Мұстафа Шоқай – қазақ ойшылы, ғалым, мемлекеттік және қоғам қайраткері. Ол Ақмешіт қаласында дүниеге келген. Мұстафа бастауыш білімді өзінің ата-анасынан алды, сосын Ташкентте орыс гимназиясын және Петербург университетінің заң факультетін үздік бағамен аяқтады.
1912 жылы түрік-балқан соғысы басталған кезде ол Турцияны қолдау қоғамында белсенді араласты. Мұстафа Шоқай Мемлекеттік думаның мұсылман фракциясының саяси бюросында түрік халықтарының жалғыз өкілі болды. М. Шоқай казактардың 1916 жылғы көтеріліске қатынасқандармен айуандық жазасын тексеру бойынша шешім қабылдауда шешуші роль атқарды. Мұстафа сондай-ақ, Құрылтайда «Түрік халықтарының құқықтарын қорғау» өкілдерінің комиссиясын басқарды.
1917 жылы наурызда М. Шоқай Ташкентте мұсылмандар конгресінде құрылған Мұсылмандар орталығын басқарды. Мұсылмандар орталығы автономия құруға дайындала бастады. 1917 жылғы Қазан революциясын түркістандықтар қуанышпен қарсы алды, бірақ бұл қуаныш ұзақ болмады, себебі Кеңестік билік шешімді түрде Түркістан автономиясына қарсы болды.
1917 жылы 22 қарашада Қоқанда барлық саяси партиялар мен қозғалыстардың Бүкіл түркістандық конгресі өтті, онда Қоқан автономиясын құру жарияланды. Автономия президенті болып Мұстафа Шоқай сайланды. Осы жылдың желтоқсан айында ол «Алашорда» үкіметінің құрамына енді. 1918 жылы қаңтарда қарулы жұмысшы отрядтары мен қызыл гвардияшылар Қоқанды басып алды, М.Шоқай Грузияға кетеді. Онда ол кавказ халықтарының демократиялық қозғалысына белсенді көмектесті.
1920 жылы, Қызыл Армия Грузияға кірген кезде М. Шоқай Турцияға көшіп келді, Берлин арқылы Францияға жетеді, сонда тұрақтап қалады. Эмиграцияда жүріп, Түркістан халқының көзін ашу мақсатында журналдар мен газеттердің шығарылымын ұйымдастырды. Стамбулда, Парижде, Берлинде, Лондонда, Варшавада шығарылған осы басылымдарда Орта Азия туралы мақалалар жарияланды. «Новый Туркестан» және «Молодой Туркестан» журналдары Стамбулда, Берлинде жарық көрді.
Ұлы Отан соғысының ең басында М. Шоқай тұтқындалып, Париж түбіндегі Компьен концлагеріне жөнелтіледі. Оны алдымен Германияға, сосын Польшаға және Украинаға алып келеді, онда тұтқындағы түркістандықтармен кездесулер ұйымдастырылды. Лагерьлердің бірінде 1941 жылы 27 желтоқсанда ол қайтыс болады.
Гуманист, демократ, білімі тұтас бір энциклопедияға татитын Мұстафа Шоқай Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының ежелгі және бай мәдениеті мен тарихының жаршысы, ояну дәуірінің өкілі болды. Ол орыс әдебиетіне жетік, ағылшын, француз, неміс, түрік және араб тілдерін жақсы меңгерген адам болды. Ол бүкіл өмірін шындық үшін күреске, Орталық Азия мен Қазақстан халқының абыройы мен ар-намысы үшін арнады, оның жан-жүрегі туған халқымен бір еді.
Сенің өз елің үшін жан қиюға дайын болуың маңызды; одан да маңыздысы – сенің сол үшін өмір сүруге дайын болуың. Теодор Рузвельт
Мұстафа Шоқай (Шоқаев, Шоқай) 1890 жылы 25 желтоқсанда Перовск қаласына (бұрынғы Ақмешіт, қазіргі Қызылорда) жақын Сырдария өзені маңындағы қазақ ауылында (Кеңес кезінде ауыл 1-Май совхозы деп аталды) дүниеге келді. Оның ата-бабалары Қыпшақ-Бошай тегінен шыққан дала аристократтары еді. Мұстафаның атасы Сырдария аймағының Хиуа хандығын билеуші болған, ал әкесі – халыққа беделді билердің бірі болған. Отбасында ескі қолжазбалар қоры сақталған. Мұстафа әкесінің қалауымен Перовскідегі орыс мектебіне оқуға барды, себебі орыс тілін білу өмірлік қажеттілік еді. Қазақ даласына Ресейден жері жоқ крестяндарды көшіріп, тұрғылықты халықтың шұрайлы жерлеріне қоныстандыра бастады. Осыған байланысты дау-жанжалдар көбейе түсті. 1902 жылы әкесі оны Ташкент гимназиясына оқуға жіберді. Сол кезде Мұстафа Керенскийдің атын бірінші рет естіді. Керенский және Шоқай он жыл аралықта Ташкент ерлер гимназиясын бітіріп, кейін Санкт-Петербург университетінің заң факультетін үздік бітірді (1899-1904 және 1910-1914 жж.). Аумалы-төкпелі төңкеріс жылдары олардың жолдары қиылысты.
