Аядай аймағымыздың санаулы бөлігі ғана әсем табиғатты қарасаң көз тоймас, басқаға көрсетсең көңіл марқайтар жерлері бар. Жер асты кен байлықтарына да кенде емес. Алтын, күміс, тас көмір мұнай дейсіз бе бәрі де иглікке жарар дүниелер. Мұның барлығы дерлік дамысты елдердің қызығушылығын тудырып та отыр. Ендеше осы байлықтарды іш-сырт сұғанақтарынан қорғап берешекті етіп пайдалану үкіметіміздің стратегиялық басты саясаты болуда. Осыған байланысты кен байлығы бар өлкелерді, ондағы құрып кетуге тақаған аң құстарды қорғауға алу ерекше маңызға ие. Бұл жөнінде Ұлы Құрылтайдан заңдар қабылданып, оны бұлжытпай жүзеге асыруды міндет болдырды. Қорыққа алынатын жерлерді белгілеп әркімнің атқарар міндетін айқындады. Қорық жер негізінен үш бөлікке бөлінеді. Атап айтқанда төтенше, саяхат, шекті деген сияқты. Төтенше белгі адам жан баспайтын қырағы қадағалауда болатын аумақ. Саяхат бөлігі – шетел жиһанкездеріне елдің көрікті өлкелерін тамашалатып ел байлығын көрсету болса, шекті бөлігі мал жайылымына пайдалануға болмайтын табиғи жаратылмышын қалыпты сақтауға арналған жерлер. Мұндай өлке Цэнгэл. Сагсай, Даян, Алтай, Дэлүүн, Баяннуур, Ногооннуур, Буянт тағы басқа сұмындарда бар. Үкіметімізден тиым салынып, қорғауға алынған өлкеге ешкім де қол сұғып баса көктеп иеленіп ауасы мен суына, байлықтарына қиянат жасауға тиісті емес. Алайда бұл талаптарды мүлтіксіз жүзеге асыруға жаппай атсалысу орнын таппай отырғаны өкінішті. Көрікті жерлі арнаулы қорығы бар Цэнгэл сұмыны бұл іске маңызды орын беруді жөн деп тапты. Жайылым менежменті одағы ұйымы бұл жайлы сөйлесіп қорық жерлерге қорған болу, шаппалық жайылымдықтардың берешегін молайтуды егжей тегжейлі сөйлесті. Сұмынның 366 мың га алаңы қорықты өлке. Әйтсе де осының 300 мың га алаңы мал шаруашылығы игілігіне айналдыруда. Сұмын малшылары 2-ай туа осы қорықты өлкеге көшіп барып 11-айды аяқтай қыстауға түседі. 10 айға жуық қорықты өлкенің игілігіне кенеліп, малын семіртіп, серпіліп қайтады. Бірақ жер серпілмейді, керісінше түгінен айырылып, шаңдықтанып қала береді. Ол жыл жыл сайын жалғасады. Мұндай қорық жерде қандщай қасиет болсын. Бұл жерге қайта айланып бармас десең келер жылы тағы жайғасып жердің қасиетін одан әрмен кетіреді. Бұл ақыл есі дұрыс адамның жасайтын қылығы емес. Япырау мал жермен мал емеспе. Осыны неге ойламаймыз. Әрозияға ұшырап бар кәдір қасиетінен айырылып бара жатқан жердің мүшкіл қаліне аяушылық сезім неге білдірмейміз. Қорыққа алынған 60 мың га алаңды осылай тоздыра берсек ел бетіне не деп қараймыз. Жайдің жаман болып бара жатқанын біле тұрып, тоздыра берсек өзіңде тозатыныңды ұғар сәт туды. Табиғи байлықтарды қорғап, сақтауға оны ұзақ уақыт күтіп пайдалануға ой бөлінбейді. Су бұлақ көзін ашып тандыры кеберсіген жер ананың төсін жібітіп, емшегін иітудің орнына жас ағаштарын қиратып, құртып жоя түседі. Қорықты өлкелердің мұндай жадау күні ертең-ақ құрдымға кетерін аңғартады. Бізден малда, жанда саны көп Ресей, ҚХР-ның шекарасына іліксең болды сыңсыған тоғай, жайқалған егінді көресің. Сөйте тұра олар жыл сайын әбірерге түсіп, ағаш отырғызып жасыл алқапты молайтуға ден қойып отырады. Біз осындай әрекетке неге бармаймыз. «Ал балық аузыма сал балық» болып отырғанымыз жарамаса. Үйіңе қонақ қонса 5-6 ай жатқызатын мүмкіндік бола береме. Жерде сол сияқты бар қасиетінен айрылып қайтіп түлеп өспес күйге түсуде. Сын түзелмей мін қайдан түзелсін. Сынның бар шегі ақ, қызыл партияның салғыласы шеңберінде жүріліп, жұрт бет-бетімен білермендікпен кетті. Заңмен қорғалған табиғи кешенді жерге кері ықпал жасамау жөнінде адамдарға ықпал етерлік жұмыс жүрілмейді. Сұмын басшылары т.б лауазым иелері табиғат қорғау туралы заңды орындатуға міндетті екендігін түсінер кез жетті. Қорыққа алынған жерлерге сұғанақтық жасамай оған қорған бола білу, сұмындық лауазым иелерімен қорық маңын мекендейтін малшы қауымның кезек күттірмес борышы болуға тиісті. -Біз дейді Монгол Алтай таулары мемлекеттік қорық әкімшілігі бастығы Мантай үкіметімізден қорыққа алынған жерлерді қорғау ісін жауаптанамыз. Бұл міндетімізді жүзеге асыру үшін ондай жерлерге адам, мал бастырмауға тиістіміз. Өйтсе бізде заңа қайшы жаймен ымыраласып отырмыз-деген сөз. Қазір қорық өлкелерге ауылдар көшіп барып жайлап эрозияға ұшырап келе жатқан жердің сыйқын кетіріп сыпатын жойып барады. Бұл келеңсіздікті үзілді кесілді тиюға болар еді. Бүгінгі мүмкіндікпен болмысқа санасудан көптеген кемшілітерге жол беріліп келеді. Алда заңды жүзеге асыру жолында жұмыс жүргізсек қорықты жерге бірде мал жан бастырмайтын боламыз. Бізге үкімет сенім жүктегеннен кейін оны орындау шарт. Бұл жайында малшылардың апаратын мал санын шектеп, отырар мерзіміне де шектеу саламыз. Тұяқ кесті болған жердің қыртысы көшіп, қайтіп пайдалануға келмей қалатынын білсек біз оны доғатуға тиістіміз-деді Мантай табиғат туралы заңның бей берекетсіздікке жол жоқ екенін тұжырымдап. Иә шындығында солай адамдар біздер табиғатқа ешіміз бардай қатысып келдік. Оның бізден өш алғанын өсімдік өспей, қуаңшылыққа ұшырай бастағаннан көруге болады. Ендеше барлығымызда табиғатпен қатысқанда заңсыздық әрекеттерге бармай оны аялап, қорықты жерді сақтап оған қорған болайық.
