Шәкен Айманов пен қазақ киносы туралы көмек қажет?

Question

Мен Шәкен Айманов жайлы, және Қазақстанның киносы туралы ғылыми жұмыс жазамын.

Маған Шәкен аймановтың киносына қосқан үлесі туралы жазсаның риза боламын.

Answer 1

Шәкен Айманов - Қазақ киносының саңлағы

Шәкен Кенжетайұлы Айманов 1914 жылы 15 ақпанда Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келген. 1928 жылы орта мектепті бітіріп, 1931-1933 жж. Семей Қазақ ағарту институтында оқиды. 1933 жылы Алматы қаласына келіп, Қазақ драма театрының құрамына қабылданады.  1947-1951 жж. аталған театрдың бас режиссері болады. Театрдағы қызметі барысында актерлік шығармашылығын шыңдап, шеберлігімен көзге түсті.

 Театрдағы үздік рөлдері: Ақан сері («Ақан сері — Ақтоқты», Ғ. Мүсірепов), Қобыланды («Қарақыпшақ Қобыланды», М. Әуезов), Казанцев («Түнгі сарын, М.Әуезов), Тихон («Найзағай» А. Островский), солдат Шадрин («Мылтықты адам», Н. Погодин), Петруччио («Асауға-тұсау»,  Шекспир), Отелло («Отелло», Шекспир).

1952 жылы «Абай» (М.Әуезов, Л.Соболев) қойылымы үшін Сталин атындағы КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болады.

1938 жылдан бастап Шәкен Айманов кеңес кинофильмдеріне түседі. 1954 жылдан бастап режиссер болып, бірқатар фильмдерді түсірді.

Өз мамандығының хас шебері ретінде Шәкен Айманов өз кейіпкерлерін сомдағанда көзтартар іс-қимылдар жасаумен қатар, оның ішкі дүниесін ашуға тырысатын. Режиссерлік қызметі барысында Айманов кинофильм мазмұнын жан- жақты ашып, ой толғамдармен қызықтырып, көркемдік жағынан суреттейтін. Дарынды актер, шебер режиссер қазақ киносының негізін қалаушылардың бірі болып, қазақ өнерінің жанданып, дамуына  үлкен үлесін қосты.

1959 жылы КСРО Халық әртісі атағын иеленді. 1970 жылы «Атаманның ақыры» фильмі үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бұл сыйлық Шәкен Аймановқа қаза болғаннан кейін берілген болатын.

1940 жылы КОКП мүшесі болып, Қазақ Жоғары Кеңесінің ІV және VІІ шақырылымдарының депутаты болып сайланды.

1970 жылы 23 желтоқсанда Мәскеу қаласында көлік апатында қайтыс болып, Алматыдағы Орталық зиратта жерленген.

Шәкен Айманов жайлы естелік

·    Алматы қаласындағы «Қазақфильм» киностудиясына Шәкен Аймановтың есімі беріліп, аумағына актер бюсті орнатылған. Киностудияда Шәкен Айманов атындағы кабинет-мұражай ашылды.
·         Алматы қаласында көше аты берілген.
·         Павлодар қаласында Шәкен Айманов атындағы кинотеатр ашылған.

Режиссерлік еңбектері:

1954 «Дала қызы» (К. Гаккелмен бірге)
1954 «Махаббат туралы аңыз» (К. Гаккелмен бірге)
1956 «Біз осында тұрамыз» (М. Володарскиймен бірге)
1957 «Біздің сүйікті дәрігер»
1961 «Бір ауданда»
1961 «Әуен шақырады»
1962 «Жол торабы»
1964 «Алдар көсе»
1966 «Атамекен»
1968 «Тақиялы періште»
1970 «Атаманның ақыры»

Фильмография:

1938 «Амангелді» — эпизод
1940 «Райхан» — Сәрсен
1943 «Ақ раушан» — майдангер
1945 «Абай әндері» — Шәріп
1948 «Алтын мүйіз» — Жәкен Досанов
1953 «Жамбыл» — Жамбыл
1956 «Біз осында тұрамыз» — Бейісов
1957 «Біздің сүйікті дәрігер» — эпизод
1961 «Алдар көсе» — Алдар көсе
1969 «Найзатас бөктерінде» — Бейсембай

