай шырқап сонау майя тілі мен қытай тілі арасындағы байланысты зерттейді.
«Тaрихқа дейіңгі түркілер» кітабінда славян және түркі тілдерінің, атап айтқанда, көне қазақ жэне көне орыс тілдерінің ежелгі өзара байланысы туралы айтылады. Жазушының ондаған жылдар бойы тынымсыз ізденуінің нәтижесінде табылған екі халықтың осындай әрекетке түсуіне қатысты материалдар көне қазақ тілі деген терминді алғаш рет қолдануға мүмкіндік берді. Кітапта бұл терминнің дұрыс екендігі толық дәлелденеді.

Ақындығы

«Біз жаңаша өлең жазуды Олжастан үйрендік» дейді — Сергей Марков, бұл болса Олжас өлеңдерінің тынысы өзгешелігін әйгілегендей. 1961 жылғы тырнақ алды жинағы «Арғымақтар» кітабінан бері ол жиырма шақты жыр жинағына аутор болды. «Халықтың тарихы айналып келгенде ақынның үлесіне тиеді» - дейді А.С. Пушкин, оқып отырсаңыз Олжастың өлеңдері қазақ халқының талай ғасырлық мұңы мен қуанышын, сыры мен сипатын айтады, енді сіз бір ақынның жырын ғана емес бір ұлттың сан ғасырлық сәлихалы тарихын аралағандай боласыз. Олжас өлеңдері қазақ пен орыс арасында ғана емес, Еуропа елдері, Кіші Азия, Қытай, Америка елдері арасында өзінің асқақ қазақы үнін аспандата саңқылдатады.[2]

Жыр жинақтары

«Арғымақтар», Қазақтың мемлекеттік көркем әдеби баспасы, Алматы, 1961 ж.
«Олжас Сүлейменов жинағы», Жазушы, Алматы, 1967 ж.
«Қыш кітап», Жазушы, Алматы, 1969 ж.
«Атамекен», Жазушы, Алматы, 1972 ж.
«Каждый день — утро», Правда, Москва, 1973 ж.
«Повторяя в полдень», Жазушы, Алматы, 1973 ж.
«Круглая звезда», Художественная литература, Москва, 1975 ж.
«Берега. Определение», Жазушы, Алматы, 1976 ж.
«Olzsasz Sulejmen versei» (мажар тілінде), Еуропа кёнивкадо, Будапешт, 1976 ж.
«Тұңғыш космонавт», Жалын, Алматы, 1979 ж.
«Sakalai virs smevlus» (литван тілінде), Бага, Вильнюс, 1980 ж.
«Земля, поклонись человеку!» (түркімен тілінде), Магарыф, 1985 ж.
«Свиток», Молодая гвардия, Москва, 1989 ж.
«Аргамак» (моңғол тілінде), Улань газар, Улаанбаатр, 1990 ж.
«Айналайын», Жібек жолы, Алматы, 1996 ж.
«Исправляя метафорой мир», Қаржы-қаражат, Алматы, 1996 ж.
«Im Azimut der Nomaden», Интердрюк, Лейпциг, 1997 ж.
Таңдамалы туындылары, Жібек жолы, Алматы, 2005 ж.
«Olzhas Sulejmenow gedichte» (неміс тілінде), Қазақстан, Алматы
«Fizikçinin Duası» (түрік тілінде), Ыстамбұл, 1976 ж.

Шығармалары:

Нұрлы түндер, А., 1962;
Қылықты түн, А., 1963;
Мешін жылы, А., 1967;
Таңдамалы лирика, М., 1968;
Ақ дария аспанында, Таш., 1970;
Атамекен, А., 1972;
Қалаулы қайырма, А., 1973;
Жұмыр жұлдыз, М., 1975;
Көңіл көкжиегі, А., 1976, 1980;
Определение берега, А., 1979;
Асқардан асу, А., 1987;
От января до апреля, А., 1989;
Тюрки в доистории, А., 2002.

