Ұлы Петр – жаңа уақыт кезеңінде Еуропадағы жарқын тұлғалардың бірі. Петр I тұлғасы Ресейдің тарихынан ажырамайды. Алайда, сонымен қатар, ол Санкт-Петербор қаласының тарихынан да ажырамайды.
Барлық уақыттар ұлттар тарихшыларының негізгі назарын Ресей мемлекетінің өміріндегі өзгерістік тармағына айналған Ресей патшалығының реформаларына тартты. Оның басқаруы барысында Ресей жартылай азиаттық артта қалушылықтан шығып, батыс әлеміне күрделі саяси және әскери әсерін тигізді. Тосқауылдардың алдындағы табандылық, тоқтатылмайтын сынақтар – барлығы тарихтағы рөлін ұлғайту өте қиын тұлғаның ойлау және физикалық қызметінің суретін білдіреді.
Петр I Ресейдің тұрмыс халі, күші мен беделі аса қатты алаңдатты. Мемлекеттік бірліктің нысанын дамытуда маңызды құбылыс XVIII ғасырда жүргізілген Ресейдің әкімшілік-аймақтық құрылғысын түбегейлі қайта құру болды. Әртүрлі жерлердің әртүрлі өлшемдері, атаулары, мәртебесі бар қырық руының орнына атақты ғылымилылықтан айырылмаған және белгілі бір шамада буржуазиялық сипатқа ие болып жүрген белгілі бір принциптер бойынша құрылған үйлесімді және бірыңғай жүйе келді. Кейбір деңгейде Ресей осы мәселені шешуде дамыған еуропалық державаларды қуып жетті, мысалы, Францияда, ондағы жаңа әкімшілік бөлініс буржуазиялық революциядан кейін ғана енгізілді.
І Петр Ресейдің мемлекеттік және қоғамдық өмірінің реформациясы мен өзгерісіне үлкен үлес қосқан. Оның барлық мемлекеттік қызметін екі кезеңге бөлуге болады: 1696-1715 жж. және 1715-1725 жж. Бірінші кезеңнің өзгешелігі – асығыс пен үнемі ойланбай жасалған іс-әрекет нәтижесі Солтүстік соғысы болып табылады. Реформалардың мақсаты – соғыс жүргізуге ақша қаражатын жинау болып табылады. Осы реформалар зорлық арқылы жүзеге асырылып, жиі жағдайларда күткен нәтижеге әкелген жоқ. Бірінші кезеңдегі мемлекеттік реформалардан артық өмір жағдайын жақсарту модернизациясына арналған реформалар өткізілген. Бірінші кезеңге қарағанда, екінші кезеңдегі реформалар нәтижелі болған.
Әр тарихшы әрқалай Петрды және оның қызметін бағалайды. Біреулері, оларға таңдана отырып, екінші орынға оның кемшіліктері мен сәтсіздіктерін жылжытады, басқалары, керісінше, бірінші орынға оның барлық кемістіктерін қоюға, Петрды дұрыс таңдау жасамағандығына және қылмыстық іс-әрекеттерінде айыптауға тырысады. Бірақ, тарихшы-ғалымдардың біреуі Петр тұлғасының және оның Ресейлік мемлекетінің тарихындағы қызметінің маңыздылығына дау тудыра қоймас.
Басқаша айтқанда, Ресей тарихында біз біршама адаммен саналы түрде құрылған институттарды табамыз, олар қоғамдық өмірдің барлық жақтарына өте қатты әсер тигізе отырып, өте ұзақ өмір сүретін еді. Сонымен қатар, Петрдің кезінде қалыптасқан немесе бірден сақталған саяси сананың кейбір принциптері мен стереотиптері әлі де бар. Кейде жаңа ауызша киімдерде олар біздің ойлау және қоғамдық тәртібіміздің дәстүрлі элементтері ретінде өмір сүреді.
Ресейліктер күндердің күнінде, мүмкін, қазіргі өмірде, ең ағартушы халықтарды ғылымдағы өзіндік жетістіктерімен, еңбектерде қажымайтындығымен және тұрақты және аты шулы даңқының айбындылығымен ұялтатынын білемін.
І Петр
Ресейде болған қайта құрулар ел өмірінің барлық жақтарын қамтыды: экономиканы, саясатты, ғылымды, тұрмысты, сыртқы саясатты, мемлекеттік құрылысты. Олар еңбек массаларының жағдайына, шіркеу істеріне әсерін тигізген жоқ. Көбінесе бұл қайта құрылулар І Петр қызметімен байланысты (1689-1725).
Оның еңбегі елдің алдында тұрған міндеттердің күрделілігін дұрыс түсінгенінде және ұғынғанында және оларды жүзеге асыруға мақсатты түрде кірісуінде.
І Петрдің барлық мемлекеттік қызметін шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады: 1696-1715 және 1715-1725 жылдар.
Бірінші кезеңнің ерекшелігі асығыстық пен Солтүстік соғыстың жүруімен түсіндірілген үнемі ойластырылып отырмайтын қасиеті. Реформалар, ең алдымен, соғысты жүргізуге қаражат жинау үшін бағытталды, күштеу әдісімен жүргізілді және жиі күтілетін нәтижеге әкелген емес. Мемлекеттік реформалардан басқа бірінші кезеңде тұрмыс салтын жаңарту мақсатымен кең реформалар жүргізілді. Екінші кезеңде реформалар едәуір жоспарлы болды.
