ол сол бала болды оның әкесі өлді сосын. ол
Əкем жарық дүниеден өтісімен, біз Үржарға көштік. Алматыдағы үйімізден
алғанымыз – бар болғаны екі-үш шамадан киім-кешек екен. Соны
автобусқа артып алып, шешемнің төркініне тартыппыз. Əкемізден үшеу
қалған ек. Үлкеніміз Маржан, ағам Данышпан жəне мен.
Бұрыңғы Семей облысына қарасты Үржар, өзіне аттас ауданның орталығы.
Қысы қақаған аязды, көктемі сұлу, жазы күннің мейірімді нұрына, күзі
жеміс-жідекке бай, табиғаты тамаша Үржар, қалың найман мен керейдің
байырғы құтты мекені. Тұрғындары ақкөңіл-сауықшыл, емешегі үзілердей
мейірбан, əзілқой жəне өнер мен білімге құштар Құдай сүйген пенделер.
Шығысында Тарбағатайдың тəккаппар шыңдары осы бір сұлу өлкеге,
ерекше бір асқақтық беріп тұратын. Үржарда адам баласына көңілді өмір
сүруіне Тəңірім барлық жағдай жасап қойған.
Біз осында тұратын болдық.
Мен ес білгелі нағашыларымның қабақ түйгенін, бір-біріне ауыр сөз айтып,
шекісіп жатқанын көрген емеспін. Нағашыларым шетінен өнерлі, оқыған,
мəдениетті кісілер. Бірі домбырамен күй шертсе, бірі гармоньмен əн
айтады, бірі өлең жазса, бірі аймақтағы барлық автокөліктердің хирургы -
əйгілі моторист, бірі Құдай жолына түскен діндар болса, бірі таланты
фотограф.
Төрт жасымда мен осындай адамдардың арасына түстім.
Мені білетін Үржардағы көрші-қолаң, туыс-жекжат «біртүрлі бала» - деп
атайтын. Оның өзіндік себебі бар. Үлкендердің айтуына қарағанда мен
маңайдағы тəмам жұртты жинап алып, «өзім бастан кешкен» таңғажайып
оқиғалардан сыр шертетін көрінем. Мысалы үшін, басқа планеталарға
шеккен сапарларым жайлы таңды таңға ұрып, елді еш шаршатпай
əңгімелеп береді екем. Немесе, сол кездегі КСРО-ның таңбамаңдай
басшысы Михаил Горбачевпен өткен неше дүркін кездесулерімнің
нəтижелері жайлы таратып айтамын. Ол ол ма, менің əңгімемді қызықтаған
қауымға үйдің қасындағы тоғайдан Гитлер мен Борманды кездестіріп,
үшеуіміздің екінші дүниежүзілік соғыстың салдарын сараптағанымыздыбілдіруім мұң, жақын маңайдағы дүкендерден лимонад əкелінеді. Бұл кезде
пақырыңыздың қиялына жарықтың өзі жете алмай аласұратын! «Тархун»
əкелінсе (сол кезде ол лимонадтан қымбаттырақ тұратын), мен жаңа, тың
естеліктерге сөзсіз көшем. Бұл «мінезімді» біліп алған ағайын күн ара
менің əңгімелеремді тындауға əжептəуір дайындалып келетін. Мен де
олардың көңілдерін қалдырмауға тырысам. Ол үшін, менің бала миым
ұдайы жұмыс істеп тұратын. Жаңа қырық өтірікті ойлап табу оңай
деймісіз? Ол бір бес минутта айта салуға келмейтін күрделі жəне машақаты
көп жұмыс. Елді мезі етпеу үшін айтылған əңгіме қайталанбауы тиіс. Оның
үстіне айтып отырған оқиғаларда логикалық сабақтастық міндетті түрде
болу керек. Бір жерден сондай дүниелерді оқып алып, соған өз жанынан
бірдеңелерді қосып, ұра беретіндей, мен бес-алты жасымда əлі хат тани
қойғам жоқ. Сондықтан мен тəтті-мəтті мен дəмді сусындарды маңдай тер,
адал еңбегімен алатынмын. Жұрттан түскен «гонорардың» тең жартысын
міндетті түрде ауру ағама əкеліп берем. Ол өз кезегінде маған салған
суреттерін сыйлайтын.