Марапаттары

Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы, 1964 ж.
Бұкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығы, 1967 ж.
Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығы, 1972 ж.
Қазақстанның Халық жазушысы атағы, 1992 ж.
Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығы, 2000 ж.[3]

Әдебиеттер:

Ахметов З.А., Национально-характерные черты языка поэзии Олжаса Сулейменова // в кн. О языке казахской поэзии, А., 1970;
Гусев В., Национальное, интернациональное и общечеловеческое: об Олжасе Сулейменове и его “Глиняной книге” // в кн. Герой и стиль, М., 1983;
Бузаубагарова К.С., Стих Олжаса Сулейменова, А., 1984;
Диканбаева С., О стилистическом комплексе в творческом контексте О.Сулейменова // Сб. научных тр., А., 1984;
Толмачев Г., Повесть об Олжасе, А., 1996;
Вместе с Олжасом, А., 1996;
Ким Н.С., Эпидигматические отношения в языке и их реализация в русской художественной речи (на материале поэзии О.О. Сулейменова), Таш., 2002;
Жуминова А.Б., Тезаурус языковой личности поэта О.Сулейменова, А., 2004;
Сарсембаева А.Ж., Анафора в поэзии О.О. Сулейменова, А., 2005.

 

Дереккөздер

Жоғарыға көтеріліңіз↑ Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
Жоғарыға көтеріліңіз↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
Жоғарыға көтеріліңіз↑ Қазақ ұлттық энциклопедиясы 8-ші том

Answer 3

Мына жерден көр. http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BB%D0%B6%D0%B0%D1%81_%D0%A1%D2%AF%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2

Answer 4

Олжас Сүлейменов 1936 жылы Алматы қаласында әскери қызметкердің отбасында дүниеге келген. Алдымен әл-Фараби атындағы Қазақтың ұлттық университетін, сонан соң Мәскеудегі М. Горький атындағы Әдебиет институтын бітірген. Орыс тілінде жазады.

Тұңғыш өлеңдер жинағы «Арғымақтар» 1961 жылы жарық көреді. Осы жылы шыққан «Адамға табын, жер, енді» поэмасы О. Сүлейменов есімін әлемге паш етті.

«Нұрлы түндер» (1962), «Шапағатты шақ» (1964), «Мешін жылы» (1967), «Қыш кітап» (1969), т.б. өлеңдер жинақтары жарық көрді. Оның таңдамалы шығармалары қазақ тіліне аударыльш, «Атамекен» деген атпен басылып шықты (1986).

Ақынның балалық шағы қаһарлы соғыс кезіне тап келген. Бүкіл ел басына түскен қиыншылық, ауыр жылдар оны ерте есейтеді. «Атам қырық төртінші жылы көкірек ауруынан қайтыс болды. Жастығының астынан қиын-қыстау қаралы күндері жесін деп маған сақтаған бір үзім қара нанды тауып алдық», — деп ақын өзінің балалық шағын еске алады.

Оның жастайынан кітаппен достасуы, көп уақытын кітапханада өткізуі зерттеушілік қабілетін шыңдай түседі.

1961 жыл жас талапкер үшін әдеби ғарышқа самғау жылы болды. «Арғымақтар» және «Адамға табын, жер, енді» атты жинақтары жарық көріп, бүкіл жұртты елең еткізді. Қай тақырыпта сөз қозғаса да, Олжас туындылары өткір тартысқа құрылып отырады. Осыдан келіп ақынның биік азаматтық үні, белсенді позициясы анық байқалады. Өзіндік асқақтық, шынайылық, сезім астасуы, ойнаңылыққа ойыса білу, т.б. ерекшеліктерімен көзге түседі.

Лирикалары. О. Сүлейменов қазақ өлеңіне өзіндік өткір тартыс, сезім күрделілігін әкелумен бірге, оның уақытқа және кеңістікке тән аясын кеңітудің үлгісін көрсете білді. Ол лаулаған алауды, ұшқынды сүйеді. Туындыларының өне бойында — далада да, тауда да, ежелгі керуен сүрлеуінде де — лаулаған алау. Оны:

Қария тарих — қаптаған жалын

Лап етіп жанған түздерде,

Алауға атам қақтаған жанын,

Аңызы қалған біздерге, — деген өлең жолдарынан анық байқауға болады.

О. Сүлейменов өлеңдерінен («Семсер» аударған Қ. Мырза Әли) ақындық арыны, екпіні анық көрініп, оқырманға ой тастар шабытты жолдар арқылы өріле суреттеледі.

