М.Әуезов – ұлы суреткер
Мұхтар Әуезов - бірден танылған тума талант. Болашақ ұлы суреткерді әріптестері мен замандастары ертеден-ақ болжай білген. 18-20 жастардағы Мұхтарды құрбы-құрдастары әзіл-оспаққа, әжуаға айналдыра бастаса, Міржақып Дулатов: "Тиіспеңдерші. Осы қара баладан түбінде бірдеңе шығады" - дейді екен. Алдында өзінің Би-ағасымен, бәріміздің де Би-ағамызбен, Бейімбет Майлинмен бірге талай қыңыр пікір айтушыларға батыл төтеп беріп, бар шындығымен дәлелдеп, "Қилы заманды" ең таңдаулы шығармалардың қатарында санаған Ғабит Мүсірепов повесть авторыменҚызылордада 1929 жылы алғаш кездескен. Кездескенде де, парасатына да, талантына да, тұлғасына да сол күнібас иіпті. 30-жылдардың басында Ахмет Байтұрсыновөзімен бірге түрмеде жатқан інісіне: "Мұхтар, сен кешірім сұ рап, кең дүниеге шық. Бізді де сына. Сенің болашағың өте зор,» - деп а ғалық, ұстаздық акыл-кеңес беріп, жүрекжарды сөзін айтыпты деген әңгіме бар. Ақаңдай халқы үшін жаралған адамның ол сөзіне сенбеске болмайды. Осының барлығын ұ -.лылардың көрегендігі, елінің болашағын ойлаған, оның өнері мен әдебиетін құлай сүйген таланттар мен дарындарға жан ашырлығы деп білуіміз керек. Бұл күнде сол көребіздің бақытымызға айналып
Дүниеге "Абай жолын" сыйлаған М. Әуезовтіңшеберлігіне көзі қарақты мыңдаған, миллиондаған оқырмандар ғана емес, домалақ жер шарына танымал жазушылардың өздері таң-тамаша қалып, есімін ауыздан-ауызға таратып жатты ғой. "Кезінде орыс мәдениетініңдамуына Пушкин қалай әсер етсе, қазіргі Орта Азияныңкөркем ойы мен көршілес халықтарымыздың бүкіл рухани өмірінің қалыптасуына Әуезов сондай ықпал жасады", - дейдіШ. Айтматов "Ұстаз туралы сөзінде /3; 10/. Луи Арагонның пікірінше "...әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін шығарманы табу қиын" [1; 22]. "Сіз әлі "Абайды оқыған жоқпысыз? Онда сіздің ештеңе - оқымағаныңыз. Бұл - таңғажайып, бұл - керемет" деп жер жүзіне жар салған Альфред Курелла ондағы кейіпкерлерді "Шекспир суреттеген бейнелердің өзі!"- деп, тағы ағынан жарылады. Андре Стиль одан да әріге кетеді, "Стильайқындығы, сөз құрылымы Гомерді еске түсіреді" - деп атап көрсетеді ол [1; 72]. Аңдасаңыз, әйгілі жазушылардың бұл ойларының астарында қазақ тіліне деген, ұлы эпопея жазылған тілге деген үлкен ынта, қызу құштарлық, нәзік сүйіспеншілік жатыр. Ал М. Әуезов тілі, М. Әуезов стилі мұндай құрметке әбден ие.
Мұхтар Әуезовтің казақ тілін байытуға қосқан орасан еңбегі мен оның нәтижелерін үлкен екі арнада, екі бағытта, екі тарапта қарастыру қисынды. Олардың бірі және негізгісі - оның жазушы ретіндегі лексика мен фразеологиядағы,грамматика мен стилистикадағы табыстары жайлы; екіншісі сөзқолданымға байланысты жазушының теориялықолжамдары мен тұжырымдары, ұсыныстары туралы зерттеулер болмақ. Екінші мәселеге қатысты азын-аулак ойларымызды қайталауды ретсіз санап, бірінші мәселе төңірегіндегі қысқаша ой өрбітпекпіз.
ығармаларынан тілдік құралдарды қолданудыңтамаша үлгілері көзге түседі. Қайсыбір суреткерлердің сөз қолданудың санаулы түрлерімен шектелетіні баАйталық, біреулері метафораны үйіп-төгіп пайдаланады да троптың басқа түрлеріне соншалықты мән бере бермейді;екіншілері сөзжасамға қабілетті келеді де, көркемдік құралдардың өзге түрлері бәсеңдеу таныла береді; енді біреулері"өз аулының тіліне" көбірек көңіл бөліп, суреткергеқойылатын шарттарды тең ұстамайды. Ал М. Әуезовтің ұлылығы сөз қолданудың әр тараптылығынан, әр сөйлемнен байқалып отырады. Демек, М. Әуезов туындыларында мағынасы көмескі сөздерді жаңарту да бар,жалпы қолданыстағы сөздердің былайғыларға біліне бермейтін сырын ашу да бар, синоним, антоним, >омонимдердің ішкі мазмұнын дәл тану да бар, тосын сөз тіркесі мен дағдыдан тысқары қосымша жалғау да бар, әр кейіпкердің аузынан айтылатын аңғал сөз де, ұлағатты ой да бар және осылардың бәрі өз орнында өте бір қисынмен жарасымын тауып отырады. Сөйтіп,Мұхтар Әуезов - көркемдік делбесін тең ұстаған ұлы сөз зергері.