Мұстафа 1910 жылы Ташкент гимназиясын бітірген соң үздік шәкірт ретінде алтын медальға ұсынылған. Бұл туралы естіген түркістандық генерал-губернатор Самсонов жергілікті халық өкілдерін жаратпайтындығын білдіріп, алтын медальды осы оқу орнының түлегі Зепрометовке беруге бұйрық берді. Ал училище бұндай бұйрықтан бас тартты, сөйтіп Шоқай өзіне тиесілі медальді алды. Губернатор өзінің айыбын білдірмеу үшін, Мұстафаға өз әкімшілігіндегі аудармашы лауазымын ұсынды, бірақ Шоқай одан бас тартты. Ол Санкт-Петербург қаласына аттанды, сондағы университеттің заң факультетіне оқуға түсті. Түркістандық стипендияны тек орыс студенттері ғана алатын, ал Мұстафаға Қазан татарлары көмектесті, ол солардың стипендиясымен өмір сүрді. 1912 жылы әкесі қайтыс болды, Мұстафа жерлестерінің өтініштері бойынша уақытша елге оралып, әкесінің лауазымы – би болды. Сол кезде Столыпиннің аграрлық реформасына байланысты Қазақстанға Ресейден шаруаларды жаппай қоныстандыру үшін жергілікті халықтың шұрайлы жерлерін тартіп алып орналастыру кезеңі басталған еді. Жер дауы басталды.
Ол оқып жүргенде тек жерлестерінің ғана емес, бүкіл қазақ халқының мүддесін қорғауды жалғастырды. 1914 жылы Петроград университетін үздік бітірген жас қазақ ерекше көзге түсетін. Мемлекеттік думаның I шақырылымының бұрынғы мүшесі Әлихан Бөкейханов оны 1914 жылы IV Мемлекеттік думасының мұсылман фракциясының хатшысы ретінде ұсынған.
Кейін Шоқай Башқұртстан атынан депутаттыққа дауысқа түсуі керек еді, сонымен қатар, қазақ халқының да мүддесін қорғамақ ниетте болды. Уфимдік алпауыт Селимгирей Жантурин Мұстафаға қажетті жерді сый ретінде беріп, кандитурасын Думада ұсынуға келісті. Думада жұмыс істеп жүрген кезінде, Шоқай Ресейдің көрнекті мұсылман саяси қайраткерлерімен танысып, Башқұрт автономиясының болашақ төрағасы Ахмад-Заки Валидимен достасып кетеді.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың нағыз шиеленіскен кезеңінде 1916 жылы 25 маусымда Николай ІІ патша «Бұратана халықты реквизициялау туралы» Түркістан мен Дала өлкесінің 19 бен 43 жас арасындағы байырғы халқын сайлау құқығынан айырылғандығына байланысты мұсылмандардың әскери міндеттіліктен босатылғанына қарамастан тыл жұмыстарына – окоп қазуға жұмылдыру туралы жарлық шығарды. Жарлық Рамазан күндеріне және ауылшаруашылық жұмыстарының нағыз қызған кезіне сәйкес келіп, барлық халықтың наразылығын тудырады. Түркістан мен Дала өлкесінде жаппай көтеріліс басталады. Қазақ даласындағы бүлікке Амангелді Иманұлы басшылық етеді.
Мемлекеттік Думаға көптеген наразылықтар түседі. Петроградтан Ташкентке табысты саяси процесстерімен Ресейге танылған адвокат және Мемлекеттік Думаның депутаты Александр Федорович Керенский мен сенатор Кутлу-Мухаммед Тевкелевтің басшылығымен Мемлекеттік Дума комиссиясы жолға шығады. Мұстафа Шоқай мұсылман фракциясының хатшысы және аудармашы ретінде комиссия құрамында болады. Комиссия аймақ мәселелерімен танысады. Керенскийдің Думадағы патша Үкіметінің саясатына қарсы түркістандықтардың көтерілу себептерінің талдамасы келтірілген дәйекті сөздері оны жалпы Ресейге танымал етті. Шоқай Петроградқа қайтып келген соң, өз фракциясы атынан Мемлекеттік Думада сөйлейтін сөзіне қажетті материалдарын дайындайды. Бірақ елде сәтсіз соғыс кесірінен ауыр экономикалық, артынша саяси дағдарыс орын алады. Николай ІІ патша Мемлекеттік Думаны таратып жібереді, кейін өзі де тақтан түседі.
Ол 1915 жылы түркі-мұсылман халықтарының азаттық қозғалысына іріткі салу мақсатында орталық билік орындары құрған «Сират-ул-мустақим» («Тура жол») партиясына алғаш қарсылық танытқандар қатарында болып, студент жастар тобымен бірлесе отырып, зиялы қауым өкілдеріне «Сират-ул-мустақим» партиясын қолдамау жөнінде үндеу тастады. Бұл үндеу сол кезде татар тілінде жарық көріп тұрған «Сөз» газетінде жарияланды. 1916 жылы Ә. Бөкейхановтың ұсынысымен Мемлекеттік думадағы Мұсылман фракциясы жанындағы бюроға мүше болып, онда хатшылық қызмет атқарды. Түркістандағы көтерілістің себеп-салдарын тексеруге Мемлекеттік Дума Ташкентке арнайы комиссия аттандырғанда, оның құрамында депутаттар А.Керенский, Тевкелевтермен бірге Мұсылман фракциясы жанындағы бюро мүшелері Ш.Мұхамедияров пен Мұстафа Шоқай болды.
1917 жылы 23 ақпанда Февраль революциясы басталды. Билікке Жұмысшылар кеңесі мен солдат депутаттары келе бастады. Он күннен кейін ауыспалы Уақытша Ресей билігі пайда болды. Закавказье және Түркістанда генерал-губернаторды бекітті, билік жергілікті халық өкілдерінен тұратын Дума депутаттарынан құралған комитетке берілді.
Шоқай 1917 ж. көктемде Ташкентте «Бiрлiк Туы» газетін шығара бастады, онда барлық түркі тілдес халықтардың тәуелсіздігі туралы идеясы бірінші рет жарияланды, сондай-ақ, демократиялық идеялар насихатталған орыс тіліндегі «Еркін Түркістан» газетін шығарды.