… Жаным, жігер,

Жарқылдаған от болсын!

Сілтегенде,

қайзаламай

Қақ бөлсін…

немесе:

… Ұшқын шоққа толып кетсін құшағың

Ол — құрыштың,

Ол — алмастың нышаны, — деген жолдардың өзі оқырманды жігерлендіре түседі, қуатты күш береді.

Олжас — қазақ ақындарының ішінде саяхатқа ең көп шыққандардың бірі. Ол Азияда, Таяу Шығыстағы араб елдерінде, Еуропада, Америкада, т.б. елдерде болды. «Кешіп келем, кезіп келем, кезіп келем, шым-шытырық жолдарыңмен», — деп үн қатады ол Жерге.

Ақын Америкадағы Небраска штатында

«Жайылма жазирасы — тікен шеңгел.

Аптап күн төмпе томар бүккен белдер» — десе,

Бербери аспанының аясында:

Виллиондар мыңғырған,

Шытырман шымылдықтай жағасында

Мұхит ышқына шыңғырған, — деп Африканың шетсіз-шексіз кеңістігін көрсе, Эгей теңізінде:

Гекзаметр өлеңдей алыс ұзақ

Жол-шумақтар барады шыған ұзап, — деп жырлай келе:

Түйелер елсіз-күнсіз шөл өлкеде

Маң-маң басып жоқ болады көлеңкеде, — деп Сахарадағы көргендерін түйіндейді. Олжас поэзиясының басты қаһарманы Жер шежіресіне үңіледі:

Қазып қалшы күрегіңмен жер бетін,

Табасың сен көшпелі елдер бабасын.

Қарғап өткен қаніпезер жеңдетін,

Бабалардың нәлет сөзін табасың,

Тек қарғыс па? Үміт отын табасын, — деп сұрақ қоя отырьш, жауап қайтарып, ол болашаққа аттанады:

Жылдар өтер табысар адам баласы,

Қыл өтпестей тату больш арасы… — деп, көрегендік танытьш, азамат ұрпағын бірлікке, татулыққа шақырып, философиялық ой толғанысын білдіреді.

Қазақстанды суреттегенде Олжас Сүлейменов халықтың өзіне ғана тән қасиеттерін шебер суреттеп, даралай көрсетеді. «Ақсақ құлан» атты өлеңінде жүген-құрық тимеген асау тағылар жүйткиді, бірақ негізгі тұлға — адам. «Құланды да қан майданға ерттейді», — дейді ақын.

Ұлы Абайдың қасиетті қабіріне ат басын тірегенде:

Шыңғыс тауы бөктерінде моласы,

Сарғалдақпен шегеленген төбесі

Тәуап еткен талай адам баласы.

Болған кезде жоқшылықтан өлесі

Жыр запыранын жұтады екен жұрт содан,

Шөп те сол шақ тұрады екен қалтырап,

Адамдай-ақ улы шарап ұрттаған

Дала мең-зең, сары гүлін шаншып ап, — деген өлең жолдарынан ұлылыққа деген сезім шынайылығын тануға болады.

Ақынның лирикалық қаһармандарының бәрі асқақ жанды өр тұлғалар. Олардың қай-қайсысы болмасын өмірге құштар жандар.

Ақын өлеңдерінде шьнайылық, дөп басып суреттеулер басым келеді. Қазақ халқының ұлттық ойындарын көрсетіп, жанды бейнелі суреттерді дамыта отырып, бір сәт көрініс арқылы ақын халық өмірін, оның мінез-құлқын соншалықты шеберлікпен дәл бейнелейді. Мысалы:

Қуып жет мені, жігітім,

Егер де болса үмітің,

Атыңды аяп келесің

Шын сүйсең, маған жетесің,

Бір сені ғана сүйемін,

Сен үшін ғана күйемін.

Қуьш жет те, сүйіп өт,

Өзіңе ғана тиемін.

Қыз ұяты қиын-ақ,

Келесің содан құйындап.

Жел ғана жетіп жебеді,

Аймалап мені өбеді.

Қалдың-ау тағы, жігітім,

Үмітің қайда, үмітің?

