Батырбек Бақтияров жазған шежіреде (1973 жыл) «Оймауыт пен Бөгежіл Жаныс ішіне бірі анасының ішінде, бірі шешесімен еріп келгендігі Төле би шежіресінде жазылғандығын айтады. «Омауыттың негізі монғол, Шыңғысхан кезінде келіп сіңіскен. Демек, анасының соңынан еріп келген Оймауыт болғаны шындық», - дейді тарихшы А. В. Валигин, 1том, 2).
Оймауыттың Қаракелімбетіндегі Қойылдар мен Үйсіннің бір тармағы Қойылдардың монғолға жататын Маңғырт тайпасының көсемі, Шыңғыстың сенімді серігі – Ойсылдар есімімен үндес жатқаны байқалады. Сондай-ақ Шоқан Уәлиханов жазған шежіредегі Қойылдардан Қатағанды шығаруы да кездейсоқ жай емес сияқты. Демек, Қойылдардың Өзбек хан, Ноғай хан сияқты тайпалардың түп атасы дәрежесіне көтерілгендігі шежіреге сиымды. Оймауыттың Саңғылбай, Төлебай, Қаңлыбай деген аталары оған Қоңырат, Жаныс, Қаңлы елдерінің қатысы барлығын көрсеткендей.
Жаныстың Толғанай деген бәйбішесінен Жантелі, Жарылқасын, Жантен деген үш ұл туады. Сиқым өлген соң оның әйелін Жаныс алды, одан Қапал туды. Кейін үлкен балдызын алды, одан Ахмет (Шегір) туды. Ол көзінің шегірлігіне байланысты солай атанды. Олжаға түскен қарақалпақтың әйелін алып, одан Жолымбет (Бөгежілі) туды, одан соңғы баласы Жамбыл Оймауыт атанды.
Әбілғазы баһадур өзінің «Түрік шежіресі» атты кітабында Оймауыт туралы былай жазған:
«Оймауыт елі Моңғол Нүкүз Ұрпақтарынан тараған. Мұны бұл уақытта Оймауыт деп те атайды. Барша Оймауыт елі – осы кісінің нәсілінен.
Оймауыттың үш ұлы болды. Үлкенінің аты Қонқамыр. Барша Қонқамыр руы – осы кісінің нәсілінен.
Меңлік ечеке Қонқамыр руынан еді. Меңлік монғолдың құрметті кісісі еді. Сондықтан ечеке дер еді (Меңлік - «ата» деген сөз).
Шыңғысханның әкесі өлгеннен кейін анасы Меңлік ечекеге тиеді. Сондықтан барша Қонқамыр руы Шыңғысханға қосылады.
Анасын Меңлік ечеке алғанда Шыңғысхан он үш жаста еді. Сол уақыттан өзі өлгенше соғыста да, жақсы күндерде де, жаман күндерде де оның қасынан ажырамай қызметінде болды. Отырғанда да ханың оң жағында басқалардан жоғары отырар еді» (41-42 беттер).
Кейінгі шежіре жазушылар осы Меңлік ечекені Қоңырат еді дегенді қайдан алды екен?
Ұлы жүз Жиделі Байсынға алты рет шауыпты. Алғашқы рет Қожамберды бидің тұсында екен. Бұл Есімхан кезінде болған. Есімхан Тұрсынханды өлтіріп, қатағандарды қырғанда, Қыбырай батыр бір екіқабат қатынды қолға түсіріп, Қожамберді биге сыйға береді. Одан туған баланың атын Олжақұл қояды. Өзінен туған баланы (сол қатыннан) Сұлтанқұл қояды.
Қожамберді Жамбайдың бір қызын Есімханға берген еді. Тұрсынханмен соғыста Нағышбек деген жігіт оны қырғынан алып шығып, Қожамбердіге әкеп береді. Ол қызды қайтадан Нағышбектің өзіне әйелдікке береді.Одан туған баланы Бөкес деп атады. Жанысқа жиен.