Мұстафа сәуірде Ташкенттегі қоғамдық ұйымдардың Түркістан съезіне қатысты. Күн тәртібіне Түркістанды басқару мәслесі қойылды. Съезде Түркістан Ұлттық кеңесі құрылды. Тұрақты Атқарушы комитеттің төрағасы болып 27 жасар Мұстафа Шоқай сайланды. Ол кейін былай деп еске алады: «Мен солардың ішінде жас жағынан ең жасы едім. Сондықтан төрағалық ету оңай емес еді. Бірақ бұл фактінің өзі жергілікті халық арасынан интеллигенция өкілдерінің аз шығуына айғақ болып тұр. Ал сол кезең өте жауапты шақ еді» [1, 543-б].
Жергілікті халықтың жағдайымен терең танысу мақсатында Мұстафа Шоқай Ташкентпен ғана шектелмей, Самарқанд пен Әндіжанда болып, жергілікті жағдаймен танысты. Петроградқа оралғаннан кейін өзі жинаған материалдар негізінде 1916 жылғы көтеріліс кезінде билік орындарының Түркістан халқын аяусыз қуғын-сүргінге ұшыратқаны туралы Мемлекеттік Думада Мұсылман фракциясы атынан жасалатын мәлімдеме мәтінін әзірледі. 1917 жылы Ақпан революциясы нәтижесінде патша үкіметінің құлауын зор қуанышпен қарсы алып, қалыптасқан саяси ахуал Ресей империясында ұлттық езгінің тауқыметін тартқан түркі-мұсылман халықтарының бостандыққа жетуіне мүмкіндіктер туғызады деп үміттенді.
1917 жылы сәуірдің 16-21-і аралығында Ташкентте өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының 1-ші съезіне қатысып, оның төралқасына мүше болып сайланды. «Бірлік туы» газетінің негізін қалап, оның алғашқы редакторы болды. Түркістан өлкесі жергілікті халқының мүддесін қорғауды мақсат еткен қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметін үйлестіру үшін құрылған «Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесіне» төрағалық етті. Бірінші жалпықазақ съезіне қатысып, Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
Мұстафа 1917 жылы 21-28 шілдеде негізінен қазақтар ғана орналасқан Сырдария аймағынан делагат болып сайланды, Орынбор қаласында Бірінші Бүкіл қырғыз (Барлық қазақ) съезіне қатысты, онда мемлекеттік басқару түрі, қырғыз аймағындағы автономия, шиеленіскен жер дауы мәселелері қозғалды. Съезде «Алаш» бірінші қазақ саяси партиясы болып ресімделді. Шоқай Бүкілресейлік құрылтай жиналысына делегат және Бүкілресейлік мұсылмандардың «Шураи-Ислам» съезіне делегат болып сайланады.
1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін Ташкенттегі жұмысшы-солдат депутаттар кеңесі жергілікті халықтың өзін-өзі басқару құқығын мойындаудан бас тартып, қарашаның 15-22-інде өткен кеңестердің 3-ші съезі қабылдаған «өлкедегі барлық билік еуропалық нәсіл өкілдерінен кұралған Түркістан Халық комиссарлар кеңесіне көшеді» деген қаулысын Мұстафа Шоқай нағыз әділетсіздік деп бағалады. Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды кеңестердің қырына алуына байланысты Мұстафа Шоқай жетекшілік еткен «Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі» Ташкенттен Қоқанға көшіп, онда өлке мұсылмандарының төтенше съезін тез арада өткізу ісін қолға алды.
Петроград қаласында тамыз айында Түркістан Ұлттық Кеңестің ұсынысы және Керенскийдің өтініші бойынша Мұстафа Шоқай Түркістандық Уақытша үкімет комитетінің мүшесі болып тағайындалды, оған бірінші және екінші Мемлекеттік думаның бұрынғы депутаттары Әлихан Бөкейханов және Мұхамеджан Тынышпаев кірді. Бірақ кейін Петроградта 25 қазаннан іске қосыла бастаған Уақытша Үкіметтің Түркістан комитетінің мүшелерін тұтқынға алу туралы қаулысы шықты.
Мұстафа Шоқай және оның жақтастары Ташкентті тастап, өз қызметтерін Қоқандағы, бұрын Қоқан хандығының астанасы болған Ферғана аймағында жалғастырды. 27 қарашада Қоқанда өткен IV төтенше Бүкілмұсылмандар съезінде Түркістан автономиясын құру туралы жарияланды, оны Түркістан Уақытша кеңесі басқарады, кеңесті Мұхамеджан Тынышпаев басқаратын болды. Сыртқы істер министрлігін Мұстафа Шоқай басқарды, бірақ ішкі пікір қайшылықтар бойынша Тынышпаевтың кетуіне байланысты үкімет төрағасы болды.
1917 жылы қарашаның 28-інде өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының төтенше 4-ші съезінің төралқасына басшылық етті. Осы съезд шешімімен құрылған Түркістан (Қоқан) автономиясының 54 адамнан тұратын Уақытша Халық Кеңесі құрамына сайланды және жаңа Уақытша үкіметтің Сыртқы істер министрі болды. Уақытша үкіметінің төрағасы М.Тынышбаев қызметінен кеткеннен кейін оның орнына Мұстафа Шоқай сайланды.
Ол сондай-ақ 1917 жылы желтоқсанда Екінші жалпықазақ съезіне қатысып, Алашорда құрамына сайланды. Съезд аяқталғаннан кейін Мұстафа Шоқай біртұтас автономия құру мәселесін қарау үшін Сырдария қазақтарының құрылтайын шақыру туралы тиісті қайраткерлерге жеделхат жолдады. Онда: «Сырдария халқына өз тарапымнан айтарым, тегінде Алаш баласының басы қосылатын кезі осы бүгін. Айрылсақ, мұнан соң жұрттың басын қосуымыз қиын. Алаш ұранына шаппайтын қазақ баласы болмас. Сырдария қазағы кешікпей Алаш туының астына жиналар деген үміттеміз» - делінген еді.
