КАРАКАЛПАКЛАР КИМЛЕР БОЛГАН ?
Рус жазыушысы Евгений Гладилинннин История Древнего Мира Каракалпаклар деген интернет материалынан алынган.
Уллы Кытай дийуалынан баслап Франсиянын Алп тауларынадейинги аралыктагы бурынгы халыклардын ата-бабалары Каракалпаклар болган деп Евгений Гладелин пикир билдиреди хам далиллеп корсетеди.
Беглиги коп йошып кетсе бул халык,
Дастанларды койдай дизип атаган,
Хамме халыкты Каракалпактан шыгарып,
Оз тарийхын баслар Адам атадан.
Ал, енди Е. Гладелиннин Каракалпак халыкы хаккындагы материалларынан узиндилер келтирмекшимен. Каракалпаклардын этногезин иззертлеген айрым илимпазлардын айтыуынша, олар каракалпакларды кара-борикли, черные глубуки, канлы, печенеглер, половецлер, сак-массагетлер хам тагы баска деп айтады. Печенеглердин пайда болыуы каракалпаклардын дорелиуынын екинши этапына жатады хам печенег деген ат каракалпаклардын екинши аты деп санауга болады деген. Каракалпаклар тарийхы бизинше печенеглер заманын оннан да ары узак дауирлерге кетеди.
Бизин ерамыздан алдынгы 240-118-жыллары Уллы Кытай дийуалынан арка батыс жагында Хэсиден баслап Жер орта тенизи хам Кара тениз (ол заманларда Кара-Алп-Ак тенизи) аралыгында 44 турк кауимлери (косеми Афучжило) жасаган. Олардын хаммеси бир халыктын Кара-Алп, ягный, каракалпактын урым-путаклары болган. Каракалпаклар алты арыс Муйтен, Конырат, Кытай, Кыпчак, Кенегес, Мангыт болып коп заманлардан берли тарийхы бир, турмыс, кун кориси бир болып мын жыллык тажирийбе топлаган. Олардын излерин, ягный, атларын 100 ден асламдастанлардан, баска да ауызеки халык анызларынан, археологиялык хам де бахалы тарийхый естеликлерден табыуга болады. Хазирги заманда оз мийнетин хурмет ететугын бир де илимпаз каракалпаклардын коп асирлик тарийхы бар екенин бийкарлай алмайды. КАРА -ески каракалпактын тилинде улкен, уллы, АЛП -батыр, АК -таза, хакыйкый деген соз манислерин анлатады. Бул созлер косылып айтылса КараАлпАк, ягный каракалпак созин береди. Ал, бул соз елеге дейин терен иззертленбеген.
Каракалпак-кыпчак тили ХII-XV-асирлерде халыкаралык тил болып есапланган. Бул тил батысты шыгыс пенен байланыстырган. Бул тилде Темурланнын ози сойлеген. Шет еллерде, ГМДА жасаушы каракалпак гаррыларынын айтыуынша, Каракалпак-кыпчаклары Европаны Римнин кул етип басып алыуынан азат еткен. Кара Алп бабамыз, ягный каракалпаклар озинин ески Каракалпак-кыпчак тиллеринде сойлеп коп кудайларга сыйыныушы Европалыларга хамменин жалгыз кудайы-Танриге сыйыныуды уйреткен. Жакын уакытларга шекем дон, тер, кубан, урал казаклары кунделикли турмысында Каракалпак-кыпчак тиллеринде сойлеген. Оз ана тилин умытканы менен айырым украин, болгар, серб, хорватлар хам копшилик рус, француз, немецлер каракалпак урп-адетлерин жойткан жок, деп атап отеди Е. Гладилин. Усы жерде фолклорымыздагы балалар косыгы ядымызга туседи:
Балкан таудын басында,
Балык ойнар тусында…
Жокарыдагы аты корсетилген халыклардын биразы Балкан тауынын атирапында жасайды. Бир заманлары ата-бабаларымыз сол жерлерде жасаганлыгы тарийхтан малим.