Жалпы Петрдің реформалары Ресей мемлекетін нығайтуға және басқару тобын батыс-еуропалық мәдениетке абсолюттік монархияны бір уақытта күшейтумен біріктіруге бағытталды. Ұлы Петрдің басқаруының соңына қарай мықты Ресейлік империя құрылды, оның басында абсолюттік билікке ие болған император болды. Реформалардың барысында бірқатар еуропалық мемлекеттер қатарынан Ресейдің техникалық-экономикалық артта қалуы жеңді, Балтия теңізіне шығу тартыспен жеңіп алынды, Ресей қоғамының өмірінің барлық салаларында қайта құрулар жүргізілді. Сол кезде, халықтық күштер өте қатты әлсіреген, бюрократиялық аппарат кеңейді, жоғарғы билік дағдарысы үшін кейін «сарайлық келіссөздер» дәуіріне әкелген алғышарттар құрылды.
Петр I-де басында мемлекеттік басқару саласында реформалар бағдарламасы болған жок. Жаңа мемлекеттік мекеменің жасалуы немесе мемлекеттің әкімшіл-аумақтық басқармасының өзгерісі соғыстардың жүргізуінде көрінетін болған. Петр I-нің басқару жүйесі әскердің өзгерісі мен көбейтуіне, кемелердің, бекіністердің және Санкт-Петербургтың құруына керек болған жететін ақша жинауына мүмкіндік берген жоқ.
Петрдің басқару жылдарынан бастап, мемлекетті басқаруда аз тиімді Бояр думасының рөлінің төмендеу тенденциясы қадағаланды. 1699 жылы патшаның тұсында жеке бұйрықтарды басқаратын 8 адамдардан құрылған канцелярия немесе Министрлер консолиумы ұйымдастырылған. 1711 жылы Бояр думасының және оны ауыстыратын Консилияның орнында Сенат ұйымдастырылған [1].
Сенаттың құрылымы біртіндеп құрылды. Бастапқыда Сенат сенаторлар мен канцеляриядан тұрды, кейін оның құрамына екі бөлім құрылды: Жазалау палатасы – сот істері бойынша (Әділет-алқалығын құрғанға дейін ерекше бөлім ретінде жұмыс істеді) және басқару мәселелері бойынша Сенаттық контора. Сенат өз канцеляриясына ие болды, ол бірнеше үстелге бөлінді: құпия, губерниялық, разрядтық, фискалды және бұйрықты. Сенаттық контораны құрғанға дейін ол Сенаттың жалғыз атқару органы болды. Үш құрамда әрекет еткен: мүшелердің жалпы жиналысы, Жазалау палатасы және Сенаттық контора Мәскеуде құрамасынан канцелярия бөлімі анықталды.
Жазалау палатасының құрамына екі санатория және Сенатпен тағайындалған соттар кірді, олар ай сайын Сенатқа ағымдағы істер, айыппұлдар мен іздестірулер туралы рапор берген. Жазалау палатасының шешімдері Сенаттың жалпы қатысуымен өзгертілуі мүмкін. Сенат шешімі анықтаған оның құзыретіне (4.09.1713ж.) губернаторлармен және бұйрықтармен дұрыс емес шешімге шағымдарды қарастыру және фискалды хабарламалар кірді.
Мәскеудегі Сенаттық контора 12 қаңтарда 1722 ж. құрылды «жарғыларды басқару және орындау үшін». Оның құрамына кірген: сенатор, екі асессор, прокурор. Сенаттық контораның негізгі міндеті мәскеулік мекемелердің ағымдағы істерін Үкіметтік Сенатқа жібермеу, сонымен қатар, Сенаттан алынған бұйрықтарды орындау, Сенатпен губернияға жіберілетін бұйрықтарды бақылау болды. Сенат көмекші органдарға ие болды, олардың құрамында сенаторлар болған жоқ. Ондай органдар рекетмейстер, герольдмейстер, губерниялық комиссарлар болды.
Петрмен құрылған Сенат, ішіндегі 9 адаммен, 1722 жылғы Жарлық бойынша, уақытша істеген жоғары үкіметтік мекемеден үнемі істейтінге айналған. Сенат сот билігін, сауданы, мемлекеттің алым мен шығынын бақылаған. Оған Дәрежелік пен Елшілік бұйрықтардың қызметтері берілген. Сенаттағы шешімдер алқалы қабылданған, жалпы жиналыста жоғары мемлекеттік билігінің барлық мүшелердің қолдарымен бекітілген. Егер 9 сенаттардан біреуі қолын қоймаса, шешім жарамсыз болып саналады. Осылай Петр I өз өкілеттіктердің бөлігін Сенатқа өкілдеген, бірақ сонда да Сенаттың мүшелеріне арнайы жауапкершілік қойған.
1717-1721 жж. басқарма орындау билігі саласында реформа өткізілген. Оның нәтижесі: швед үлгісі бойынша 13 коллегия құрылған.