Түркістан (Қоқан) автономиясы болашақ Ресей Федерациясының құрамында болды. Мұстафа Шоқай өзінің кіріспе сөзінде: «Толыққанды мемлекетті ең басынан бастап құру оңай емес. Бұл үшін кадрлар жоқ, тәжірибе жоқ. Ең бастысы, болашақ автономияны қорғайтын – армия жоқ. Ресей қазір әлсірегенімен, ол бізден біршама күшті. Біз Ресеймен бейбітшілік пен достықта өмір сүруіміз керек. Бұған географиямыз да әсер етеді. Мен Кеңес үкіметінің саясатын қолдамаймын, бірақ большевиктердің талқандаушы күшіне сенемін» [2, 60-б.].
5 мен 13 желтоқсан аралығында Түркістан автономиясының басшысы ретінде шақырылған Мұстафа Шоқай Орынбордағы жалпы қырғыз съезіне қатысты, онда Алаш (Қазақ) автономиясы туралы жарияланды. Ол «Алаш Орда» үкіметінің құрамына енді, оның төрағасы Мұстафаға жақсы таныс Әлихан Бөкейханов болды. Алаш автономиясы болашақ Ресей Федерациясы құрамында болу жорамалданды, бірақ Шоқайға Түркістанға тез қайта оралуға тура келді.
Петроградта заңды Уақытша Үкіметті 25 қазанда орын алған қарулы көтеріліс нәтижесінде тақтан түсірген соң, большевиктер Ресейде жалпыресейлік құрылтай жиналысында халық арасында белгілі сайлау өткізуге мәжбүр болды. Бірақ бұл сайлауда 1917 жылы 12 қарашада оңшыл эсерлердің 40,4 % дауысына қарсы большевиктер 23,9 % дауыс жинады. Сол кезде олар халық таңдаған Кеңестің бірінші отырысынан кейін, депутаттардың да қолдауын көрмей, 1918 жылы 18 қаңтарда тарап кетті. Құрылтай жиналысын қолдаушылар аяусыз атып тасталынды. Пролетариат диктатурасы мен қызылдар терроры басталды.
Бұл жағдайларда Қоқан Үкіметі жалпы тікелей, тең және құпия дауыс беру негізінде 1918 жылы 20 наурызда өз парламентін шақыратындығы туралы жария етті. Парламенттегі орынның екіден үші мұсылман депутаттарға, ал үштен бірі мұсылман емес халықтардың өкілдеріне бөлінді. Мұндай парламенттің болуы Түркістанды демократияландыруға алғашқы қадам болуы тиіс еді. Сол уақытта Ташкентте құрылған Түркістан Кеңестік Республикасының үкіметіндегі 14 адамның бірі де байырғы халық өкілдерінен болған жоқ. Түркістан Республикасының Кеңестік ұлттық комитетінің төрағасы, жуырда ғана Ташкент теміржолының кеңсе қызметкері болған Фёдор Колесов: «Жергілікті тұрғындардың бізге деген көзқарасы анық болмағандықтан, биліктің жоғарғы органдарына мұсылмандарды жібермеу керек, оның үстіне, олардың ешқандай пролетарлық ұйымдары жоқ» деп мәлімдеме жасады. 1918 жылдың қаңтарында жарияланған ультиматумға жауап ретінде Шоқай Кеңес билігін мойындаудан бас тартты. Түркістан автономиясын құрту үшін Мәскеуден Ташкентке әскер мен артиллерия артылған 11 эшелон келеді. Жазалау отрядының құрамына Ташкент гарнизонының қызыл әскерлері мен армян дашнактары кірді. 1918 жылы 6 ақпанда большевиктер Қоқанға батыл шабуылдар жасады, үш күн ішінде көне қаланы толықтай бұзып, тас-талқан қылды. Түркістан автономиясын құлатуға халық наразы болды, ұлттық-азат ету партизан қозғалысы ауқымды белең алды, большевиктер оларды басмашылар деп атаған, Кеңес үкіметі тек 30-жылдары ғана олардың көзін жойды.
Шоқай қаланы талқандау кезінде аман қалып, Ташкентке жасырын қашып кетті. Ол екі ай жасырын өмір сүрді, өзіне бұрын таныс актриса Мария Горинамен кездесіп, 1918 жылы сәуірде үйленеді.
Шоқай кейін былай дейді: «Біз Ташкентте орнаған үкіметті Кеңес үкіметі деп атадық, ол біздің халыққа жау еді. Мен өзімнің көзқарасымды соңғы он жылда өзгерткен жоқпын» [4, 208-б.].
Ол кейін «Түркістан Кеңестер билігі астында. Пролетариат диктатурасына сипаттамасы» кітабын жазды, онда болған жаңалықтарға өзінің талдауын білдіреді.
Ташкентте қалу қауіпті еді. Горинаның табандылығы арқасында 1918 жылы 1 мамырда Мұстафа әйелімен бірге Ташкенттен Мәскеуге жүретін поезға отырды. Мәскеуде Марияға опера театрында орын бар деп уәде берілген. Бірақ поезд Ақтөбе қаласынан әрі қарай жүрген жоқ, себебі Волга маңында ұрыстар мен қатты шайқастар жүріп жатыр еді. Мұстафа Орал даласынан Халил және Жанша Досмұхамедовтардың ауылын табады, олар «Алаш Орданың» мүшелері еді, қайтадан саяси күреске араласты.