Автордын айтыуынша, ески каракалпак тилиндей коп диалектли дуняда бир де бир тил жок. Улкен исеним менен айтыуга болады, дуняда каракалпаклардай 100 ден аслам дастаны бар бир де ел жок, деп келтиреди. Тилекке карсы, бизин ойымызша халыктын тарийхы асирден-асирлерге жергиликли сиясатшылардын пайдасы ушын хам олардын басымы астында хакыйкый тарийх бурмаланып жазылып келди. Солай етип руслар менен славянлар каракалпак-кыпчак тиллеринде жазылган шартнамасы жок етилди. Усы жерде косымша айтып кетсек орынлы болады. Белгили казак жазыушысы О. Сулейманов Азия китабында Игор полки хаккында жыр дастанынан каракалпаклар хаккында томендеги маглыуматларын кыскартып келтирип отемиз.
Турклердин ''озлеримиздин'' деп коп колланылатугын атларынын бири ''кара бориклилер'' сози есапланады. Тарийхшылар бул турк этномынын созбе-соз аударганда ''каракалпак'' манисин анлатады дейди. Егер ''ковун'' Чернигов князларынын гвардиясы (сайланды армиясы) болса, ал ''кара бориклилер'' Киев князлыгынын гвардиясы болган. Кара бориклилер XII-асирде Киев Русында огада айбатлы болган. Олар Киев хукиметинин мажилислерине (вече) катнаскан. Олардын княз сайлаудагы пикирлерин айрыкша жылнамаларга (летопись) жазып калдырган.
1149-жылы Юрий Долгорукидин баласы озинин акесине, путкил Рус жери хам Кара бориклилер сизлерди коллап кууатлайды. Киев тахтына Ростислав Мстиславич (Владимир Монамахтын баласы) отырганда да Путкил рус жери хам Кара бориклилер кууанды деп жуумаклайды О. Сулейманов (жазыушы Алма-ата 1975).
Халыкты тарийхынан жуда ет, бир атадан сон ол халык аламанга айланады, ал жане бир атадан сон ол халыкты койдын падасындай етип айдауга болады… деген нацизмнин огада белгили идеологи Геббельс. Тилекке карсы, оники дурыс –дейди Е. Гладелин. Каракалпак халыкы оз халыкынын тарийхын иззертлемеген деп айтыуга болмайды, олар биринши КПСС тарийхын бастан акырына дейин уйренген, оннан сон интернациональ идеологиянын бирдей фонды улыума тобеден оларга аз гана орын корсеткен. Сол дауирдин илимпазы биле тура Муйтенлердин, Коныратлардын, Кытайлардын, Кыпчаклардын, Кенегеслердин, Мангытлардын келип шыккан негизин жасырды, ягный, гумилжи етип жазды. (Аристотель муйтенлерди митан деген).
Башкуртлардын, татарлардын, туркменлердин, кыргызлардын, казаклардын, турклердин, азербайжанлардын, якутлардын, чувашлардын, уйгырлардын, кырым татарлардын, сибир татарларынын, тубинлердин, масхетинлердин, карачайлардын, черкесслердин, чеченлердин, ногайлардын, калмаклардын, адыгелердин, копшилик руслардын, украинлердын, айрым француз хам немецлердин жане де баска халыклардын хакыйкый ата теги Каракалпаклар болды. Буны мен мапгойликти гозлеп , ягный озимшеликке салып жазып отырган пикирим емес-бул тарийхый хакыйкатлык.
Тарийх каракалпак халыкын катты жазалады, олар елиуден аслам халыкка болинип кетти. Ен сонгы болиниу Чу дарьясы жагасында Козы басы деген жерде (Казакстаннын хазирги Жамбыл уалаяты) 1456-жылы казаклар Жанибекхан хам Керейханнын басшылыгында каракалпаклардан болинип кетти. Казак сози ески каракалпак тилинде болингенлерди анлаткан.
XVIII-XIX-асирлерде руслар Ислам дининдеги бурынгы озинин каналаслары болган каракалпакларды (татар, башкурт, алтайларды) хам онлаган миллион каракалпак-кыпчакларды куш пенен шокындырды хам фамилияларын озгертти. Жалгызбаслы Иванлар кайдан шыкты, олар тууыскан-туугансыз емес, олар Кара Алптын ауладлары еди. Оларды аныклау кыйын десенде болады, ансат десенде болады. Бунын ушын каракалпаклар менен Маслахат тобе де (Казачья круг, ягный, съезд деймиз бе) жыйналысыуы керек.