Жарғы бойынша 14 желтоқсанда 1717 ж. 9 алқалық құрылды: Әскери, Берг, Ревизион, Сыртқы істер, Адмиралтейлік, Әділеттер, Камералар, Штатс-конторалары, Мануфактуралар. ХVП ғ. бірінші ширегінің аяғында 13 алқалық болды, олар функционалдық принципі бойынша қалыптастырылатын орталық бас мекеме болды. Алқалықтың бас регламенті (1720 ж.) басқарудың үлкен ережелерін, штаттарды және іс жүргізу тәртібін орнатты. Алқалық келесі құрамда қатысты: президент, вице-президент, 4-5 кеңесші, 4 асессор. Алқалық штаты хатшылардан, нотариустан, актуариустан, көшірмешілерден, тіркеушілер мен кеңсешілерден құралды. Алқалықтар кезінде фискал (кейін прокурор) болды, ол алқалықтың қызметін қадағалады және бас прокурорға бағынды. Алқалықтар монарх пен Сенаттан ғана бұйрықтар алды және патша бұйрығына қайшы келген жағдайда соңғылардың бұйрықтарын орындамауға құқылы болды. Алқалықтар сенаттық бұйрықтарды орындады, шешімдерінің көшірмелерін және қызметі туралы баяндамаларды Сенатқа жіберді [2].
1708-1715 жылдары жергiлiктi жерлерде билікті бекіту мақсатымен және армияны рекруттар және жабдықтармен жақсы қамтамасыз етiлуі үшін облыстық реформа жүргізілді. 1708 жылы мемлекет барлық сот және әкімшілік күшімен губернаторларымен 8 губернияға бөлінді: Мәскеулiк, Ингермандландылық (соңынан Санкт-Петербор), Киевтiк, Смоленсктік, Азов, Қазандық, Архангелогородтық және Сiбiр. Мәскеулiк губерния қазынаға түсетін түсімдердің үштен бiрін берсе, одан кейінгісі Қазандық губерния [3].
Губернаторлар қармағында губернияның аумақтарында орналасқан әскерлер болған. 1710 жылы 5536 ауланы бiріктiрген жаңа әкiмшiлiк бiрлiктер, үлестер пайда болды. Бірінші облыстық реформа қойылған талаптарды шешпедi, керiсiнше мемлекеттiк қызметкерлер санын едәуiр көбейтіп оларға деген шығындарды да өсірді.
1719-1720 жылдары үлестерді құртқан екiншi облыстық реформа өткізілді. Губерния сардарлардың басшылығымен 50 провинцияларға бөлiне бастады, ал ауыл аймақтар жергілікті комиссарлар басшылығымен дистриктiлерге бөлінді. Оларды Камер-әріптестері тағайындады. Реформа нәтижесінде билік орталықтандырылды. Жергiлiктi органдар өзiн-өзi басқару билігін жоғалтты.
Мемлекеттік биліктің барлық пирамидасын император тағайындады. Штаттан тыс Швециямен бейбітшілікке қол қоюдан кейін Ресей империяға айналды. 22 қазанда 1721 ж. Петр I Отан Әкесі, Бүкілресейлік император, Ұлы Петр лауазымы берілді. Осы лауазымды қабылдау шектеусіз монархияны заңды рәсімдеуге сәйкес келді. Монарх өзінің өкілеттіктері мен құқықтарында ешқандай билік және басқару әкімшілік органдарымен шектелген жоқ. Мемлекетте биліктің барлық толықтығына ие болды. Абсолюттік монархтың басқаруының авторитарлығы басқаша ойлауға асығумен, мемлекеттік органдардың жүйесіне бірыңғайлылықты енгізумен, тұрмысты, ғұрыптарды, барлық қоғамдық өмірді, мәдениеттің дамуын реттеуге тырысумен сипатталды.
Монарх мемлекеттің, шіркеудің басшысы, жоғарғы сот, жоғарғы бас басқарушы болды. Оның ерекше құзыреттілігіне соғысты жариялау, бейбітшілікті орнату, сыртқы мемлекеттермен шарттарға қол қою кірді. Монарх заң шығарушы және атқарушы биліктің жоғарғы таратқышы ретінде қарастырылды.
XVIII ғ. ширек ғасырында құрылған мемлекеттік басқару жүйесі І Петрдің өлімінен кейін де сақталды. XVIII ғ. екінші ширегінде оған тек жеке өзгерістер ғана енгізілді, олар басқарудың басты принциптерін қозғаған жоқ. Едәуір ірі өзгерістер І Петрдің мирасқорлары кезінде 1726 жылы Жоғарғы Құпия кеңесін құрумен және 1727 ж. жергілікті басқару реформасымен байланысты болды.
Орнында шешімдердің орындалуын бақылау және жаппай жемқорлықты азайту үшін 1711 жылдан бастап фискалдар лауазымы пайда болды, олар жоғары және төмен лауазымды шендердің барлық теріс істерін «құпия түрде білу, жеткізу және ашу», қазынаны ұрлаушылықты, пара алушылықты қадағалау, жеке тұлғалардың тасыған сөзін қабылдау міндеттерін атқарды. Фискалдарды обер-фискал басқарды, ол патшамен тағайындалады және бағынады. Обер-фискал Сенаттың құрамына кірді және бағынышты фискалдармен байланысты Сенат кеңсесінің фискалдық үстелі арқылы сақтады. Сөз тасуларды қарастырып, ай сайын Сенатқа Жазалау палатасы баяндап отырды. Жазалау палатасы – төрт соттан және екі сенатордан тұратын ерекше сот өкілі (1712—1719 жж. аралығында болған) [4].