8 маусымда ақ чехтар жаулап алған Самара қаласында большевиктер таратқанын мойындамаған Құрылтай жиналысының мүшелері Ресейдің бірінші большевиктерге қарсы Үкіметін құрады. Құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті жазда Қызыл Әскерге сәтті тойтарыс берген Каппелдің басшылығымен өзінің Ұлттық Әскерін құрайды. Шілдеде Комуч Самараға Әлихан Бөкейханов пен М.Шоқай бастаған «Алаш-Орда» өкілдерін шақырады және олармен бірлесіп қызылдарға қарсы әскери-саяси одақ жасасады. Дегенмен, фронттағы істер нашарлап кетеді де, 23 қыркүйекте Уфада өткен кеңесте Комуч Уақытша жалпыресейлік үкіметке қайта сайланады (Уфа директориясы). Мұстафа бюро құрамына кіреді, бірақ оған министр лауазымын «бұратана» деп бермейді. Ал 9 қазанда бұл Үкімет Омбыға көшеді. Барлық кеңеске қарсы күштерді өз бастамасына жұмылдыру мақсатында Сібір мен Оралдың, «Алаш-Орда» мен Башқұрт Республикасының барлық казак және ұлттық ағартуды қысқартты.
Қуғынға ұшыраған көшбасшылар Орал мен Сібір Антантаның америкалық секторына кіретін болғандықтан, Антантадан көмек сұрау үшін, тіпті, АҚШ-қа келіссөздерге бармақ мақсатында Екатеринбург қаласына съездге жиналды. Бірақ дәл сол күні, 1918 жылдың 18 қарашасында Омбы қаласында казак офицерлері Директорияны құлатып, төңкеріс жасайды. Уақытша кеңес билікті адмирал А.В. Колчакқа берді, бұл туралы Ресейдің Жоғары үкіметі жариялады. Монархист Колчак «Алаш Орданың» барлық мүшелерін тұтқынға алу және ұйымды тарату туралы бұйрық берді. Шоқай жақтастарымен бірге тұтқындалды, Челябинскіге жөнелтілді, бірақ сол жерден түркістандық эсер Вадим Чайкинмен және татар «Идель-Урал» өкілі Ильяс Алкинмен бірге қашып кетеді.
Колчактың диктаторлық әрекеттері эсерлер басқаратын ақтар қозғалысының демократиялық қанатында наразылық тудырды. Мұндай жағдайда эсер партиясының көшбасшылары қазақтар мен башқұрттардың қарулы күштерін полковник Макхин және атаман Каргин бастаған Орынбор және Орал казактарының демократиялық қанатымен біріктіріп, бірыңғай Колчакқа қарсы фронт құруға талпыныс жасайды.
Осы ойды жүзеге асыру мақсатында 1 желтоқсанда Орынбор жанындағы Қызыл Мешіт селосында құрылтай жиналысының Самаралық комитетінің өкілдері жиналады.
Мұнда ресейлік эсерлердің көшбасшысы Виктор Чернов, сыртқы істер министрі Комуча, эсер Михаил Веденяпин-Штегеман, түркістандық эсерлердің жетекшісі Вадим Чайкин да келеді. «Алаш» қазақ қозғалысына бұл съезде Мұстафа Шоқай, ал Башқұрт үкіметіне Ахмет-Заки Валидов өкілдік етеді.
Алайда бұл жиналыс туралы Орынбар атаманы Дутов естіп, барлығын тұтқынға алу туралы бұйрық берді. Шоқайға қайтадан қашуға тура келді. Оның Мемлекеттік думадан бергі досы Ахмет-Заки Валидов Кеңестер жағына өтіп кетті, ол 1919 жылы 20 наурызда «Кеңестік Башқұрт Республикасын құру туралы келісім» жасады. Шоқаев: «Валиди большевиктер жағына сатқындықпен өтіп кетті, біздің акциямызға орны толмас моральдық және саяси соққы берді» деп жазды. Мұстафа мұндай таңдау жасаған жоқ.
Мәскеу мен Петроград және Түркістан Кеңестер қолында, Орал мен Сібір Колчактың билігінде болды. Шоқай 1918 жылы Күнгей Кавказ Демократиялық Федеративтік Республикасы құрылып, жазда Әзірбайжан және Грузия демократиялық Республикасы мен Армения Республикасы болып бөлінген Күнгей Кавказ еліне кетеді. Большевиктер ол жаққа әлі жетпеген еді.
Қазақ даласы мен Каспий теңізі арқылы Мұстафа Бакуге жетеді, сосын Тиблисте өз жұбайымен 1919 жылдың көктемінен 1921 жылдың ақпанына дейін екі жыл тұрады.
Мұстафа Шоқайдың Сырдария өңірі қазақтарын Алаш автономиясына қосу жолындағы әрекеті нәтижесіз болған жоқ. 1918 жылдың бас кезінде өткен Сырдария облысы қазақтарының съезі «Алашорда өз алдына автономия жариялап, Түркістан (Қоқан) автономиясымен одақ болса, Сырдария қазақтары Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына кіреді» деген қаулы қабылдады.
Шоқай 1921 жылдың жазында Парижге барғаннан кейін Түркістанның саяси және экономикалық жағдайы туралы мақала жазуды жалғастырды. Шоқайдың мақалалары орыс, түрік, француз және ағылшын тілдерінде әр түрлі газет-журналдарда жарияланды. Шоқай орыс тілідегі мақалаларын, бұдан бұрын жан-жақты айтылып өткеніндей, босқын орыс лидерлері Кренскийдің «Діни» газеті мен Милюковтың «Последние новости» газеттерінде жариялады. Француз тіліндегі мақалаларының басым көпшілігі «Прометей» журналында, содан кейін «Ориен е Оксидан» журналында жарық көріп тұрды. Ағылшын тіліндегі мақалалары болса, «Азиятик Ревью» секілді журналдарда орын алды.
Осылайша Шоқай әр түрлі журналдарда мақалалары үнемі басылып тұрған қаламгер. Мұның өзі бізге оның мақалаларын жариялау, яғни Түркістанға байланысты пікірлерін тарату барысында ешқандай қиындыққа кездеспегенін көрсетеді. Бірақ Шоқай үшін басқа бір қиындық бар еді. Ол – тек Түркістан мәселелеріне арналған дербес баспасөз органының жоқтығы.
