МАХАМБЕТ - АЗАТТЫҚТЫ КӨКСЕГЕН КҮРЕСКЕР
Кез – келген тарихи, не болмаса шығармашылық тұлға тек өз халқының байлығы, мәртебесі емес
жалпы адамзаттық бастау ретінде бағаланады. Қазақ топырағында дүниеге келіп, аты айдай әлемге
танылған, аламанды соңына ертер ер болған, қарындас халқы аузыңа қарар ақын да болған, заманыңның
батпан жүгін қара нардай қайыспай көтерер ұлы да болған, ең алдымен, сол ел қамына, оның болашағына
теңселе тебіренген терең ойлы азамат болған Махамбет Өтемісұлын жастарымызға өнеге қылып, олардың
бойында батыр бабасы үшін мақтаныш сезімін ояту – тарихшы мұғалімдеріміздің басты мақсаты болу
керек.
Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаев «Қай халықтың да қадір тұтары - өзінің сөзін
сөйлеп, кегін қуар ақыны мен батыры. Екеуі де тек халықтың ғана бойынан табылар сарқылмас жігер мен
шабыттың, сана мен сабырдың, тәуекел мен арманның түлегі. Екеуі де жұртын елдікке бастаса, қайсыбір
жұмыр басты пенденің болсын өресі жетпес ерен ерлікке, кемел кісілікке бастары хақ. Екеуі де
тасқындаған қайраттың ғана емес, ең алдымен, кең толғап, кемсіз пішер кемеңгер ақылдың көрінісі. Ал,
осы екі қас қасиет бір адамның басына сыйып, бағына бітсе ше… Онда таңданатын не тұр! Тек батыр бас
тігер көзсіз ерлікке алдымен ақынның дәті барып, қарымдас халқына жар салса, тек ақынның асқақ
шабытына лайық нар тәуекелге тек батыр ғана бел буар болса, одан жарасымды, одан ғанибет не болушы
еді!-деп батыр бабамыз туралы теке толғанбаса керек .
Көшпелілер тарихында ұшқан құстың қанаты талар ұлан байтақ қазақ жерін найзаның ұшымен,
білектің күшімен қорғап қалуға тырысқан жаужүрек батырлар көп болған. Махамбет - көшпелiлер
өркениетiнiң осынау жарық дүниемен шырқырап қоштасқан соңғы үнi. Жалына қол тигiзбейтiн
көшпелiлердiң қыл сағағын тарих тұзағы қылғындырған сәтте асау рухы Махамбет болып тұяқ
серiпкендей. Қазақты ұлт ретiнде даралап, тарих сахнасына шығарған көшпелiлер мәдениетiнiң
буырқанып келiп жартасты соққан ақжал толқыны Махамбет болып тулады. Дүниеде Махамбеттей
адамдардың болғаны өзіңнің қазақ деген қайсар елдің ұланы екендігіңнің заңды мақтанышын туғызады.
Осыны тарихты оқушы әрбір шәкірт жүрегімен сезіне білуі керек. Әрбір сабақ нақты тарихи оқиға
желісіне бағытталып, тарихи тұрғыдан әділ бағасын алуы керек.
Нарынның шағыл бұйраттарындай жонданып, бұратыла бүктеліп, кейде сүр бесіннің көк сағымына
көкірегінен малынып тұрған Қараойдың қатқылындай көсіліп қоя берер шежіре-дастандар азаматтық
қарым, батырлық қайрат, ақындық шабыттың неден туып отырғанынан хабар бергендей.
Еліміз егемендік алғаннан бері тарихымыз түгенделіп, жаңа тарихи деректермен толығуда.Осыған
орай кейбір деректерде Жәңгірдің ел тарихында алар орны, оның реформаторлығы туралы
зерттеушілердің деректерінде Махамбет пен Исатай «ел тыныштығын бұзған бүлікшілер» ретінде
көрсетіліп жүр. Тарих бұрмалауды көтермейді. Біздің әрбір сабағымыз оқушының санасын биіктетіп,
Отаншылдыққа баулитынын есте ұстауымыз керек. Траихшы мұғалім тек тарихи дерекке ғана сүйенуі
керек. М.Өтемісұлын зерттеген ғалымдар: Мөңкеұлы Мұрат, Ы. Шөрекұлы, Халел Досмұхамбетұлы,
Қажым Жұмалиев Б. Аманшин,И . Кенжалиев, т.б. шығармаларын сабақта пайдалана білуі керек.