Қожамберді Ұлы жүзге би еді. Ол өлген соң орнына Құдайберді деген баласы би болады. Оның тоғыз ұлы бар еді. Құдайберді өлген соң орнына баласы Әлібек би болды. Ол кезде қазақтың ханы Есімханның баласы Салхам Жәңгір еді. Орта жүзде Арғын Шаншар би, кіші жүзде Алшын Жидебай би болатын. Әлібектен кейін Ұлы жүзге оның баласы Төле би болды. Бұл кезде Орта жүзге арғын Қаракесек Қазыбек би, кіші жүзге төртқара Әйтеке би еді, қазақтың ханы Жәңгірдің баласы Тәуке болды.
Үш жүздің басын біріктіріп отырған Әз Тәуке өлген соң, ауыз бірлігі кеткен қазақты қалмақтар оңды-солды шауып, ақыры «Ақтабан шұбырындыға» ұшыратты. Сонда Төле би қалмаққа бағынамын деп кісі жіберіп алдап, өзі Сиқым Мәлік батыр, Бөгежіл Көтен батыр, Шымыр Қойкелді батыр, Сіргелі Қаранай батыр, Қаңлы Құнан батыр, Қоңырат Төлебай батыр, Рамадан Алшынбай батырлармен келісіп, Шыршықтың тасып жатқан өзенінен Қожакенттің көпірімен өтіп, Жиделі Байсынға көшіп кетеді. Жалпы көшті Қаранай батыр басқарады. Үш жүздің қалғаны қалмаққа бағынып қалады. Алты жылдан соң қалмақтарға шешек ауруы тарап, олар Ташкенттен кетеді. Оны есітіп, Төле би ауған елдермен қайта оралады.
Сол кезде қалмақ ханы Баршахан Төле биге өзінің уәзірі Сеңгілді (Саңғыл) жіберіп, оның бағынуын талап етеді. Төле би елшіні шарап беріп күтіп, мас қылып ұйықтатып тастағанда, жиені Сиқым Жанат батыр оның алтын айдарын кесіп, майталман қылады. Оған ашуланған қалмақ ханы сол шашты кескен адамды беруін талап етеді. Төле би оған өз ұлы Жолан батырды беріп жібереді. Қалмақтың ханы Жоланның нағыз бек екенін біліп, босатып жібереді де, артынша жау болғандығын білдіреді. Ол кезде Төле би Жетікентте екен. Қалмақтың елшісіне шарапты тағы баса беріп, мас қылып тастап, Қоқанға қарай қашып, ауып кетеді. Түркістан, Сайрам, Шымкентті қалмақ алып, Төле бидің Қожабек, Жолан деген екі ұлын қалмақтар тұтқынға алады.
Төле би Тойтөбеге жеткенде бұл хабарды есітіп, қайтып Қыбырай, Дөрменге келіп, Телімбет деген жігітті қалмаққа елші етіп жіберіп, екі баласын босатып алады да, Жиделі Байсынға ауып кетеді.
Кейін қалмақты Қытай алып кеткен соң Төле би Жиделі Байсыннан қайтып келеді.Ол құрма ішіндегі үйсін Бүркіт бимен одақ құрып, Ташкенттегі Жолбарыс ханды жеңіп орнына билікке отырады. Ол он екі жылдай Ташкентті билейді.
Садыр деген қырғыз Ұлы жүзді шапқанда, Төле би Арқадағы Абылайды келтіріп, қырғызға қарсы атандырады. Сол соғыста Ботбай Сәмен батыр қырғыздың Кәрібоз деген батырын жекпе-жекте жеңіп шығады. Соғыста Абылай қырғыздарды жеңіп, бір топ адамдарын және мал-мүліктерін қолға түсініп өзімен бірге алып кетеді.
Төле би қартайған соң Жүніс қожа деген сартты (өзбек) Ташкентке әкім етеді. Төле би дүниеден өткенде денесін Шайқантәуір бейітіне қояды. Оның бейітін халық «Қарлығаш әулие» деп атайды.
Сиқым Мәлік бидің баласы Босымойын би Ташкенттің билігіне таласып, оны алуға күш салады. Оған Қаңлы, Шанышқылы билері қарсы болып Жүніс хан жағына шығады. Олар Дулатты жеңіп, Ташкенттен қуып жібереді.