Мұндай қажеттілікті сезінген жалғыз Шоқай емес еді, оның Ресейде жүргізген саяси күресі кезінде сан мәрте тағдырлары тоғысқан досы Уәлиди де осындай ойда болатын. Уәлиди Еуропаға келгеннен және Түркістан Ұлттық Одағы ұйымы қайта құрылғаннан кейін бұл қажеттілік айқын сезіле бастады. Одақтың жеке баспасөз органы болуы тиіс еді. Бірақ материалдық мүмкіншіліктердің тапшылығына байланысты одақ жеке органын ұзақ уақыт шығара алмады.
Ақырында, «Прометей одағы» құрылғаннан кейін, мүмкін, Польша өкіметінің көмектесу арқасында, бұл қиыншылық жойылды. Түркістан Ұлттық Одағының 1927 жылы ақпан айында қабылдаған шешімі бойынша, Стамбулда «Йени Түркістан» атымен бір журнал шыға бастады. Осылайша тысқары жерде Түркістанға арналған тұңғыш журнал жарық көрді. Журналдың басты мақсаты – Түркістан ұлттық тәуелсіздік идеясы мен түркі халықтары арасында ынтымақтастық пікірін тарату еді. Сондай-ақ, журнал Түркістан халықтары мен Түркия халқы арасында тіл және діл бірлігін нығайтуды мақсат тұтты.
Европалық саяси ортадағы антикеңестік көзқарастағы танымал тұлға шығыста үлкен жоспарлары бар ұлтшылдардың назарын аудартады. 1933 жылы Шоқай Берлинге рейхтің шығыс министрлігінің саяси бөлімінің жетекшісі, дәрігер Георг Ляйббрандтпен кездесуге шақырылған болатын. Сол уақыттарда билікке келген Гитлер Кеңес Одағын жаулап алу жоспарын ойластырып, дайындықты бастап кеткен де болатын. 1939 жылға қарай фашистер миллиондаған кеңестік соғыс тұтқындарын бір жерде жинап ұстайтын бірнеше лагерь дайындайды.
Қоқан қаласын большевиктер жаулап алып, Түркістан (Қоқан) автономиясын құлатуына байланысты Мұстафа Шоқай шетелге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. 1918 жылы мамырда зайыбы Мария Горина Шоқаймен бірге Ақтөбеге, одан Екатеринбургке жетті. Онда кеңестік билікке қарсы оппозиция күштермен байланыс орнатып, большевиктер үстемдігіне қарсы күрес жүргізудің жолдарын қарастырды. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының Самарадағы комитеті мәжілістеріне қатысты. Осы комитеттің ұйымдастыруымен 1918 жылы қыркүйекте Челябинскіде шақырылған съезге қатыспақ болып барғанында өзге делегаттармен бірге Колчак әскерлері тарапынан тұтқынға алынды. Сәті түсіп, тұтқыннан босап шыққан соң 1919 жылы көктемде Маңғыстау арқылы Бакуге, одан Тбилисиге келді. Мұстафа Шоқай онда 1921 жылғы ақпанның 25-іне дейін болып, осетиндік белгілі қайраткер А. Цалыковтың редакторлығымен шығатын «Вольный горец» және Грузия меньшевиктерінің «Борьба» газеттерінде істеді. 1920 жылы Тбилисиде украиндықтармен бірлесе отырып «На рубеже» журналын шығаруды жолға қойып, оның редакторы қызметін атқарды. Сонымен бірге, ол «Шафақ» («Таңсәрі») газетіне бас редактор болды.
Шоқай Түркияға қоныс аударуға мәжбүр болды. Ол Стамбулда «Таймс» газетіне және «Yeni Dünya» («Новый мир») және «Шафак» («Şafak») газеттеріне мақалалар жазды. Кейін Ресейден қашқан Керенскийдің Парижде екендігін білді. Ол онымен және басқа эмигранттармен хат жазыса бастады. Ол француз визасына қол жеткізіп, Түркістан автономиясының бұрынғы премьері мен «Алаш-Орда» үкіметінің бұрынғы мүшесі Сібір мен Түркістандағы жайттар туралы маңызды ақпаратқа және үлкен публицист тәжірибесіне ие еді. Ол «Вольный горец» және «Борьба» газеттерімен ынтымақтаса бастады, кейін «На рубеже» журналының бас редакторы болады. Бірақ Орджоникидзе басшылығымен Қызыл Әскер генерал Деникиннің Еріктілер Әскерін талқандап, Солтүстік Кавказды жаулап алады, артынан Әзірбайжанды, Арменияны және 1921 жылдың 16 ақпанында Тифлиске кіреді.
1921 жылы жазда әйелімен бірге ақтар эмиграциясының орталығына айналған Парижге келді. Керенскийдің «Дни» газетінде және Милюковтың «Последние новости» газетінде жұмыс істеді. Парижде өмір сүру өте қиын еді, сондықтан 1923 жылы әйелімен Париждің оңтүстік қала маңы - Ножан-Сюр-Марнға көшіп келді.
1926 жылдан бастап Мұстафа Шоқай - «Прометей» журналының редколлегиясында, Кавказ, Украина мен Түркістан халықтарының ұлттық қорғау органында жұмыс істеді. Тбилиси қаласы Кеңес үкіметінің қолына өткен соң Мұстафа Шоқай зайыбымен бірге Түркияда біраз аялдап, соңынан Францияға ауысты. Шетелдік эмиграция жылдарында көптеген қиыншылықтарды жеңе отырып, ол кең ауқымды, терең мазмұнды саяси күрес жүргізді. А.Керенскийдің «Дни» және П.Милюковтың «Последние новости» газеттерінде қызмет етті. 1927 жылдан Зәки Уәлиди Тоғанның редакторлығымен Парижде шығып тұрған «Иени Түркістан» журналына атсалысып, «Туркестан милли бирлиги» («Түркістан ұлттық бірлігі») ұйымына жетекшілік етті.