Тарихи деректе Махамбет-азаттықты көксеген күрескер, қол бастаған батыр, құдiрет ақын,
дәулескер күйшi. Өтемiсұлы Махамбет 1803 жылы Iшкi Бөкей ордасындағы Бекетай деп аталатын өңiрде
дүниеге келдi. Бұл-қазiргi Орал облысының Жәнiбек ауданына қарайтын жер. Даланың ауызша
тарихнамасы бойынша Махамбеттiң шыққан тегi туралы әр түрлi дерек бар. Ең арғы дерек Бөкеев
Шәңгерейдiң шежiресi. Бұл шежiре бойынша, жаугершiлiк заманда Махамбеттiң төртiншi әкесi
Бахрамның Бағыр, Нәдiр деген екi баласы тұтқыннан қашып шығып, он екi ата Байұлының iшiндегi
Берiшке сiнедi. Нәдiрден Мәлi (кейбiр деректерде Құлмәлi, Құлманияз деп айтылады) туады. Мәлiнiң
қазақ әйелiнен Өтемiс пен Шыбынтай, қалмақ әйелiнен Қобылбай туған. Өтемiстен-он ұл, Шыбынтайдан-
төрт ұл, Қобылбайдан-үш ұл туып, Мәлi ұлдың өзiнен он жетi немере сүйген адам. Келесi бiр деректерде,
түркiмен мен қазақ арасында бiр соғыста төрт-бес жасар Мәлi қолға түсiп, Жайық-Берiш iшiндегi
Жаубасар деген кiсi асырап алады. Қолға түскен Мәлiге “Құлмәлi” деген ат қойылады. Жаубасардың
Ерназар деген ағасы болған. Бұлардаң әкесi Тұмаш деген кiсi екен. Мәлi (Құлмәлi) негiзiнен Жаубасардың
ағасы Ерназар қолында өседi. Кейiн Мәлi қазақ қызына үйленген соң, одан Өтемiс пен Шыбынтай деген
бала туады. Мiне, осы дерекке сүйенген шежiренiң бiр парасы бойынша, Махамбеттiң әкесi-Мәлi, оның
әкесi-Ерназар, оның әкесi-Тұмаш, одан әрi Жайық-Берiш деп таратады. Махамбеттiң:
“Өтемiстен туған он едiк,
Онымыз атқа мiнгенде,
Жер қайысқан қол едiк”,- деп толғайтыны сондықтан. Өтемiстен туған он ұлдың iшiнде
Махамбеттiң орны алабөтен. Табиғат оның тал бойына ақындық, шешендiк, күйшiлiк, батырлық сияқты
бiрнеше кесек қасиеттердi дарытты. Осынау кесек қасиеттердiң бәрi шашау шықпастан асқақ мұраттарға 2
қызмет еттi.Махамбет өзi өмiр сүрген заманның ағымына жүйрiк, қыр-сырын жетiк бiлген, көзi ашық,
көкiрегi ояу, бiлiмдар адам болған. Орыс, татар, араб тiлдерiн тәуiр меңгерген. Мұның өзi жазған
хаттардан-ақ аңғаруға болады. Махамбеттiң сергек жаратылысы мен қабiлет-дарыны төңiрегiне ертерек
мойын бұрғызтқан. Тiптен, Жәңгiр ханның өзi назар аударып, баласы Зұлқарнайынға Махамбеттi ақылшы,
серiк етпек болады. Осы ниетпен Орынбордағы оқу орнына орналасқан Зұлқарнайынға Махамбеттi қосып
жiберген.
Махамбет Орынборда 1824 жылдан 1829 жылға дейiн тұрған. Сөз жоқ, бұл уақытты Махамбеттiң
текке өткiзбегенi анық. Оның ескiше-жаңаша сауатын ашып, қоғамның саяси-әлеуметтiк жай-жапсарын
зерделеп үлгеретiнi осы кез. Сондықтан да ол Орынбордан қайтқанда Жәңгiр ханның “сарай ақыны”,
Зұлқарнайынның ақылшысы болып емес, елiнiң жоқшысы болып оралады.. Махамбет Орынбордан
оралардан бiр жыл бұрын 1828 жылы Каспий жағалауы мен Едiл, Жайық өзендерiнiң бойын қазақ
шаруаларының пайдалануына тыйым салған заң шыққан болатын. Бұл заң малдың тұяғына iлесiп күн
көрген халықтың тынысын тарылтып, наразылығын тудырды. Махамбет 1829 жылы Орынбордан қайтып
келiсiмен бұқара толқуына қатысып, оларды Жайықтан берi өткiзуге ат салысады. Бұл үшiн ол жауапқа
тартылып, 1829-1831 жылдар арасында Калмыков түрмесiнде отырып шығады.
Замана тауқыметiндей озбыр да дүлей күшпен Махамбеттiң беттесуi алғаш рет осылай басталады.