Еле христиан динин кабылламай турып мусылман каракалпаклар озинин канны бир тууысканлары ушын олардын аскерлери менен душпанларга карсы гурескен. Мысалы, ески рус тарийхын, адебиятын жаксы билген хам сонын менен ески каракалпак тилинде билген дуняга белгили рус аскербашысы, генерал лиссимус А. В. Суворов урыста каракалпаклардын аскерий онерин коллаган. Ол озинин хатында Полякларды 20000 жауынгериниз бенен багындыра алмайсан. Бул урыста каракалпаклар, калмаклар, башкуртлар бар. Болды, кыйал етиу тамам (А. В. Суворов, писма Москва, изд ''Нпука'' 1986-г. Стр.-395). Берген антына садык болган, урыска шыкканда кылышы менен бир-бирине силтесип 17000 каракалпак-кыпчаклар Кутузовтын армиясында да, француз Наполеоннын армиясында да урыска катнаскан. Оган Москва уалайаты Волокалам гузары бойындагы кыпчак-мамлюклардын кабиристаны гууа болды.
Хазирде менин менен ушырасып сойлескен казаклар ''Атаман'' деген создин манисин айта алмайды. ''Атаман'' ески каракалпак тилинде Ата мен ягный, атаман дегенди анлатады, -деп Е. Гладелин катардын сонында да коплеген далиллер келтиреди. Ески каракалпак тилинде Байкал сози Бай кол декгенди Москва сози Мас куйеу дегенди анлатады. Хазирги Москва Кремлинин он тарепинде Балчуг деген айланба бар, ол каракалпакшада Балшык дегени, Орел каласы (Ордеги ел), Саратоа-сары тау, Курган-Корган, Алман-(германия алыс дегенди билдиреди деген пикирлерди айтып, Каракалпаклар дунья жузине адеуир-ак из калдырган –деп автор ен сонында былай жуумаклайды:
Сауал тууылады. Не ушын сол заманлары Уллы хам Кудретли Империя болган халык хазир ше? Бул сауалларга жууаб излеген Е. Гладилиннин ози шет еллик уатанласларынан мынадай легенданы еситтим дейди:
Сол откен заманда огада кен каракалпак даласында Кара Айдарха (ески каракалпак тилинде Улкен Айдарха) жасапты. Ол сондай кудретли кушке ийе болган. Оган тен келетугын бул дуньяда хеш ким жок екен. Ким менен урысса да ол хаммесин женген. Енди онын карсыласатугын хеш бир душпаны да калмапты. Онын урыскысы келип карсылас излепти. Ен сонинда озиндей карсыласын тауыпты. Карсыласы болса онын ози болыпты. Ол ози менен айкасып, шайнасып кетипти хам адеттегидей ози женилипти…
Тарийхшылардын жазганындай, печенеглер, половецлер, КараАлпАк лар бизин билиуимизше хам терен тусиниуимизше олар бул дауирде биресе ажыралды, биресе косылды, сонында тууысканлык окпе-гийне ошпегенлиги менен олар болинди. Суйтип, олар тири уактында бир-бирине гор казды хам абырайлы болып олди. Ен сонында олардын тийкаргы ядросы каракалпаклар калды. Турк тиллес деп аталатугын баска да халыклардын тийкаргы хаслы негизин тап усы жерден излеу керек, деп жуумакластырады.
Автор коп излениулер алып барган хам тарийхый кунли пикирлерди ортага таслайды. Аныздагы Кара айдархалардай бир-бирин менсинбей, атаманларынын кызганышлы касийетлерин бизин халыкымыз атына айтылган тымсал сози канша ашынарлы болса да дурыс айтылган деп ойлаймыз.
Бизин халыкымыздын ауызбиршилиги астен жогалып бармакта. Бурын дунянын ярымынан коби КАРА-АЛП-АК ата-бабаларымыз ауызбиршиликли турде бир Улкен, Кудретли халык болып жасаган.
КАРАКАЛПАК
Каракалпактын хаслын сорасан арабты,
Амир патшасынан корди азапты,
Кырык мын аскер менен Гонени шапты,
Зулымлыкка конбей кошти каракалпак.
Бийгуна тогилди адамнын каны,
Орлеп жагалады Амиударьяны,
Жийдели-Байсын-Коныраттын маканы,
Уш айдай журип барды каракалпак.
Кыйынласып хар кун халыктын жагдайы,
Хеш бир уакта ис кормеген сарайы,
Ашлык болып кетти халыктын колайы,
Ел болып Едилге кошти каракалпак.