1927 жылы Мұстафа Кеңестік Ресейден Түркістан арқылы Түркияға сезікті түрде «өтіп кеткен» ескі танысы Ахмет-Заки Валидовтың көмегімен Стамбулда Түркістанды Ұлттық саяси қорғау органы – «Жаңа Түркістан» журналын (1927-1931) ұйымдастырды. 1929 жылы Берлинде «Яш Түркістан» журналын шығарды, оның бас редакторы болды. Журнал 1939 жылы екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін шығарылды, 117 номері шықты.
Эмиграцияда жүрген түркі-мұсылман халықтарының Ә.Топчибашев және Г. Исхаки секілді өкілдерімен жиі араласып, пікірлес болды. Оларды Ресейдегі түркі-мұсылман халықтарын азаттыққа жеткізуде күш біріктіре әрекет етуге үндеді. 1929 жылдан «Яш Туркестан» («Жас Түркістан») журналын шығаруды қолға алды. Бұл журналдың алдына қойған міндетін Мұстафа Шоқай: «Егер біз халқымыздың ұлттық тәуелсіздік жолындағы талаптарының мән-мағынасын сол күйінде әлсіретпей «Яш Туркестан» беттерінде бере алсақ, онда бәріміз үшін қасиетті және аса ауыр жауапкершілік артқан міндеттердің бір бөлігін өтеген болар едік», деп сипаттады.
Ол «Яш Туркестанда» Түркістан халқының мәдениеті, кеңестік биліктің бұл өлкедегі саясаты және екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар, т.б. тақырыптағы қоғамдық-саяси мәні өткір зерттеу мақалаларын жариялады. Оның атсалысуымен жарық көрген басылымдарда тек Түркістан өлкесі ғана емес, Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Еділ-Жайық бойы, Қырым халықтары жөнінде қоғамдық-саяси мәні бар материалдар басылып тұрды.
Мұстафа Шоқай Орталық Азия кеңістігінде ұлттық-аумақтық межелеу негізінде бірнеше кеңестік республикалардың өмірге келуін құптаған жоқ. Ол большевиктер бұл өлкені бөле отырып, билеу саясатын ұстанып отыр деп түсінді. Ал республикаларды «ұлттық» емес, «ұлыстық» республикалар ретінде қабылдады. Түркістанда кеңестік биліктің орнауы және оның қызметі, іске асырылған жер-су реформасы, мемлекеттік мекемелерді жергіліктендіру, байлар меншігін тәркілеу, көшпелілерді отырықшы тұрмысқа көшіру, ауылшаруашылығын ұжымдастыру мәселелерін талдауда нақтылы мәліметтерге жүгіне отырып, тоталитарлық жүйені сынға алды және оның солақай саясатын әлем жұртшылығына паш етті.
Кеңес үкіметі басшылығына Мұстафа Шоқай сыны өте жайсыз тиді. Сондықтан да кеңес үкіметінің үгіт-насихаты Мұстафа Шоқай сынына қарсы мақсатты түрде жұмыс істей бастады, ал бұл істің басында И.Сталиннің өзі тұрды. Мұстафа Шоқайдың еңбектерінде фактілік материал ретінде пайдаланылған түркістандық қазақ және орыс тіліндегі басылымдарды кеңестік билік орындары қатаң бақылауға алды. 1925 жылы мамырдың 29-ында И.Сталин РК(б)П Қазақ өлкелік комитетіне жолдаған хатында «Ақ жол» мен ақ гвардияшыл эмигрант Мұстафа Шоқай арасында идеялық бірліктің байқалатындығын жазды. Мұстафа Шоқай қайда және қандай ауыр жағдайда жүрсе де бүкіл түркі-мұсылман халықтарының қамқоршысы болуға тырысты.
Түркі-мұсылман халықтарын «Батыс Түркістан», «Шығыс Түркістан» немесе «Орыс Түркістаны», «Қытай Түркістаны» деп бөле қарауға қарсылық танытты. «Тұтас Түркістан» идеясын, түркі халықтарының бірлікте болуын насихаттады. Ұлттық езгідегі түркі-мұсылман халықтарының азаттыққа қол жеткізуі мен өзіндік құндылықтарын сақтап қалуы олардың өзара ынтымақтастығы мен бірлігіне байланысты екендігін дәріптеді. Эмиграциядағы түркі-мұсылман қайраткерлері арасындағы ұлттық мүддені жалпы түркілік мүддеден жоғары қоюшылармен қызу пікірталасқа түсті.
1940 жылы Парижге неміс әскері кіргенде, Мұстафа Шоқай тұтқынға алынып, бірнеше ай концлагерьде отырып шығады. Түрмеден босаған оны неміс-фашистері түркістандық соғыс тұтқындарынан құрылуға тиіс Түркістан легионын ұйымдастыруға тартпақ болды. Мұстафа Шоқай бұл ұсынысты соғыс тұтқындарының жағдайын жақсарту үшін пайдалану жолдарын қарастырып, нақтылы әрекеттерге барды. Бірақ көп ұзамай Мұстафа Шоқай Берлиндегі «Виктория» ауруханасында күмәнді жағдайда көз жұмып, қаладағы мұсылмандар зиратына жерленді.
Мұстафа Шоқай Түркістандағы кеңестік биліктің отаршылдық сипатын алғаш таныған және онымен күресуге бүкіл ғұмырын арнаған, түркі халықтары тарихында жаңа интеллектуалды көкжиекке көтерілген қайраткер болды.