Қырғызды шауып күшейген Жаныс Ақбота бидің Ырысбай деген баласынан туған Бәйтік би Төле бидің орнына қайта таласады. Бірақ Қыпшақ, Өзбек, Шанышқылы, Қаңлы Дулатқа тағы да қарсылық көрсетіп тұрғанда, алауыздықты пайдаланған Қоқан ханы Әлімхан інісі Омарханмен бірігіп бір жылдың ішінде Ұлы жүзді өзіне қаратып алады. Олар Арқадағы қазақтарды да бағындырмаққа әрекет жасап жүргенде орысты өшіктіріп алады да, олардың қазақ жерін басып алуына себеп болады.
Ал, жалпы алғанда, қазақтың төл шежіресін, әр ру мен әр үш жүздің қалай және кімнен тарағанын білгіңіз келсе, Алаш Орда үкіметінің мүшесі, тілші Кәрім Бәтішұлының 1911 жылы «Айқап» журналына жазған «Қазақ шежіресі» атты туындысын шолып шығуыңызға болады.
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ
Түрік нәсілінен «Алаш есімді бай һәм балалары көп бақытты бір адам Алаша ханның заманында мәшһүр адамдардан саналып тұрыпты. Сол заманнан қалған бір сөз бар: «Алаш алаш болғанда, Алаш хан болғанда, таңбасыз тай енсіз қой болғанда» деген.
Алаштан екі бала туған Сейілхан, Жәйілхан деген. Жәйілханнан - Майқы би. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би» деген сөз бар. Майқы биден - Өзбек, Сыбиян. «Өзбек - аз ағам, сарт - садағам» деген сөз осыдан қалған. Сыбияннан, Айырқалпақтан - Қазақ, Созақ. Созақтан - Қарақалпақ.
Қазақтан үш бала туады. Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс. Бұлардың әрқайсылары бай һәм мәшһүр адамдар болған. Нәсіл, несіптері көп болып, тап-табымен барып Қаратау деген жерге шәһәр болып, бірнеше жыл отырыпты. Үлкеніне қараған елді «Ұлы жүз», ортаншысына қараған елді «Орта жүз», кішісіне қараған елді «Кіші жүз» деп атаған. Кәдімгі таудың арғы жүзі, бергі жүзі деген секілді. Мұнан біраз заман өткен соң бұларға жеті жыл тұтас ашаршылық келген. Еңкейген кәрі, еңбектеген жас өле бастаған соң бұлар бас қосып, ойласып, тұс-тұсына бытырап күн көруге, әуелде таудың оңтүстігінде - өзінің отырған жағына ұлы жүз, күншығыс жаққа орта жүз, кіші жүз өзінің отырған күнбатыс жағына, әрқайсысы өзінің туған-туысына кетіп күн көрмекші болып, жиылып амандасып тараған. Бұл жиылып тұрған жерде бір өлеңші зарлық етіп, үш ауыз өлең айтқан. Сөздің басы осы:
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айырылған жаман екен,
Қара көзден мөлдіреп жай келеді.
Мына заман, қай заман, бағы заман,
Баяғыдай бола ма тағы заман?!
Атадан ұл, енеден қыз айырылды,
Көздің жасын көл-дария ағызамын.
Мына заман, қай заман, қысқан заман.
Бақыт құсы басыңнан ұшқан заман.
Топырақ пен аспаннан шаң борайды,
Қаңтардағы күн суық қыстан жаман.
Бізге қысым көрсеттің қатты, Құдай,
Қабырғама қара жер батты, Құдай.
Жаяу жүрсем, табаным ауырады,
Тым болмаса, бермедің атты, Құдай!
«Қаратау» деген өлеңді «Мен қазақ» деген заттың бәрі біледі.
Ұлы жүз Ақарыстан екі бала - Үйсін, Дулат. Үйсіннен төрт бала - Шаңышқылы, Қаңлы, Ошақты, Іргенекті. Дулаттан төрт бала - Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жаныс.