Кошип барган жери Кырымнын тауы,
Жайыктын жагасы Орал атауы,
Он мын уйли ногай Токтамыс ханы,
Бунын карауына кирди каракалпак.
Жайыктын бойына малларын жайды,
Хан есабын алды жарлы хам байдын,
Ханнын коз-карасы болмай колайлы,
Закатларын зыят берди каракалпак.
Жуз отыз жыл жайлап Едил-Жайыкты,
Ногайдын ханына толеп салыкты,
Бул да саган макан болмай калыпты,
Жайыкта жайлауын калды каракалпак.
Сыр дарьянын еки бойын жайлады,
Есапсыз мал жыйнап, койды айдады,
Бул Туркистан халыкка болып пайдалы,
Бир неше жыл онип-ости каракалпак.
Калмаклар аркадан жау болып келди,
Казаклар ысырылып буган жол берди,
Сегизмын калмакты калдырмай кырды,
Хабарын Бухарага тусти каракалпак.
Халыкларга жайылды бунын хабары,
Калмаклардан кайтып туспей гузары,
Бул Туркистан аш арыкка жагдайлы,
Оз еркине дауран сурди каракалпак.
Уш жуз кырык жыл Туркистанды жайлады,
Не батырлар шыгып халыкты коргады,
Акырында олда жайлау болмады,
Хорезмге кошер болды каракалпак.
Ата журты Туркистанды таслады,
Есенгелди, махрем жолды баслады,
Кытай, Конырат еки елдин дастаны,
Халык аузында аныз болды каракалпак.
Ел кошти каракалпак жолга сыймады,
Ойнап-оскен жерин кози кыймады,
Душпанлар аралап бийик тауларды,
Талай нахак кан тогилди каракалпак.
Кыйын болды каракалпактын халлары,
Жолы узак аскар минер таулары,
Кытай, кыпшак, кенегестин баллары,
Мын баланы жауга берди каракалпак.
Каракалпактын кошип куши болинди,
Урыс болып бийгуна кан тогилди,
Жауга кеткен мын баланы еситти,
Коныраттын намысы келди каракалпак.
Карастырып мал жайылган сабатты,
Амангелди минип келди ала атты,
Белине байлады алмаз, полатты,
Аспантайжан кылыш алды каракалпак.
Кууып жетип алды, калмакты шапты,
Амангелди ала атты ойнатты,
Калмакларды койдай кылып шуулатты,
Мын баланы алып кайтты каракалпак.
Аспантайжан кылыш кылып шойынды,
Карсы келген душпан кози ойылды,
Рустем дастандай кылды ойынды,
Жауга карсы атланганда каракалпак.
Кытай, Конырат бир кисинин баласы,
Бирликли хам ишинде жок аласы,
Душпанлардын буган жетпес шарасы,
Ауел бастан ханга карсы каракалпак.
Ажел жеткен бенде жолларда оледи,
Мийнети бар бенде азаплар кореди,
Жети жылга дейин ашлыклар болды,
Баринеде шыдам берди каракалпак.
Кырык жыл макан етти Жана дарьяны,
Халыктын томен болды турмыс аухалы,
Кырык бир деген жылда есин жийнады,
Хорезмге кайта кошти каракалпак.
Айта берсен ада болмас бул созлер,
Гонеден шыккалы дуньяны гезди,
Бес жуз он бир жылда Хийуага келди,
Хорезмге коныс басты каракалпак,
Хан сайлаган халыктын хамелдарларын,
Салык салып мал алыудын жолларын,
Зулым ханнын халкым корип зардабын,
Езиулиден еси кетти каракалпак.
Кимге жарлык берип пышак байлады,
Казы, метер, кус бегини сайлады,
Салык бермегенди урып кыйнады,
Дар астында олди талай каракалпак.
Уш агаш курдырды адам астырды,
Урып кыйнап халыкты атка бастырды,
Дарга асып олтирип гелле кестирди,
Не кунлер басыннан отти каракалпак.
Сак-Массагет, Огуз, Печенег, Кара борикли,
Чёрние глубоки, Кара Кыпчак, Ногай,
Мангол, Кара-алп-ак ауладларымыз,
Басынды тик котер Каракалпак!!!
Мангыт, Кенегес, Конырат, Кытай, Кыпчак, Муйтен он торт арыс Каракалпак.