Еш адам жоқ айнала,

Күледі маған ай ғана

Қарысып қолым сал болды,

Ат сауыры қом болады,

Жетер еді-ау, жігітім,

Жетпесін деген жан болды.

Жігітке нағыз ер жүрек

Жігітке нағыз көрікті,

Жетпесін қуып мені деп,

Ат емес, есек беріпті…

Ақын сезім түйсігінің шыңдығымен, ішкі жалынымен, әсершіл сезімді бейнелеудегі сыршылдығымен, тіл байлығымен ерекшеленді. Бірде «қызды қуьш жетсем» деген жігіт арманын, енді бірде атын төпелеп ұрып, не істерге білмей дел-сал болған шарасыз жігітті көз алдымызға келтіреміз. Қарапайым өлеңнің әр жолы оқырманын үлкен әсерге бөлей-ді, күлдіре отырьш ойлантады, сол сәтгегі жағдайға еріксіз көнген жігіттің мүшкіл халі кімді де болса «әттең-ай» дегізері хақ.

Олжас Сүлейменовтің туындыларынан Қазтуған мен Шалкиіздің жыраулық екпіні, Асан қайғы мен Қаз дауысты Қазыбектің шешендік сарыны, Махамбеттің темірдей тегеуріні мен Абайдың данышпандығының лебі еседі.

Ол өзінің асқақ даусымен: «Тауларды аласартпай, даланы асқақтатайық», «Даланың жоғын жоқтайтын жігіттер керек біздерге» деп үн қатады. Міне, сондықтан да ақынның лирикалық қаһармандарының әрқайсысы бір әлем, оның, сырын ашып, тереңіне үңілу керек, сонда ғана ұғьш түсінесің.

Олжас Сүлейменовтің өлеңдері орысша жазылғанымен, қазақтың ұлттық шығармасы больш табылады. Ақын өзінің туған халқының эстетикалық дәстүрлерін үлгі тұта отырьш, әлем поэзиясының образдарынан алған тағылым, оның ойы мен сезіміндегі ұлттык рухты, ұлттык характерді дамытып байытады.

Қатаң да бопсың, қасарсаң

Қас дұшпанды

Бір-ақ сілтеп

Қақ бөліпсің қылышпен,

Қанды ұрыстан

Құйттай ғана босансаң

Жыр арнапсың

Жүректерге сүйіскен.

Саған берген

Алыптығын алыпсын.

О, Махамбет,

Қайсар ұлы

Көшпелі бұл халықтың,

Қаһарлансаң

Ханның басын алыпсың, — деген өлең жолдарынан-ақ ақынның Махамбет поэзиясының рухын жанындай жақсы көретіні, оның ұшқыр ойлары мен уытты тілін ерекше бағалайтыны байқалады. Оның әр өлеңі, әр шумағы лирикалық герой туып-өскен даламен, өз халқымен, оның өмір-тіршілігімен тығыз байланыста алынған. Ол халқының тарихы мен шежіресін, аңызы мен-ақындык үнін, дәстүрін — қазақтың ұлттық мақтанышы болып табылатын қасиеттерінің бәрін шьш беріле жақсы көреді, оны асқақтата жырлауға тырысады. Өзінің тұңғыш кітабын «Арғымақтар» деп атауы тегін емес. Алысты жақын қылатын ұшқыр сәйгүлік — Олжас шығармашылығында өлеңнен-өлеңге, кітаптан-кітапқа көшіп отыратын дәстүрлі поэтикалық тұлғаға айналады.

Олжастың арғымағы — ұшқырлықтын, алапат күштің, албырт жігердің символы. Ол таусылмас, сарқылмас тіршіліктің өзіндей мәңгілік қозғалысты танытқан, шапшаңдыққа ұмтылған тынымсыз уақыттың өз бейнесі тәрізді көрінеді. Ақынның арғымақ мінген азаматы қай кезде болмасын асыл арман мен абзал күреске құлшынады.

Өлеңнің көркемдік ажары, сезім қуаты, қазақ даласының құдіреті ерекше асқақ суреттелген. Мұнда ішкі әуен, құрыш тұяқ дүбірімен тұтастықта көрініп, оқырман жүрегінің дүрсілімен сабақтасады.

Дала қандай!

Даладағы ат қандай!