Махамбеттiң өз заманына адалдығы, өлара шақтағы сүйек сырқыратар өкпек желге ықтамай,
омырауын ашып тастап, қасқайып қарсы жүргендiгi тарихи деректерде көп жазылған .
Ресейдiң Бөкей хан Нарын құмына оқшау билiк құру үшiн Бiрiншi Павелден рұхсат сұрап, Бiрiншi
Павелдiң 1801 жылғы наурыз айының 11 – i күнi берген бұйрығы бойынша Едiл мен Жайықтың арасында
бөгiп жатқан Iшкi Орда деп аталған Бөкей хандығы құрылды. Ресей енді бүкiл мақсат – мүддесiн хандық
билiк арқылы жүзеге асырып отырды. Хандық билiктiң iшкi құрылымын хан депутаты, хан кеңесi,
старшын – есауыл, базар сұлтаны, арнаулы тергеушi, iс жүргiзу кеңесi дейтiн жүйеге түсiрiп, даланың
тiршiлiк - тынысын толық бақылауға алды Бiр кездегi халқы үшiн оққа кеудесiн тосатын хандар,
рулармен бiрге у iшетiн байлар ендi өз халқының қанын соратын қарсыластарына айналды. Патша
отаршылдарына қолшоқпар болған хан – сұлтандар мен байлар бүкiл Iшкi Ордадағы халықтың 4 процентi
бола отырып, 5300 мың десятина жарамды жердiң 4500 мың десятинасын иемдендi. Салықтың бұрын –
соңды көрiп бiлмеген, от ауыз, қызыл киiз, тұяқ ақы, хан соғымы, хан қонақ ақысы, пiтiр, құшыр деген
түрлерi пайда болды. Бiр ғана Жәңгiр хан халықтан жыл сайын 18 мың қой, 1000 жылқы, 700 түйе жинап
алып отырды. (Қаз. КСР ОМА, 4-қор, 4197 - iс) Сол кезде Орынборда шекаралық комиссиясында
полковник шенiнде қызмет атқарған орыстың белгiлi жазушысы, лексикографы және этнографы,
Петербург Ғылым академиясының корреспондент – мүшесi В.И. Даль (1801-1872) былай деп жазды:
“Шекара бойындағы қазақтар мейлiнше кедей тұрады. Гурьев пен Звериноголовскiнiң арасындағы,
ұзындығы 1850 шақырым жердi қыстайтын мың үйдiң әр қайсысында орта есеппен бес жаннан бар. Ал әр
үйге шаққанда жетi мүйiздi iрi қарадан, бес жылқыдан, бiр түйеден, жүз қойдан келедi. Бiрақ нақтылы
шындыққа ден қойсақ, ондаған мың қой мен жылқы бiткен байлар және жалғыз ешкiге қарап отырған
тақыр кедейлер бар. Олар бүкiл ауыртпалығын осы жалғыз ешкiге артып, сүтiн күнара, тiптен үш күнде
бiр кезек – кезек қорек қылып отыр. Бұл ойдан шығарылған ертегi емес таза шындық” (Даль. В.И. Полн.
Собр. Соч. т. 1-10. СПб. 1897-1897, 7-том, 235-бет). В.И.Даль мұнан да өткен сұмдық мысалды “Северная
пчела” журналының 1834 жылғы 101- санында келтiрген: “Шекара бойындағы қазақтар осы қыста тағы өз
балаларын сата бастады. Жақында мен 75 сомға (ассигнациямен) сатып алынған төрт ер баланы көрдiм .
Кiшiсiнiң жасы жетiде …” Мiне, көшпелi қазақтардың азатшыл рухы отаршылдықтың темiр қамытын
мойнына iлген соң, кешiкпей-ақ осындай күйге тап болды. Махамбет осы сұмдықтарды көзiмен көрдi.
Сондықтан да, 1836 жылы әбден шыдамы таусылған халық теңiздей толқып көтерiлгенде, осынау
тегеурiндi дүмпудiң дем берушiсi Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бiрге арыстандай ақырып,
азаттық туын қолдаса көтерiп шықты. Бiрақ әдiлдiк жеңiлдi, озбырлық жеңдi. “Кезенген жауға кез келдiк,
жалғыз найза, бiр атпен”,-деп, Махамбеттiң өзi айтқандай, жаужүрек батырдың қолындағы жалаң қылыш
отты қарудың алдында дәрменсiз болды. Ең сұмдығы, көшпелiлер тарихында тұңғыш рет ханы халқына
қарсы шығып, ата жауымен ауыз жаласты. Алдымен Жәңгiр хан, кейiн Баймағамбет сұлтан подполковник
Геккеге арқа сүйеп, әдiлдiк сұраған халықты қанға бөктiрдi. Арыстан туған Исатай оққа ұшты. Одан да
өткен сұмдығы, халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған ақынына көшпелiлердiң тарихында тұңғыш рет
қол көтерiлдi. 1846 жылы Баймағамбет сұлтанның жұмсауымен Төлейдiң Ықыласы, Боздақтың
Жаңабергенi, Нұралының Мұсасы, Өтеулiнiң Жүсiбi, Тұрымның Төрежаны сияқты пенделер Махамбеттi
өз үйiнде, балашағасының алдында қылыштап өлтiрдi.