Орта жүз Жанарыстан жеті бала - Тарақты, Арғын, Қыпшақ, Найман, Қоңырат, Керей, Уақ. Әр атаның баласы соңғыларын өздері білу міндет. Міне, бұл жерде Қыпшақты жазамын. Жанарыстан - Ақтымсопы, онан Қыпшақ, онан Ақкөбік алып, одан Солым алып, онан Мүйізді сары абыз, онан үш бала - Қара, Құла, Сары. Қараның әулеті Қарақыпшақ атанады. Сарының әулеті Қытайқыпшақ атанады. Яғни қоныстары Қытай қолтығында болғандықтан, Құланың балалары Құланқыпшақ атанады.
Жоғарғы айтылған Қарадан Құланды, онан Тоқтар, онан бес бала туады: Бұлтың, Торы, Ұзын, Қарабалық, Көлденең.
Кіші жүз Бекарыстан Алшын туады, онан Алау батыр, онан Құдуар тентек. Ақылың болса, ала байтал соға шап деген нақыл осы кісіден қалған екен. Құдуардан екі бала - Қыдырқожа, лақабы «Бай», Қаракесек. Қыдырқожадан он екі бала - Қыдырсиық, Бақытсиық, Сұлтансиық, Есентемір, Асық, Қызылқұрт, Масқара, Таздар, Алтын, Жаппас, Адай, Беріш.
Қаракесектен - Әлім, Шөмен, Кете, Ожырай, Әлімнен Төртқара, Шекті. Шөменнен - Аспан, Бозғұл, Тоқа, Көнен. Кіші жүзге қосылған жеті рулар: Жағалбайлы, Тілеу, Тама, Табын, Кердері, Керейт, Рамадан.
Бұл - Алаштың барлық қазақтың атасы екендігінің куәсі. Бұрын қазақ бөтен халықпен шектессе, біреуі «Алаш» деген ұранды шақырса, бәрі бірыңғай болып, тез жиылып, тілек қосып қалады екен. Бұл сөздер — біздің бұрынғы кәрілерден естіген сөздер. Қадірі хал білгенімізді жаздық. Мұнан артық білушілер болса, білгенін ішіне сақтамас, халыққа жазып білдірер деп үміт етеміз.
Шежире для русскоязычных казахов
Шежире (каз. шежіре) — генеалогическая родословная у казахов и кипчакских народов, например, татар и башкир. Как правило представляет собой письменное или устное перечисление предков по прямой мужской линии.
Также распространен синонимический вариант шежире — Жети-Ата (букв. перевод с казахского — семь дедов). Считается, что знание шежире (или своих предков до седьмого колена) является обязательным для каждого казаха. Это позволяет избежать близкородственных браков.
Казахи и шежире
Отношение казахов к шежире является сакральным. Многие современные казахи пытаются восстановить свои корни и очень серьёзно изучают свою родословную. Согласно древним традициям, род у казахов передается через мужскую линию. Но иногда в эти записи включают и наиболее выдающихся женщин. Кроме имён эти записи содержат биографии, историю и географию наиболее значимых событий, легенды.
Современные шежире
Массовое увлечение казахами шежире выражается в издании многотомников с перечислением всех членов определенного рода. Например, такие большие роды как Найманы, Дулаты, Албаны, Байулы или Алимулы могут насчитывать до одного миллиона человек только в составе казахов, не учитывая другие народности, они могут иметь несколько измененные названия (Дулу→Дуглат→Дулат). Для сравнения численность Аргынов превышает миллион, а с учётом неказахских Аргынов составляется несколько миллионов. Книги с перечислением шежире могут составлять 3 и более томов.