Сценарий авторы:

1968 «Тақиялы періште» (Я. Зискиндпен бірге)

Көркемдік жетекші:

1959 «Өмірге жол»
1966 «Ән қанатында»

Шәкен Аймановқа берілген марапаттар мен жүлделер:

1952 — КСРО Мемлекеттік сыйлығы (театрдағы еңбегі үшін)
1958 — Бүкілодақтық кинофестиваль (үшінші жүлде, «Біз осында тұрамыз»фильмі үшін)
1958 — Ташкент. Африка және  Азия елдерінің Халықаралық кинофестивалі (диплом, «Біздің сүйікті дәрігер» фильмі үшін)
1959 — Бүкілодақтық кинофестиваль (Құрмет дипломы, «Біздің сүйікті дәрігер» фильмі үшін)
1963 — Орта Азия мен Қазақстан кинематографистерінің конкурсы («үздік  режиссерлік жұмысы үшін» жүлдесі, «Жол торабы» фильмі үшін)
1967 — Қазақ КСР Мемлекеттік  К.Байсейітова атындағы сыйлық  (көркем шығармашылығы үшін, «Ән қанатында» фильміне)
1969 — Орта Азия және Қазақстан кинематографистерінің конкурсы (диплом, «Тақиялы періште» фильмі үшін)
1972 — Қазақ КСР Мемлекеттік  сыйлығы  (марқұм болған соң,  «Атаманның ақыры» фильмі үшін)
Ленин ордені
Еңбек Қызыл Ту ордені
Екі «Құрмет Белгісі» ордені

Answer 2

Шәкен Айманов шығармашылығының көп бөлігі театрмен байланысты. Ол 1933 жылы Алматыдағы қазақ драма театрына қабылданып, Ғабит Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқты» драмасындағы Ақан серіні, Александр Островскийдің «Найзағай» пьесасында Тихонды, Уильям Шекспирдің «Асауға тұсау» комедиясындағы Петруччио сияқты психологиялық образдарды сомдады.

Жалпы, театр - өнердің ең өткінші түрі деп есептеледі. Шәкен Аймановтың театр сахнасында ойнаған рөлдері мен оның көзін көрген жандар жыл өткен сайын азайып барады. Сондықтан көрермен, театр сыншыларының жазбалары аса маңызды.

Асанәлі Әшімов өз мемуарларында «Сахнадағы Шәкен қандай еді! «Асауға тұсау» драмасындағы Петруччиосын ешқашан ұмытпаймын. Катарина (актриса Хадиша Бөкеева) екеуі сахнаға жарқырап, салтанатпен шыға келгенде  бүкіл көрермен бір адамдай орнынан тұратын» деп жазады.

Бұл рөлдің бір үзігі «Біздің сүйікті дәрігер» фильмінде - Шәкен Айманов пен Хадиша Бөкеева пьесадағы диалогты телефон арқылы жаттығып жатқан эпизодта көрсетілген.

[Асанәлі Әшімов Шәкен Аймановтың зираты басында сөйлеп тұр. Алматы, 15 ақпан 2014 жыл.] Асанәлі Әшімов Шәкен Аймановтың зираты басында сөйлеп тұр. Алматы, 15 ақпан 2014 жыл.
Азаттық тілшісінің өтініші бойынша Асанәлі Әшімов театр актері ретінде Шәкен Аймановты былай сипаттайды: «Қай образды ойнамасын, әрдайым шыншыл, әрдайым тапқыр, әрдайым түсінікті етіп ойнайтын. Мейлі Отелло, мейлі Петруччио, мейлі Ақан сері болсын, кез келген образға жан бітіріп жіберетін. Ол, шын мәнінде планетарлық масштабтағы адам еді.

Алматыдағы қазақ драма театрының бас режиссері  болған бес жылда Шәкен Айманов бірқатар спектакль қойды. Оның ішінде шоқтығы биік, көрермен ықыласына бөленгендерінің бірі - Мұхтар Әуезовтің «Абай» пьесасы бойынша қойған спектаклі.