Петрдің кезінде батыл дерлік өзгерiстерге сот жүйесi ұшырады. 1719 ж. жүргізілген сот реформасы Ресейдің барлық сот жүйесін реттеді, біріктірді және күшейтті. Реформаның негізгі міндеті – әкімшіліктен сотты бөлу. Сот жүйесінің басында ең маңызды мемлекеттік істерді шешкен монарх тұрды. Ол жоғарғы сот болды және көптеген істерді өз бетімен таратты. Оның бастамасымен сот функцияларын іске асыруға көмектескен «іздестіру істерінің кеңсесі» туындады. Бас прокурор және обер-прокурор патша сотына жатты [5].
Жоғарғы соттың функциясы Сенат және Юстиц-коллегиясы алды. Олардан төменде: аудандарда - гофгерихты немесе iрi қалаларда аулалық апелляциялық соттар және аудандардағы алқалы төменгi соттар. Аудандық соттар диқандардың барлық санаттарының (шіркеу қызметкерлерінен басқа) қылмыстық және азаматтық істерін жүргізді, сонымен қатар, тіркеуге қосылмаған қала тұрғындарының да істерін жүргізді. Қала тұрғындарының тіркелмеген сот істерін 1721 жылы магистрант енгізді. Қалған жағдайларда жекеменшiк сот жұмыс жасаған. Дегенмен 1722 жылы төменгі соттар аудандық соттарға ауысты, оларды сардарлар басқарды.
Армияның реформасы: жеке алғанда, шет үлгi бойымен өзгертiлген жаңа полктарды енгiзу – I Петрге дейiнгі уақытта басталған еді, тіпті I Алексейдің кезінде. Дегенмен бұл армияның соғысқа жарамдылығы төмен болды. 1700 - 1721 жылдары Солтүстік соғыста армияны реформалау және флотты құру жеңіске керекті негізгі шарттар болды. Швецияға қарсы соғысқа дайындалғанда Петр 1699 жылы ортақ рекруттық жиын және семеновецтер үлгісі бойынша жауынгерлерді дайындау бұйрығын берді. Бұл алғашқы рекруттық жиын 29 жаяу әскер және екi драгундық полкін бердi. 1705 жылы әрбір 20 ауладан өмiрлiк қызметке бiр рекруттан шығару керек болды. Рекрут нәтижесінде шаруалар арасынан белгілі мөлшердегі ер адамдар алынды. Флотқа, сонымен қатар, армияға алу, рекруттар арқылы жүзеге асырылды.
Әскери істі үйрену үшін жас дворяндарды машықтандыру кеңінен практикаланды. Бір мезгілде үкімет шетел әскери мамандарын жалдаудан бас тартты. 1705 ж. 20 ақпандағы Жарлық рекруттық жүйенің қалыптасуын аяқтады. Гарнизондық ішкі әскерлер құрылды, олар ел ішінде тәртіпті қамтамасыз етті. Қайтадан құрылған жүйелі орыс армиясы Лесная, Полтава түбінде және басқа шайқастарда өздерінің жоғары әскери қасиеттерін көрсетті.
Армияны қайта құру, оны Разрядтық бұйрық, Әскери істер бұйрығы, генерал-комиссар Бұйрығы, артиллерия Бұйрығы және т.б. жүзеге асырған басқару жүйесін өзгертумен қатар жүрді. Соңында Разрядтық үстел және Комиссариат құрылды, ал 1717 ж. Әскери алқа құрылды. Рекруттық жүйе Батыс Еуропа әскерлеріне қарағанда үздік әскери қасиеттері бар үлкен біртекті әскерге ие болу мүмкіндігін берді.
Әскери реформаны жүргізумен бір мезгілде «Әскери Жарғы» негізіне қойылған заңдардың бір қатары әзірленді: 1700 ж. – «Қысқаша қарапайым оқыту», 1702 г. – «Генералдарға, ортаншы және кіші шендерге және қатардағы солдаттарға жинақ немесе әскери тәртіп құқығы», 1706 ж. – Меньшиковтың «Қысқаша Артикулы» 1719 ж. «Әскери Артикулмен» және басқа әскери заңдармен қатар «Әскери Жарғы» жарияланды. «Әскери Артикулда» ең бастысы қылмыстық құқық нормалары болды және әскери қызметкерлерге арналды. Әскери артикулдар әскери кемелерде ғана және бір әскери адамға ғана емес, сондай-ақ, азаматтық кемелерде де барлық қалған тұрғындарға қатысты да қолданылды.
Әскери-теңіз флоты Турция мен Швеция соғыстары процесінде құрылды. Негізгі күштері Балтық флотын құруға шоғырландырылды. Теңіз флотының көмегімен Ресей Балтика жағалауларына бекінді, бұл оның халықаралық беделін көтерді және оны теңіз держава етті. Елдің оңтүстігінде де, солтүстігінде де құрылған флоттың тіршілігі мен қызметін «Теңіз жарғысы» анықтады.