М. Әуезов шығармаларында көпшілікке түсініксіздеу сөздер мен сөз тіркестерінің(зымғап барады, дүрк, қаржасу,қыңратқымау, серімастану т.б.) кездесіп отыруы – табиғи құбылыс: Байтаста үн жоқ, өз бетімен зымғап барады. letter-spacing:-Ырғызбайдың жиырма ауылы тағы да дүрк көшті (Абай, I)әлде «ән» деп, "сән" деп, осы жаз бойы өзің серімастанып бүркеп отырмысың? (Абай жолы)
Бір қарағанда, қабылдауға қиындық келтіргенімен,сөйлем ішінде, мәтін орайында олардың мағыналарын ұғынуға болады. Осы орайда жазушы Т.Ахтановтың: "... олМ. Әуезов талай өлі сөздерге өмір бітірді, ол құрған сөз тіркесінде сезіміңді жалын боп шарпитын от шашырап тұратын-ды" - деген сөзі ойға оралады [1; 93]. Бұл сөздер әшейін ғана қолданыс тауып отырған жоқ,шынында да, эмоциональдық әсер беріп түрады.
Троптарды (метафора, метонимия, теңеу, эпитет т.б.) >орайымен жұмсауда М. Әуезов алдына жан салмайды. Осылартіркесе қоймас-ау деп күдік тудыратын сөздердің өздері Әуезов қаламына іліккенде, айрықша мәнге ие болып, кейіпкерлердің жан дүниелерін ашуға ерекше қызмет етеді.Көп реттерде мұндай сөз қолданыстары жазушыныңокказионализмдері болып та көрінеді (өмір аязы; сұрғылт топ; жұқа толқындай бұғақ; тоны жібімейтін әке; мөлдір үн, ыстық ермек; жұтаң қыста күн райын баққан бақташыдай; шыныланған қар т.б.):Енді, міне,өмір аязының алдыңғы болып, Жампейіс арқылы, қойшылар арқылы келіп >жатқан сұм салқын сол ғой деп ұққан-ды (Абай, I). Өңшең тоң, шекпен киген сұрғылт топтың пішіні де қазіргі күзді күздіңсұрғылт, letter-spacing:жабырқау аспаны сияқты күңгіртЖұмсақ жұмыр иегінің астында жұқа ғана бірболыпнәзік бұғақ білінеді Мөлдір нәзік үнмен ақырын күлді. Қарлығаш қанатының ұшындай үп-жендеттің жебесіндей(Абай, I)
Осылайша әлдебір заттарға қатысты салыстырмалыұғымдарды адамға байланысты қолданып, табиғат құбылысында болып жататын қасиеттерді де адамдардың жан-дүниесін бейнелеу үшін пайдалану автордың көркем сурет салуына көп септігін тигізеді. Мұқаңның өз ойы да осыны айғақтайды: "...күндегі, қүлаққа сіңіп жүрген тозыңқысөзден жазушының қаша сөйлейтіні бар. Әдейі өзінің тілін тақ-тақ тіл етпей, шеберлік, көрік іздегісі келеді. Кенеулі ойды да көрікті,әсерлі етіп айтпаққа талпынады", - дейді ол [2;278].
Табиғат көрінісі мен жансыз деп есептелетін кейбір заттарға «жан бітіріп»,адам әрекетімен астастыра бейнелеуі жазушының тағы бір үлгілі жағын көрсетеді. Әдетте күн шығып жатады, көтеріліп жатады- мұның бәрін адам санасынан тысқары құбылыс делік. Бірақ жазушы оны «қинала» немесе қысыла, яғни, адамша әрекет жасағандай суреттейді: Таң атқанда жел басылып, жауа бораған боран айығыпты. Алыстағы ақ белден жаңа көрінген күн қып-қызыл екен. Қысылып, қиналып шыққандай (Абай, I). Сол сияқты, самауыр да "кіріп келеді", «бусана тыныс : ... екі иіндеріненбусана түсіптыныс алған сары самауырлар кірді. Кірді де, бар қонақтыңкүйін келістіріп, көңілін тапты (Абай, I).
Тегінде, "...жазушының көркөм әдебиеттегі тілі тек жабайы, жұпыны ұғым тілі ғана болып қоя алмайды. Ұғым, түсінікпен катар, ой, сезімге де бірдей әсер етерлік айшықты сөйлеу шарт. Ылғал жоқ, дәм жоқ, текграмматикашылдың сәл ғана білген, күнделік калыпта тұтынып жүрген, шама-шарқына өлшенген әдебиет тілі көркем болып жарытпайды" [2; 281].
И.С. Тургеневтің Е.Е. Ламбертке жазған бір хатында: "Сіз орысша өте жақсы жаза алатыныңызды біліп отырсыз ба? Тартынбаңыз, грамматика мен синтаксистің тұмсығынан соғуға батыл болыңыз, сонда өте жақсы шығады", - дейтіні бар. Мұқаңның да грамматикашылдықты сынға алғанын еске салдық. Тағы бір үзінді келтірейік: "Кейде бастауыш, баяндауыш, пысықтауыш - бәрі бірдей-ақграмматикашылдық үйреншікті өлшеуі бойынша тізіле тұрып-ақ, жазушы сөзі су татып, сорға батып тұратыны болады! Мейлінше болады"[2; 281]Мұның аты - әсте де ұлы жазушылардың тіл білімініңтұрақты жүйелеріне, ярустары мен деңгейлеріне қарсылығы емес, керісінше, нормативтік грамматиканың қалыбында қалып қоймай, сол тұлғалар мен конструкциялардықолданыстағы таптаурын, керек десеңіз, адамдыжалықтыратын, мезі ететін дағдыдан саналы түрде бас тартып, көркем әдебиет тілі тұрғысынан әсерлі құрастырабілуге шақыру деген сөз.
Осы ретте Әуезов шығармаларында тосыннан құр