Нөсер шөпке белшесінен батқандай.

Құйғытсам бір,

Дала, қала

Болады-ау

көз алдымда аунап бара жатқандай!

От тілгендей

Асау қанға,

Етіңе,

Арғымағым.

Шығып желдің өтіне,

Шабуылдап

Құрыш-болат тұяқпен

Пергілеші

Тақтақ жолдың бетіне, — деген шумақтардан ақын талантының қуаты анық байқалады. Оқырман да бей-жай қалмайды, ерекше бір күшке ие болып, намысын қайрай түсіп, өзін ат үстінде құйғытып шауьш келе жатқандай сезінеді. Мысалы:

Қыпшақтардың, ойхой, құба жондары-ай,

Жер тарпыған пырағын айт, пырағын!

Шар айнадай сауырына қомдап ай,

Арғымақ жүр

Көк шалғынды — көк кілемге

Сүртіп болат тұяғын.

Берші менің тақымыма біреуін

Жеті қиян жер түбіне асайын,

Арғымактай аласұрған жүрегім

Тыпыршиды —

Оны қалай басамын… — деген өлең жолдарының өзінен-ақ оқырман ақынның күрескерлігін, ереуілдеген сезімін ұққандай болады. Жырды оқығанда құлағымызға арғымақ аттың дүрсілі келеді, мұның өзі ақын жырының өресін таныта түсіп, биіктігін сездіреді.

1969 жылы жарық көрген ақынның «Қыш кітабы» атты поэмасы ата-бабаларымыздың артына қалдырған адамгершілік мұрасы жайында жазылған ең күрделі, құнды еңбектерінің бірі. Кітап бірнеше тілдерге аударылды.

Ақын, аудармашы профессор Леон Робель «Қыш кітабының» әдеби құнын айрықша көрсетті. «Олжас Сүлейменов, сөз жоқ, біздің кезіміздегі орыс тілінде жазатын тамаша ақындардың бірі. «Қыш кітабы» тарихи терең тамырлы ғажап ақындық қиялмен шұғылалы сәулеге суарылған үлкен дастан дей аламыз. Бұл кітаптың ерекшелігі — мысқыл-әжуа мен баяндаушылық күшінің, эротизм мен өктемдіктің, нәзіктік пен әзіл-оспақтың бір-бірімен қайнап пісуінде. Бұл — нағыз эпикалық шығарма. Біздің бөлшек-бөлшек әлеміміз талайдан бері мұндай зор дауысты естіген жоқ еді, біз Сүлейменовті сондықтан да Гильгамеш, Гюго, Хлебников секілді ұлылардың табиғи, танымал мұрагері деп білеміз», — деп өте жоғары бағалайды.

Халықтар мәдениетінің туыстығы мен өзара баю идеясын ақын үнемі көңілінен шығармайды. Халықтар арасына көпір салып, жол түсіру үлкен шебердің ғана қолынан келеді. Көпір екі елге де ортақ, екі елдің де мақтанышы. Олжастың жыр көпірі болғаны — еліміздің мақтанышы бола бермек. Мәселе, өлеңнің қай тілде жазылғанында емес, оның көтеріп тұрған жүгінде, оқушысына ой салып, жүрегіне жетуінде. Демек, Олжас туындылары өз халқының ғана емес, күллі көп ұлтты отандастарының да рухани дүниесін байыта түсетін мәнді мазмұн таба білуімен құнды бола бермек.

Ақын тарихтың көшкен жұрт, көшкен із емес екенін жақсы түсіне біліп: «Келешек — өткен тарихты қорыту», — дейді. Өзінің «Қьпп кітабы», тарихи тақырыптағы жырларын-да, «Аз и Я» сияқты сан алуан ой-пікір туғызған еңбектерінде ақын Көне Русь пен Даланың қарым-қатынасы, екі мәдениеттің қанаттас өрбіген тұстары жайындағы ой-толғанысы арқылы өзінің екі тілді де терең меңгерген байыпты ғалым екенін танытты. Олжас поэзиясының қуатты қос қанаты бар. Оның бір қанаты — әлем мәдениеті мен әдебиетіне суарылған, екінші қанаты Шығыстың және қазақтың төл поэзиясынан нәр алған. ІПығыс поэзиясындағы сырлы саз, қазақ фольклорындағы эпикалық кең құлаш, Махамбет өлеңдеріндегі отты леп, Абай поэзиясындағы терең ойдың барлығы Олжас поэзиясына тән дүниелер.