1708 ж. Балтикада алғашқы 28-пушкалы фрегат жіберілді, ал 20 жылдан кейін Балтық теңізінде Ресей флоты ең қуатты болды: 32 желі кемесі, 16 фрегат, 8 шняф, 85 галер және басқа ұсақ кемелер. Теңіз ісіне үйрету үшін нұсқаулықтар құрастырылды: «Кеме артикулы», «Ресей флотына әскери нұсқаулықтар мен артикулдар» және т.б.
1715 жылы Петербургте Теңiз академиясы ашылды. 1716 жылы әскери адамдардың қызметін, құқығын және міндеттерін нақты түрде анықтап берген Әскери жарғы шықты. Өзгертулердiң нәтижесiнде бұрын Ресейде болмаған мықты жүйелi әскер және қуатты әскери-теңiз флоты құрылды.
Петр I өз реформаларымен 1725 жылы 212 мың адамға дейiн жеткен айбарлы жүйелi әскер және мықты әскери-теңiз флотын құрды. Әскерде бөлімшелер құрылды: полктер, бригада және дивизиялар, флотта – эскадралар. Көптеген ірі жеңістер болды. Бұл реформалар орыс қаруының одан әрi жетiстiктерi үшiн жол ашты.
Петр I өзгертулерiнің бiрi императорға бағынған ресейлiк шiркеу иерархиясын және шіркеудің құқықтық өкілеттілігін жоюға бағытталған, үкіметтен бөлек автономды шiркеу басқаруының реформасы. 1700 жылы патриарх Адрианның өлімінен кейін, жаңа патриархты сайлаудың орнына I Петр уақытша митрополиттiң дін басына Рязаньдық Стефан Яворскийді қойды. Кейін ол патриарх тағын сақтаушы немесе «Экзарх» деген жаңа лауазымға ие болды.
Патриарх және архиерей мүліктерін, сонымен бірге, монастырь және оларға қарайтын шаруаларды басқару үшін Монастырь бұйрығы И.А. Мусин-Пушкиннің бастауымен қалпына келтірілді, ол монастырь диқандарының шаруаларының үстінен сот билігін орнатты және шіркеу-монастырьдан түскен барлық табыстарды бақылай бастады. 1701 жылы шіркеу-монастырь аймақтарын және монах тұрмысын жақсарту үшін жарлықтардың топтамасы жарияланды; ең маңызды жарлықтары 1701 жылдың 24 және 31 қаңтарында шықты [10].
1721 жылы Петр Рухани регламент бекітті, оның құрастырылуы патшаның ең жақын қөрген адамы, Псков епискобы малоросс Феофан Прокоповичқа тапсырылды. Нәтижесінде, шіркеудің тұрақты реформасы пайда болды, ол дін басылардың автономиясын жойды және мемлекетке толық бағынды. Петрдiң шiркеу реформалары дiн басылардың бағынуына әкелдi. Көп епископтар патриархтықты жойды және қарапайым дiни қызметкерлер қудалауларға ұшырады. Енді шiркеу дербес рухани саясат жүргізе алмайтын болды және қоғамдағы абыройын жоғалтты.
1700-1721 жылдардағы Азов жорықтары, Солтүстiк соғысы және Петрмен құрылған тұрақты рекрут армиясын ұстау, зор құрал-жабдықтар талап еттi, жүргізілген қаржы реформалар соларға бағытталған.
Бірінші кезеңде жаңа құрал-жабдықтар табу жолдары iздестiрілді. Дәстүрлі кедендік және қабақтық жиындарға монополизациядан бөлшек тауарлардың сатуынан жиындар және жанама салықтардан, елтаңбалық қағазын пайдаланудан, аз салмақтық ақшаның шекімесінен түскен қаражаттар қосылды.
Петр 1704 жылы ақша реформасын өткізді, нәтижесінде, негізгі ақша бірлігі ақша емес болатын, тиын болды. Бұдан былай, ол ақшаның жартысына емес, ал екі ақшаға тең болды. Ал бұл сөз алғашқы рет ақшаларда жазылды. Сол кезде XV ғасырдан бұрынғы шартты ақша бірлігі ретінде майдаланбайтын рубль, таза күміс 68 грамына теңестірілген және айырбастау операцияда эталон ретінде қолданылу жойылды. Қаржы реформасы кезінде ең маңызды өлшем болған – бұл түндік басы аула салымға дейін орнына жан салығының енгізілуі. 1710 жылы аула санағы өткізілгенде, аулалардың саны кішірейгенін көрсетті. Мұндай кішірейту себебінің бірі, бірнеше аулаларының салықтарын кішірейтудің мақсатымен бір тоқыма шарбақ құрып, бір қақпа жасалды, бұл бір аула деп есептелген. Көрсетілген кемшіліктерді жоюға жан салығына көшуге шешім қабылданды. 1718-1724 жылдырда қайтадан халық санағы өткізілді, онда халықты тексеруімен бірге 1722 жылы өткізілген санақ қайта қарастырылды. Бұл тексеру бойынша 5967313 адам көрсетті.