Ағам екеуміз дос едік.
Менен екі жас үлкендігі бар ағам, нағашыларымның айтуына қарағанда
үлкен кісілердің əңгімесін айтады екен. Туғанынан мүгедек боп қалған
ағам, тапжылмай отырып сурет салатын. Мен оның салған суреттеріне
сүйсінуші едім. Бірде ол маған дəптердің бетіне салынған гүлдің суретін
сыйлады. Шетіне «Бауырыма ағасы Даныштан» - деп жазып қойыпты. Оны
мен кейін хат танығаннан кейін оқыдым. Мектеп түгілі, балабақшаның
табалдырығынан аттамаған ағам сол кезде өздігімен əліппені танып, оқуды
үйреніп алған. Əлгі суреттегі гүл құдды тірі сияқты еді. Əлі есімде,
жататын керуетімнің басына іліп қоятынмын. Таңертең тұрған кезде ағама
«Дəкай, қарашы сен салған гүл жел соққандай билеп тұр» - деп
таңқалатынмын. Ол соған мəз болушы еді, жарықтық...
Сол сұрқайы күзді есіме алсам, денемді мұз қариды. Қазанның ең бір
сүйкімсіз күндерінің бірі еді. Семей жаққа күз ерте келіп, артынан қыс көп
ұзамай қылышын сүйретіп, сау ете қалатын. Сондай бір жауынды-
шашынды, ызғарлы күндердің бірінде мен аяулы ағамнан айырылып
қалдым.
Біз ағам екеуміз қуыстай бөлмедегі жиналмалы тар төсекте жататынбыз.
Бір күні кешке қарай мазасы болмай тұрған ағам менешқашан көре алмайтынын түсінбеді. Далаға атып шығып, жылап отырған
шешеме келіп: «Анау тұрмайды, мен жалғыз қазға бармаймын!» - деп
қиғылық салып тұрмын. Бір жағынан жиналған жұрттың жылауы маған бір
сұмдықты сездіргендей шошытып, дауысым бəсең шығып, дірілдей
бастағанын да сезіп тұрмын.
Шешем:
- Дəкай қатты ұйықтап қалды. Ол енді оянбайды... – деді. Мен əлі де елең-
алаң қалпымда тұрмын. Бір кезде санамның түкпіріне «ағам қайтыс болды»
деген суық ақпарат жетті. Осылайша мен алғаш рет ажал деген сұмның бар
екендігін білдім. Қазалы жұрттың бір шетінде, «енді маған кім сурет салып
береді?» - деп бақырып жылап тұрғаным əлі есімде. Сол кездегі ащы
өкініш сезімі əлі күнге дейін кеудемде жаңғырып тұр.
Шешем əкем қайтыс болғасын, екі жылдан кейін күйеуге шығатын болды.
Бұл мен үшін ең жағымсыз, мүлде күтпеген жайсыз хабар болғанын
жасыра алмаймын. Марқұм нағашы апам: «Мамаңды бір жақсы аға үйіне
əкетеді, сол сенің папаң болады» - деп жатқаны жадымда.
Əке орнын баспай қалғыр əлгі жақсы ағамыз, елу жасына дейін жылқы
бағып, дала кезіп, адамдармен араласпағасын түз тағысына айналған,
қарабайыр һəм қатал адам екен. Елу жасына дейін əйел мен бала дегенді
білмеген əлгіге менің шешемді зорлап қосқандай. Шешемнің қалың малы
ретінде нағашы апамның үйіне бір қара ж