1836-1838 жылы Нарын құмындағы халық көтерiлiсiнiң жеңiлуi, түптеп келгенде, көшпелiлер
басынан бақыт құсы ұшып, дәуреннiң өткенiн көрсетедi. Яғни, жеңiлген Исатай мен Махамбет бастаған
азатшыл рухтағы қауым емес. Өйткенi, олар сол азатшыл рухына қылау түсiрмей, мақсат-мұратынан
айнымай құрбан болды. Жеңiлген-сол заманның сұрқай саясаты. болатын.
Махамбет өзiнiң рухы асқақ жырларын жыршылығы тасып шығармаған. Оның бойындағы
буырқанған аста-төк өнер күрес жолындағы ең оңтайлы қаруы болған. Тек қана жырлары емес, оның 3
арынды күйлерi де ұдайы ситуация үстiнде туындап отырған. Бодандықта өмiрi өксiген халқының қағажу
көрген хал-күйi, өз халқына қарсы сырт күштiң қол шоқпары болған Жәңгiр хан мен Баймағамбет
сұлтанға деген запыран ашу, ел қамын жеп еңiреп өткен Исатай батырдың ұрпаққа өнеге өр тұлғасы,
көтерiлiс күндерiнiң ең бедерлi сәттерi, асыл арманның күйреуi.
«Махамбет екі образ жасады, - дейді академик Қ.Жұмалиев. – Бірі Исатай образы, екіншісі Махамбеттің өз
образы». Дәл айтқан: Махамбет бірнеше толғауында әлгідей «алтын сөздермен» майдандас ағасы – «ақ кіреуке
жағасы» Исатай Таймановтың – ол басшы, бұл қосшы боп қасында бірге жүрсе де ұсынса қолы жетпес алыс
«арманының – таудан мұнартып ұшқан тарланының, кермиығы – кербезінің, керіскедей шандозының, құландай
ащы дауыстының, құлжадай айбар мүйіздінің, қырмызыдай ажарлының, Хиуадай базарлының, теңіздей терең
ақылдының, тебіренбес ауыр мінездінің» тастан қашалғандай сом тұлғасын әуелі осылай мүсіндеп, мінездеп
алады да, одан әрі бұл суретті қимылсыз статика қалпында қалдырмай, алай-дүлей асау динамикаға көшіріп,
асқақтата, аспандата шырқап әкетеді:
Батыр ақын батыр қолбасының сөз өнеріндегі мәңгілік бейнесін осылай сомдады да, бұрқанған
күшке, бұла қайратқа, шиыршық атқан жігерге, ызалы ашуға, ақылды нақылға толы өлең-жырын тұтастай
алғанда өзінің автопортретіне айналдырды. «Махамбеттің өз образы» деген – сол! Өйткені, оның
«қорғасыннан құйылған» ап—ауыр әр сөзінен Өзін танимыз.
Ашаршылық шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темірқазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме!!!» - Қай елде, қай халықта да дана тұлғалар, данышпан қайраткерлер тарих
ағымының биік жалында, халық тағдырының терең шайқалыс шақтарында дүниеге келетіні белгілі.
Қолбасшы батыр, қаһарман ақын Махамбет Өтемісовты тудырған ондай кезеңді шақ – патша
отаршылдығы мен хан өкіметінің езгісі мен қысымына қарсы бұрынғы Ішкі Орда шаруаларының 1836-
1837 жылдардағы көтерілісі.1836-1837 жылдардағы көтеріліс халқымыздың көпғасырлық тарихының ең
жарқын беттері болып саналады. Елдің жадында Исатай – Махамбет көтерілісі деген атпен белгілі бұл
көтеріліс ел шегіндегі, халықтың өз ішіндегі одан бұрынғы да, одан кейінгі де талай қозғалыстар
қатарында еңбекші халық мүддесін көздеген таптық сипатының айқындығымен ерекше тұр.
Исатай – Махамбет көтерілісі – халықтың даналығы мен құдыретінің айғағы.