Алынған мәліметтердің негізінде үкімет әскермен және флотқа қажетті қаражатты аулалардағы халық санына бөлді. Нәтижесінде, жан салығының өлшемі анықталған болды: помещиктердің басы байлысы мемлекетке 74 тиынды төледі, мемлекеттік шаруалар 1 рубль 14 тиын (өйткені алым төлемейді), қала тұрғындары 1 рубль 20 тиын. Тек ғана еркектерге жасына тәуелсіз салық салынды. Дворяндық, дiн басылар, сонымен бiрге, жауынгер және казактар жан салығынан босатылды. Жан салығы реформасының нәтижесінде қазынаның өлшемі едәуір үлкейді. Егер 1710 жылы табыстарды 3 134 000 сомға дейiн созылып жатты; енді олар 1725 жылы 10 186 707 сом болды [12].
Ұлы елшiлiк кезінде Ресейдiң техникалық артта қалуын сезiнiп, Петр ресейлiк өнеркәсiптi қайта құрудың мәселесiне тоқталды. Одан басқа, әскери мұқтаждықпен меншіктік өнеркәсіпті дамыту қажет болды. Петр Солтүстік соғысты Швециямен бастап, теңіз жағалауына шығу үшін Балтикада заманға сай флот салуын жариялап, әскердің кенет өскен қажетін қамтамасыз етуге арналған мануфактураларды еріксіз салуды бастады.
Сібірде, Нерчинсктің жанында 1704 ж. Ресейде алғашқы күміс балқытатын зауыт салынды. Келесі жылы ол күміс шығарып берді. Ресейдің пайдалы кенінде геологиялық іс-шаралар өткізілді. Бұрын ресейлік мемлекет шикізаттың арақатынасында толықтай шетелдік мемлекеттерден тәуелді болды, ең алдымен Швециядан, алайда темір кенінің және басқа пайдалы кендердің Оралда ашылғанынан бастап, темірді сатып алу қажет етпеді. Оралда 1723ж. Ресейдегі ең ірі темір жасайтын зауыт салынды, кейін Екатеринбург қаласы дамыды. Петрдің кезінде Невьянск, Каменск- Орал, төменгі Тагил негізденді. Олонецк аймағында, Сестрорецкіде, Тулада- қарудың зауыты пайда болады, оқ-дәрілі зауыты - Петербургте және Мәскеудің астында, терілік және тоқымалық өнеркәсіп Мәскеуде, Ярославта, Қазанда және Украинада дамыды, бұл экипировка және мундерлеу өндірісі орыс әскеріне қамтамасыз болды, жәбек тоқу, қағаз өндірісі, цемент өндірісі, қант зауыты және шпалерная фабрика пайда болды.
Басты мәселелердің бірі білікті шеберлердің жоқтығы болды. Патша бұл мәселені орыс қызметіне тиімді шарттармен шетелдіктерді тартты, сонымен орыс ақсүйектерін Батыс Еуропаға оқуға жіберді.
Негізгі мәселе ана уақыттағы орыс мануфактураларының- ол шаруа күштің жетпеушілігі. Бұл мәселе азаптық шаралармен шешілген: мануфактураларға үлкен ауылдарды және ауыл- мекендерді қосымша жазған, сонымен қатар, шаруалар өзінің салықтарын мемлекетке мануфактурамен адалдады, фабрикаларға қылмыскерлер мен қайыршыларды жіберген. 1721 жылы жарлық шықты: «көпес адамдарға» ауылдарды сатып алуға және шаруаларды мануфактураға көшіруге болатынына рұқсат етілді.
Әрі қарай сауда саласы дамуды бастады. Петербергтің құрылысымен елдің басты порты Архангельсктен болашақ астанаға көшті. Өзеншіктің арналары салынды. Дербес жағдайда, Вышеволоцкий және Обводной арналары салынды.
Жалпы Петрдің саудадағы саясатын протекционизм саясаты ретінде сипаттауға болады, оның ерекшелігі отандық өндірісті қолдауда және импорттық өнімге жоғарылатылған бажды белгілеуде. 1724 жылы қорғайтын кедендік тариф енгізілген – ол отандық кәсіпорындар дайындап, шығара алатын шетелдік тауарларға жоғары баждар.
Сонымен, Петрдің кезінде орыс өнеркәсібінің негізі қаланды, соның нәтижесінде XVIII ғасырдың ортасында Ресей дүниежүзінде металл өндіру бойынша бірінші орынға шықты. Фабрикалар мен зауыттардың саны Петрдің патшалық етуінің аяғында 233 дейін жетті, соның ішінде 90 жуығы ірі мануфактураларды білдірді [13].
Петрдің негізгі мақсаты әлеуметтік саясат - Ресей халқының құқығы мен міндетін санат бойынша заңды рәсімдеу. Нәтижесінде қоғамның құрылымы пайда болды, онда айқын сословиелік мінез белгілі нысанға келді. Ақсүйектердің құқықтары мен міндеттері кеңейтілді, сондай- ақ сол уақытта шаруалардың ашуы күшейе түсті.
Дворяндық. Негізгі кезеңдері: 1706 жылғы Білім туралы жарлық: бояр балалары міндетті түрде немесе бастауыш мектеп, немесе үйде білім алуы керек. 1704 жылғы вотчиналар туралы жарлық: дворяндық және боярлық вотчиналар бөлінбейді және бір-біріне теңеседі. 1714 жылғы бір мұралық туралы жарлық: ұлдары бар жер иеленуші өзінің барлық жылжымайтын мүлігін олардың біреуіне ғана таңдауы бойынша мұра етіп қалдырады. Қалғандары қызмет жасауға міндетті болды. Жарлық дворяндық жер иелігі мен боярлық вотчинаның түпкілікті бірігуін білдірді, сол арқылы феодалдардың екі сословиесі арасындағы айырманы мүлдем жойды.