О. Сүлейменов өлеңдерінің тақырыптық аумағы өте кең. Біресе жеке адам көңіл күйі, біресе бүкіл ел өмірі, немесе ел, жер тарихына үңілу, тіпті жер шарының бар түкпіріне көз сала білу, — осының бәрі ақын туындыларына ел, жер жағынан да, уақыт жағынан да шекара қоюға келмейтінін дәлелдейді.

«Батыр Мәмбеттің өлер алдындағы сөзі» өлеңінде ақын:

Бісміллә!

Жорықтарда өткен күнді өлшемей,

Жүрек толы ашу-ыза,

Мол шемен.

Ат үстінде туған ерді,

Дүние-ай!

Кіріптар ғып айдап өтті-ау

Көшемен!

Енде бірде батыр аузынан:

«Ер үстінде туьш едім, өлер ме едім кісенде», «Мен — жалаңаш қылышпын», «Додалайды бір-бірінің түбітін, еріккен көп төбеттер» дейтін жолдарды естиміз. Батыр тебіренісі кімді де болса ойландырады. Ақын-суреткердің контраст әдісін, қарама-қарсы қоюды шебер пайдаланатыны да осы өлең жолдарында анық көрінген. Өмірдің көп қырлылығы, әсемдігі, адам тағдыры жайында ақын жалаң үгіт айтудан аулақ. Оның есесіне, өлең соңындағы мына көріністер: құм кезіп бара жатқан аруаналар, аспандағы толық Айдың «күлше нандай» боп көрінуі — бәрі де өмір әсемдігін, артықшылығын әсерлі жеткізуге арналған сәтті детальдар.

Өткен тарихты зерттеп үңілу, ондағы елдік пен ізгілік, батырлық пен қорқақтық, патриоттық пен сатқындықты жеріне жеткізе суреттеуде ақын жетістігі көп.

«Адамға табын, Жер, енді» поэмасын ақын адамзат тарихындағы тұңғыш космонавт Юрий Гагариннің ерлігіне арнайды.

Поэма — жиырмасыншы ғасырдағы ең бір маңызды оқиғаны арқау еткен, саяси-әлеуметтік тақырыпты игерудің тамаша көрінісі.

Бұл дастан адамзат мақтанышын биікке көтеріп, сыршылдығымен, шынайы сезім шыншылдығымен, оқырман жүрегіне жол тапты.

Олжас жырлары — уақыт, кеңістік жағынан тар шеңберде қалмайды. Ол Қазақстан тығыздығын, Қазақстан адамдарын бүкіл әлеммен, әлемдік тыныспен ұштастыра толғайды.

Олжас поэзиясының басты қаһарманы — жасампаздық. Ол үшін тарих — жасарып жаңғырудың, жасампаздықтың, ынтымақтасудың шежіресі. Мысалы:

… Батқанмен күн, атқанмен таң

Батыс та жоқ, шығыс жоқ.

Жер деген сөз тұрса, жаһан

Өтеді ылғи туыс боп, — деген жолдарда ақын концепциясы уақыт рухын аша түседі, суреттілік, дүниетаным беріктігін танимыз. Бұл поэма ақынның өткен мен бүгіннің, ескі мен жаңаның әлеуметтік мән жайын, философиялық астарын терең сезініп суреттеуімен биіктей түседі.

Ақын толғанысы оқырманды ой қазынасының байлығы, молдығымен, эмоцияға толы терең сыршылдығымен баурап, ерекше әсерге бөлейді. Бұл поэма сан рет қайталанып басылып, бірнеше тілдерге аударылып, авторын әлемге танытты, қазак елінің абырой-мерейін биікке көтерді. Ақынның ұшқыр қиялы, көреген ойшылдығы, мол білімділігі, ең бастысы, патриоттық отты сезімі танылды. Адам баласы ғарышқа көтерілген кезде сонымен қатар көтерілген Олжастың көркемдік әлемі өз биігінде жарқырап, жыр жанашырларын шақыра берері сөзсіз.