Шежире состоит из трех жузов
Старший жуз
Айдарлы
Акарыс
Аксакал
Албан
Алыбай
Асан
Байдибек
Байдолла
Байтерек
Бактияр
Беимбет
Бирманак
Ботбай
Дулат
Ескельды
Жалайыр
Жалманбет
Жансакал
Жаныс
Жаримбет
Жарыкшак
Жолдаболды
Ибраиым
Іле
Калыбай
Канлы
Караш
Кейкі би
Когам
Куйылдар
Курті
Меайкы
Мекрейіл
Ойсыл
Ошакты
Сакалды
Сары
Сарыуйсін
Сіргелі
Суан
Сыйкым
Сырманак
Толыбай
Узынсакал
Уйсіл
Шанышкылы
Шапырашты
Шегир
Шуманак
Шыбыл
Шымыр
Ысты
Средний жуз
Аргын
Атыгай
Ашамайлы
Баганалы
Базархан
Байталак
Балталы
Басентиин
Бахрам
Бегендык
Беймен
Бетке
Болаткожа
Елемес
Ергенши
Ер-Косай
Ескара
Жадик
Жаманбай
Жангулы
Жантекей
Жантели
Жастабан
Ители
Казыгул
Камбар
Канжыгалы
Карагерей
Каракас
Каракесек
Каракипчак
Карасопы
Каратай
Караул
Карауыл
Кенсадак
Керей
Кетбуга
Китайкипчак
Кокжарлы
Коккоз
Конырат
Котенши
Куандык
Куланкипчак
Кылдыбатыр
Кыпшак
Мадьяр
Матай
Мейрам
Меркит
Молкы
Мулкиаман
Наганай
Найман
Садыр
Сарман
Сарысопы
Суиндык
Суйениш
Таракты
Тобыкты
Токпак
Токтамыс
Тортеуыл
Тортул
Торыкипчак
Уак
Шегендык
Шеруши
Шимойлы
Шубарайгыр
Шубыртпалы
Младший жуз
Адай
Алаша
Алимулы
Алтын
Байбакты
Байсары
Байулы
Баксиик
Бериш
Есентемир
Жагалбайлы
Жаппас
Жетыру
Каракесек
Карасакал
Кердери
Кереит
Кете
Маскар
Ногай-казак
Рамадан
Султансиик
Табын
Таз
Тама
Тана
Телеу
Торткара
Шекты
Шенеш
Шеркеш
Шумекей
Ысык
Возникновение 3-х жузов
Вопрос о жузах также является не вполне решенным.
В определении самого термина «жуз» большинство историков считают его объдинением казахских родов и племен. Само слово «жуз» переводят как «ветвь», «часть», «сотня». Сложным является вопрос о причинах и времени образования жузов.
Деление этноса на части типа жузов имело место в истории ряда народов (древнеримские трибы-племя, у северо-американских племен - тройственные союзы), но до настоящего времени оно сохранилось только у казахов.
Причины образования жузов:
1. Хозяйственно-экономические условия, кочевой образ жизни(С. Асфендияров, М. Вяткин, В. Бартольд). Деление территории Казахстана для кочевого скотоводства на три естественно-географические области: западную - на р.Урал; среднюю - на реке Сарысу, Чу, низовья Сыр-Дарьи, по Ишиму, Тоболу и Иртышу, и восточную - в Джетысу.
2. Природно-географические (территориальные) факторы.
3. Военно-политические факторы (для защиты).
4. Исторические традиции (деление племен на западное, восточное крыло, центр - еще с хуннов, тюрков, монголов и тд.).
Помимо научных объяснений имеются различные легенды по поводу происхождения жузов. (отражают события с VIII века и ранее).
Жузы имеют названия: Старший (Великий), Средний и Младший. Значение такой иерархии тоже объясняют по-разному. В частности, Великим считается жуз по его древнему происхождению, он - прародина всех племен; Младшим – потому, что он оформился позднее всех.
Территории и основные роды и племена, составляющие жузы:
Старший жуз - это Семиречье и Южный Казахстан - сарыуйсін, дулаты, жалаиры, канлы и др.
Средний жуз - Восточный, Северный и Центральный Казахстан - аргыны, кыпчаки, найманы, кереи и т.д.
Младший жуз - Западный Казахстан - алимулы, байулы, жетыру и др.
Когда образовались жузы? По разному трактуют время образования жузов, которое относят к периоду с X в. по XVI в. (распад Западно-Тюркского каганата или три самостоятельных улуса в XV-XVI вв. положили начало казахскому ханству и др. ). Большинство склоняются к XVI веку. Однако в последнее время такая точка зрения вызывает возражение. В частности, Е. Арынов, Е. Абенов и др. сомневаются в том, что кому-то было выгодно разделить единое Казахское ханство на три части, что не части состоят из целого, а целое из частей. Таким образом, считают они, образованию Казахского ханства предшествовало по времени образование жузов.
Жузы в истории казахского народа играли важную роль в регулировании общественных (административно-территориальных, хозяйственно-экономических, политических) отношений.