1721 жылғы «Рангтар туралы табель»: әскери, азаматтық және сарай маңы қызметтерін 14 рангқа бөлу. Сегізінші сыныпқа жеткен кезде кез келген шенеунік немесе әскери адам ата-бабасынан қалған дворяндық мәртебесін алатын болды. Сол арқылы адамның мансабы ең алдымен оның шыққан тегіне, оның мемлекеттік қызметтегі жетістіктеріне байланысты болды.
1722 жылғы 5 ақпандағы тақты мұра ету туралы жарлық: І Петрдің мұрагері болмауына байланысты тақты мұра ету туралы жарлық шығаруды шешеді, онда өзіне мұрагер тағайындауды өзіне қалдырады. Бұрынғы боярлық орнын «генералитет» алды, «Рангтар туралы табельдің» алғашқы төрт класы шендерінен тұрды. Жеке сіңірген еңбегі бұрынғы текті ақсүйектер өкілдерін қызметпен көтерілген адамдармен араластырды.
Петрдің заң шығару шаралары дворяндықтың маңызды-сословиелік құқықтарын кеңейтпестен оның міндеттерін айтарлықтай өзгертті. Мәскеу уақытында қызмет етуші адамдардың шағын класының бағынумен болатын әскери іс енді халықтың барлық тобының бағынуына айналады. Петр заманының дворянында бұрынғыдай жер иеленудің ерекше құқығы бар, бірақ бір мұралық туралы және тексеру туралы жарлықтар салдарынан оған мемлекет алдында өз шаруаларының көнгіштігі үшін жауапкершілік жүктеледі. Дворяндық оқу қызметіне дайындау үшін міндетті.
Пётр қызмет етуші кластың сол кездегі тұйықтығын бұзды, рангтар туралы Табель арқылы қызмет жолымен басқа сословиедегі адамдарға шляхталық ортаға кіруіне жол ашты. Екінші жағынан бір мұралық туралы заңмен дворяндықтан көпеске және дін басыларына шығуға ниет білдіргендерге жол ашты. Ресей дворяндығы әскери–бюрократтық сословие болды, оның құқығын мемлекеттік қызмет құрайды және мұралық түрде анықтайды.
Петрдің реформалары шаруалардың жағдайын өзгертті. Әртүрлі шаруалар санатынан, шіркеудің әлде алпауыттардың тәуелділігіне жатпайтын (солтүстік шаруалар, орыс халқына жатпайтын халықтар т.б.), жаңа біртұтас мемлекеттік шаруалар санаты қалыптасқан- ауызекі еркін, бірақ мемлекетке салық төлейтін. Берілген өлшем «еркін шаруалардың қалғанын жойды» деген пікір дұрыс емес, себебі, мемлекеттік шаруаларды құраған халықтар тобы Петрге дейінгі кезеңде еркін ретінде қарастырылған жоқ – олар жерге бекінген болды және патша жеке тұлғаларға және шіркеуге крепостной ретінде арыздануы мүмкін болды.
XVIII ғасырда шаруаларда жеке еркін адамдардың құқықтары болды, бірақ орын ауыстыруы шектеулі болды және крепостной қатарына монарх ретінде ауысуға болатын болды. Жеке крепостнойлық шаруашылыққа қатысты заң актілерінде қарама-қарсы сипат болды. Сонымен крепостнойлардың некеге отыруына помещиктердің араласуына шектеу қойылды, сотта жауап берушілер ретінде өзінің орнына крепостнойды қоюға және оларды иеленушінің қарыздары үшін оларға ізденім салуға тыйым салынды. Сонымен қатар, өздерінің шаруаларын ойсыратқан помещиктердің алпауыт қожалығына қамқорлыққа беру туралы норма бекітілді, ал шаруаларға, өздерін крепостнойлық тәуелділіктен босату үшін солдатқа жазылу мүмкіндігі берілді.
Сол уақытта қашқын шаруаларға қарсы шаралар айтарлықтай қатайтылды, помещиктерге крепостнойларды рекрутқа беруге рұқсат етілді. Құлдарға адам басына салық салу құлдардың крепостной шаруалармен қосылуына алып келді. Шіркеу шаруалары монастырь бұйрығына бағынды және монастырьлардың билігінен шығарылды.
Петр кезінде тәуелді жер иеленушілердің – мануфактураларға тиесілі шаруалардың жаңа саны құрылды. Осы шаруалар XVIII ғасырда фабрикаға бекітілген атау алды. 1721 жылғы жарлықпен дворяндар мен көпес-фабриканттарға өздеріне жұмыс істеу үшін мануфактураға шаруаларды сатып алуға рұқсат етілді. Фабрикаға сатып алынған шаруалар оның иелерінің жекеменшігі болып табылмады, өндіріске бекітілген болды, сондықтан фабрика иесі шаруаларды сатуға да, мануфактурадан бөлек салуға еркі болмады. Бекітілген шаруалар белгіленген жалақы алды және белгіленген жұмыс көлемін атқарды.