Алматы қаласында Мұстафа Шоқай есімімен аталатын көше бар. Қызылорда қаласындағы Экология университетіне Мұстафа Шоқай есімі берілген. Қайраткердің туған ауылына ескерткіші қойылған. Мұстафа Шоқайдың «Түркістан Советтердің үстемдігі астында», 2 томдық «Таңдамалылары», «Түркістандағы төңкеріс. Ақпан дәуірі» атты белгілі еңбектері жарияланды.
2002 жылы Мәскеуде шыққан «Ресейдегі азамат соғысы: оқиғалар, пікірлер, бағалар» деген кітапта оның «Орта Азиядағы ұлттық қозғалыс» атты еңбегі жарияланды.
Еуропа тілдерін жетік білу Мұстафа Шоқайға Парижде, Лондонда, Стамбулда, Варшавада аналитикалық шолулар жасауға және баяндамалар жасауға мүмкіндік берді. Мысалы, «France-Orient» комитетінің жиналысында жасаған «Түркістанның қазіргі заманғы жағдайы туралы» баяндамасы 1930 жылы ақпан айында Bulletin Officiel du Comite «France - Orient» жарияланды («Франция - Шығыс» комитетінің ресми бюллетені).
Мұстафа Шоқай 1933 жылы 27 наурыз күні Халықаралық істер жөніндегі Королевский институтының шақыруы бойынша Лондонда «Кеңестер Одағы және Шығыс Түркістан» баяндамасын оқиды.
Мұстафа Шоқайдың Еуропадағы беделі өте жоғары, ол поляк, француз және герман биліктерінің, сондай-ақ, әртүрлі еуропалық ұйымдар мен институттардың қолдауын пайдаланды. Бұл ретте Мұстафа өз Отанымен байланысын үзбеген. Ол Қазақстандағы және Түркістандағы жаңалықтар туралы толық хабардар болып отырған.
1941 жылы 22 маусымда ұлтшылдар Париждегі барлық атақты орыс эмигранттарын тұтқынға алып, Компьен қорғанында ұстады. Солардың арасында Шоқай да болды. Үш апта өткен соң оны Берлинге алып келді, бір жарым ай бойы Түркістан легионын басқару туралы келісім жүргізілді. Түркістан легионын концлагердегі тұтқынға алынған кеңестік түркі тілдес жауынгерлерден жасақтау жоспарланды. Немістер Шоқайдың айрықша беделін назарға алды. Мұстафа осы лагерьдегі тұтқындағы жерлестерінің хал-жағдайы туралы таныстыруды талап етті, тікенек сымның ар жағындағы тұтқындардың азапқа толы, өмір сүруге келмейтін жағдайларын көріп, түршігіп кетті. Сувалки, Вустрау және Ченстохов концлагерьлерін аралағаннан кейін 1941 жылы күзде Мұстафа: «Сталин мен Гитлер – екеуі де жауыз» деп жазды [6, 386-б.].
1. Түркістан мемлекетінің болашағы үшін Германияның оқу орындарында мамандар дайындау;
2. Отандас тұтқындары арасынан тек Түркістан шекарасының кіре берісінде пайдаланылатын әскери құрама жасау.
Осылайша, ол мүмкін болатын ұлтшылдық мақсаттағы ынтымақтастықтан Түркістан үшін қандайда бір пайда таппақ болды, бірақ Гитлерді Түркістан легионы «оқ жемі» ретінде ғана қызықтырғандықтан, өтініші қабыл алынбады. Сол кезде Шоқай Үшінші рейх СІМ басшысы СС группенфюрер Иоахим фон Риббентропқа хат жазды, онда мынадай жолдар бар: «…Гёте, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр сияқты кемеңгерлерді тәрбиелеген ұлттың өкілдері әскери тұтқындарға озбырлықпен қарайтынын көре тұрып, мен Түркістан легионын басқару туралы ұсынысты қабылдай алмаймын, әрі қарай ынтымақтастық жасаудан бас тартамын. Өзім қабылдаған шешімімнің салдарын саналы түрде түсінемін...» [6, 389-б].
Шоқайды пайдалану мүмкін еместігін түсінген неміс басшылығы оның көзін жоюға тырысты. 1941 жылы 22 желтоқсанда Гитлер Түркістан және басқа ұлттық легиондар құру туралы жарлыққа қол қойды. Олардың құрылуына Шоқайдың қатысы жоқ. Ол бұл кезде «Виктория» берлиндік госпиталында жатыр еді. 1941 жылы 27 желтоқсан күні қайтыс болды. Ресми қорытындыда концлагерьдерді аралаған кезде «ол бөртпе сүзектің таралуына байланысты қанның улануынан қайтыс болды» деп жазылған. Бірақ осындай симптомдар улану кезінде де болуы мүмкін. Мария Горина-Шоқай өз естеліктерінде Мұстафа Түркістанда болғанда сүзекпен ауырған, сондықтан оның бұл ауруға деген иммунитеті болуы тиіс деп еске алады. Шоқайдың улануына оның серіктесі өзбек Уәли Каюмнан күдіктенеді, ол 1942 жылы құрылған Түркістан легионын басқарған, Горинаның айтуы бойынша салтанатты өмір сүрген.
Мұстафа Шоқай Берлиндегі түріктердің мұсылман бейітіне (Османидтер) жерленген. Ескерткіш тақтада қайтыс болған күннің астында М.Шоқайдың жұбайы Мария Яковлевнаның қалауы бойынша үш латын әрпі мен төрт цифр қойылған: JOH.15.13. Бұл сандар мен әріптер Иоаннадан Евангелия он бесінші тарауының он үшінші өлеңін көрсетеді: Егер кімде кім өз достары үшін жанын қиятын болса, одан артық махаббат жоқ.
Францияның Ножан-сюр-Марн қаласында (Валь-де-Марн департаменті) Париждегі қазақ диаспорасының күшімен Мұстафа Шоқайға ескерткіш тақта және ескерткіш қойылды.