АЙМАНОВ ЖӘНЕ КИНЕМАТОГРАФИЯ

Кейінгі ұрпақ Шәкен Аймановтың дарынын көбінесе кинематография арқылы, оның кинодағы образдары мен түсірген фильмдері арқылы таниды. Ол 1938 жылы қазақтың тұңғыш дыбысты фильмі «Амангелді» фильміне алғаш рет түседі. Бұл картинада ол эпизодтық рөл ойнайды. Ал 1953 жылы «Жамбыл» фильмінде бас рөлді ойнап, өзін актер ғана емес, әнші ретінде де танытады.

Шәкен Айманов 1938-1969 жылдары барлығы 11 фильмге түсіп, кинорежиссер ретінде осынша фильм түсірді. Олардың ішінде Қазақстан кинематографиясы алтын  
[Шәкен Айманов Алдар Көсе рөлінде. Мұрағаттағы сурет.] Шәкен Айманов Алдар Көсе рөлінде. Мұрағаттағы сурет.
қорына енген «Біздің сүйікті дәрігер», «Тақиялы періште», «Атаманның ақыры» сияқты туындылар бар.

Жуырда «Біздің сүйікті дәрігер» фильмі қайта өңделіп, Шәкен Аймановтың 100 жылдық мерейтойына арналған салтанатты кеште  көрсетілді. Фильмнің бір ерекшелігі, онда алаңсыз, бақытты жандар ғана көрсетілген.

Фильм елдегі Сталин ескерткіштері әлі алынбаған, ауыл-қала көшелері әлі «халықтар көсемі» есімімен аталатын 1957 жылы түсірілді.  Кино саласы Сталин дәуіріндегі өнер принциптерінен әлі арыла қоймаған кез болатын.  Әншілер Ермек Серкебаев, ағайынды Ришат және Мүслім Абдуллиндер, Бибігүл Төлегенова, актерлер Юрий Померанцев, Евгений Диордиев сияқты Қазақстан өнері майталмандары түскен фильм музыкалық комедия болып шықты.

Бірақ «Біздің сүйікті доктор» фильмі осы заманға да тән әлеуметтік проблемалардың бірін көрсетеді. Сталин мәнерімен китель киген директордың рөлі арқылы бюрократизмді сынайды.

ҚОНАЕВ ШЕШКЕН ПРОБЛЕМА

Шәкен Аймановтың ғұмыры шығармашылық шабыты кемеліне келген 56 жасында кілт үзілді. Ол 1970 жылы Мәскеу көшесінде көлік қағып, қайтыс болды.

Қаралы хабар жеткен күні ішінде Асанәлі Әшімов бар төрт адам Мәскеуге ұшады. Ол жақта Қазақстан коммунистік партиясы орталық комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевпен кездеседі.  Уругвайға барған сапарынан енді оралған ол Шәкен Аймановқа арнап оттық әкелген екен. Ол заманда қайтыс болған адамның мәйітін жолаушылар ұшағымен алып жүруге рұқсат бермейтін. Бірақ бұл проблема Қонаев араласқан соң шешіледі.

[Шәкен Аймановтың 100 жылдық мерейтойына арналған постердегі суреті.] Шәкен Аймановтың 100 жылдық мерейтойына арналған постердегі суреті.
«Қаралы хабарды естіген жолаушылар бізге көңіл айтып жатты. Кешкі астан ешкім дәм татпады. Ұшақ ішінде өлі тыныштық орнап, жұрт тым-тырыс отырды. Алматыға таң сәріде ұшып келсек те, әуежай алдындағы алаң Аймановты қарсы алуға жиналған алматылықтарға толы екен», - деп еске алады Асанәлі Әшімов.

Шәкен Аймановтің денесі Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтпаев сияқты көрнекті мәдениет және ғылым қайраткерлері жерленген орталық зиратқа қойылды.

Шәкен Аймановтың 100 жылдығына арналған іс-шаралар биылғы қаңтар айынан бастап туған өлкесі - Павлодар облысында басталды. Шәкен Аймановтың мерейтойы ЮНЕСКО-ның атаулы күндер күнтізбесіне де енгізілген.

Асанәлі Әшімовтің орыс тілінде шыққан «С любовью — ваш Асанали Ашимов» (Алматы, 2009) кітабынан үзінділер келтірілді.