Шаруалар үшін Петрдің маңызды шарасы 1721 ж. 11 мамырдағы жарлығы болды, ол егін ору практикасында Ресейде дәстүрлі түрде қолданылған орақтың орнына литва шалғысын енгізді. Осы жаңалықты губерниялар бойынша тарату үшін «литовкалардың» үлгілері, неміс және латыш шаруаларынан алынған нұсқаушылармен бірге жіберілді. Шалғы егін ору кезінде он есе еңбек үнемділігін беретіндіктен, осы жаңалық қысқа мерзім ішінде кең таралым алды және кәдімгі шаруалар шаруашылығының бір бөлігі болды. Петрдің ауылшаруашылығын дамыту бойынша басқа шараларына жер иеленушілер арасында малдың жаңа тұқымын – голландия сиырларын, Испаниядан әкелінген меринос қойларды тарату, жылқы зауыттарын құру енді. Елдің оңтүстік шеттерінде жүзім ағаштары мен тұт ағаштарының плантацияларын отырғызу бойынша шаралар қабылданды.
Мәдениет саласындағы өзгерістер. І Петр жыл санаудың басын (әлде басталуын) Византиялық заманнан бастап "христиандық рождествоға "7208 жыл Византиялық заманнан Христиандық Рождестводан бастап 1700 жыл, ал Жаңа жыл 1 қаңтардан бастап тойланды. Одан басқа І Петр патшалығында Юлиандық күнтізбенің біркелкі қолданылуы енгізілді.
Ұлы Елшіліктен оралған соң І Петр өз көңілін ақсүйектерді білімге және зайырлы европеялық мәдениетке баулуға аударды. Зайырлы білімдік орталықтар пайда болды, алғашқы орыс газеті баспаға шықты, кітаптардың көптеген аудармалары орыс тілінде шықты. Ақсүйектерге І Петр қызмет табысын білім тәуелділігіне байланысты екендігіне шарт қойды. 1703 жылы Пётр І кезінде орыс тілінде араб әріптерімен жазылған бірінші кітап шықты. 1710 жылы І Петр жаңа әліппені бекітті. Пётр І жаңа баспаханалар ашып онда 1700-1725 жылдардың аралығында кітаптардың 1312 түрлері басылып шығарылды. 1714 жылы І Петр Ғылым Академиясы ұйымдастырылған жарғыны бекітті.
Аса маңызды орын – тастақ Петербургтың құрылысы болып табылды, оның құрылысында шетелдік сәулетшілер қатысқан және осы құрылыс патшаның өзі әзірлеген жоспары бойынша жүргізілген. Ол бұрынғы кезде болмаған елге жат уақыт өткізетін жаңа қалалық орта құрды.
І Петрдің жүргізген реформалар саясатпен экономиканы ғана өзгертпей өнер саласына да өзгерістер еңгізді. І Петр шетелдік суретшілерді Ресейге шақырып осы кезде талантты жас суретшілерді "өнерге" тәлім алуға шетелге жіберді, әсіресе Голландия мен Италияға.
14 каңтарда 1700 жылы Мәскеуде математикалық және навигациялық ғылымдар мектебі ашылды. 1701-1721 жылдары Мәскеуде артиллериялық, инженерлік және медициналық мектептер, Петербургта инженерлік мектеп және су-теңіз академиясы, Олонецк және Орал зауыттарында кен-тау мектептері ашылды. 1705 жылы Ресейде ең алғашқы гимназия ашылды. Осы бұқаралық білім беру бағытының мақсаты 1714 жылы шыққан жарғыға байланысты провинциялық қалаларда циферлік (сандық) мектептерде әрбір кез келген адамның балаларын сауат ашуға, есеп-қисапты оқыту болып табылған. Әрбір губернияда осындай мектептердің екеуден болуы ұйғарылған және ондағы білім алу тегін болған. Сарбаздардың балаларына арнайы гарнизондық мектептер, ал шіркеу поптарын дайындау үшін бірнеше діни мектептер ашылған.
І Петр реформаларының маңызы туралы айта келе, ең алдымен, олар Ресей қоғамын түрлендіру және еуропаландыру процесінің басталуын білдіретінін атап өткен жөн. Белгілі сабақтастықты сақтаған кезде Ресейде XVIII ғ. бірінші ширегінде құрылған мекемелердің жаңа жүйесі сол кезде алдыңғы басқару практикасынан радикалды бөлінуді білдіреді. Петрдің әкімшілік реформалары, кейін Ресей және басқа елдердің реформаларында қазіргі кезге дейін байқалатын бірқатар тұрақты белгілерді байқай отырып, жаңа заманның ұқсас түрленуі қатарында бірінші болып енді.
І Петрдің нақыл сөздері
«Жеңісті қолбасшылардың батылдығы мен әскери өнері және солдаттардың ер жүректігі шешеді. Олардың кеудесі – Отанның қорғаны және бекінісі».
«Менде олқылықтар бар екенін білемін, әрі мен жиі қателесемін және мені осындай жағдайлардан сақтандыруға және маған менің қателерімді көрсеткісі келгендерге ызаланбаймын».
«Жақсылықты білмейтін адам ұятсыз, оған сенудің қажеті жоқ. Жағымпаз және екі жүзді адамнан гөрі ашық жау артық; мұндай адам адамзатты аздырады».
