Көк бөрі” - әскери ұран болсын. “( “ Оғыз-қаған туралы аңыз”, “ХІІІ эпикалық мазмұнындағы жазба дерек, жалғыз тізім, ұйғыр жазушысымен жазылған. Париждегі Ұлттық кітапханада сақталған
Көптеген қазақ тайпаларында, жолмен тараған тамғамен қатар, өздерінің ұраны бар. Қазіргі күні көптеген ұрандарды- өздерінің үрім-бұтағына бір атасынан тарайтыны және белгілі бір шежіреден шыққан адам ғана біледі. Бірақта, бірдей тамға мен жалпы биі ұранды қолданған, өздерін байырғы бір ата – бабадан тараған деп санайтын жүздер де кездеседі. Осындай ұрандарды қарапайым, не стандартты деп атауға болады. Бірақ атақты қазақ халқының тарихыда керемет, бір сөзбен ұлы ұрандар да кездерін айтсақ, бүкілхалықтық, әскери ұран – Алаш! Сол кезден-ақ қазақтың үш тайпалық бірлестіктері- Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүздің, осыған сәйкес; Бақтияр, Ақжас, .. т.с.с. көптеген ұрандары басты рөл атқарды.
өз туған ұрандарына қарамастан, көшпенді халық үшін соңғыларының маңызы зор болды, өйткені олар қиын қыстау сәттерде тек ағайын туысы ғана емес, сонымен қатар бірлігімен халқымен күш қуатын сезінуге жігерлендіріп, көптеген ұлы ерліктер жасауға талпындырды. Бірақ бір жайтты атап өту керек: төтеп беруші қазақ халқының мінез-құлқына айналған-соғысшыл жауларымен қарулы қақтығыстар көп болмаған. Содан шығар, ұлы ұрандардың қажеттілігі жай бір оқиға болған жоқ. Қазақтың ұлан-ғайыр, шексіз даласында үлкен әскерлер соңғы бір шешім болып табылады. Жоңғар шапқыншылығы – бұл ереже емес, ерекше бір мәселе. Бұл оқиға қазақ хандығының ыдырау мен құлдырау кезеңінде, яғни үш тайпалық одаққа бөлініп, олар билік үшін талас-тартыс кезінде болды. Бұны мына мәселе дәлелдеп бере алады:- Кіші жүз жоңғар шапқыншылығынан ешбір зардап шекпеді, Орта жүз бірең-сараң әсерін сезінді, ал қатал Жоңғар әскерлерінің бүкіл ыза менен күші Ұлы жүзге тиеді, сондықтан қазақ жерінің оңтүстігінде көшіп-қонып жүрген тайпалар жау жағынан көптеген айуандықты тартады. Қызғаныш пен көзқызарлықпен шапқан жауды қуып шығу үшін күш қажет болды, мысалы, Жетісу мен Қаратау жотасының ұлан-ғайыр территориясын қорғау сонау 3-ші он жылдыққа дейін созылып кетті. Айқындап айтсақ, үлкен әскерді жетектеп келе жатқан көшпендінің арасында халықты ауызбіршілікке шақыра алатын көшбасшы болуы керек. Жан-жаққа шашыраған, бытыраңқы халықты бір жұдырыққа жинау әрбіреудің қолынан келе бермеді, бірақ мыңнан біреу болып шыққан адам ғана осындай атаққа ие бола алады. Бұған қарамастан, әр тайпаның өз ақсақалы – тайпа көсемі ретінде – көшбасшыларды олардың билігіне таласады деп менсінбей, көп бағына бермеген. өйткені Маде Шаньюй, Күлтегін, Шыңғысхан не Темірлан сықылды әскербасылар бірғасырда бір туатын адамдар болған. Жазық далада көшіп-қонып жүрген халық үшін шаруашылығын жүргізуге ауа-райы өте қолайлы болса, қазақтар жаратылысынан жалқаулау халық болғандықтан, еш қиындықты ойламай, демалғанды ұнатқан. Бүкіл орта ғасырлық саяхатшылар байқаған – “қымыз біткенше, олар басқа тағам жайлы ойламайды да” (Гильом Рубрук, “шығыс елдеріне саяхат” ХІІІғ). Бірақ қазақтар мүлдем жұмыссыз отырды деп айтуға болмайды. Көшпенді бірақ үлкен аумақты әскери сапарлар көптеген ақша қаражаты керек екен және өте көп қауіп төндіретінін түсінді, сондықтан сол кездегі әдеттегі барымта алу- яғни көрші ауылдың жылқыларын ұрлауға баратын. Малдан басқа, қыз әйелдерді ұрлайтын, қалындыққа мал төлеуге жеңіл болатын, сонымен қатар керуендер тонайтын. Бұл әрине тайпа, рулардың жақындасып, халықтың бір шаңырақ астында жиналуына көмектеседі. Сондықтан ұлы ұрандардың ақырындап ұмытылуына әкеліп соқты.
Бір сөзбен айтқанда ұлы ұрандардың кезеңі – бұл көшпенді қоғам пайда бола бастағанда, олар көшпендінің көтеріліп, гүлденіп, мықты күш болған кезенде, яғни – сақтар, ғұндар, түркілер, Алтын Орда демек бұл әскери ұрандар бір тудың астында он мыңдап, 100 мыңда атты әскери жасақтар жинақтайтын.
Сол кезде шығар, көне қазақи ұран Алаш туған. Шыңғысхан хандығы құлағаннан соң әскери ұрандар аз қолдана бастады, одан кейін де қазақ жерінде әлсіз хандар дұрыс билік жүргізгенің орнына қазақ жерлерін бөліп, өз иеліктеріне ала бастады. Билік үшін күрес әскери насақтарды әрі қарай күшейту кедергі жасады және де ірі, мықты жасақтардың ыдырап, бөлінуіне әкеп соқты. Осы жағдайлар, яғни ХVғ екінші жартысында ашуланған сұлтандар Жәнібек пен Керей Әбілхайыр қарашағынан адамдарды өз жағына қаратып, кейін қазақ хандығының шатырын құрды. Сонымен де олардың қонып қалған рулас туыстарының көшпелі жерлерінде өздерінің шежірелі тамғалары мен сол баяғы ұрандарымен өмір сүрген.
Енді сіздермен көбірек көшпенділердің қолданған ұрандарына тоқталайық. Біздің күнге дейін жеткен қолжазбаның бірі “Бабурнама” оны Темірланның шөбересі – Самарқандықтың билеушісі Әмір Бабур жазған. Ол жерде қызықты жазулар бар: “Хандар да оның жанында беттерін бұрып, қымызды шашырататын. Сол кезде мыс үрмелер ойнап, дабылдар қағып, ал қатардағы батырлар жоғары дауыспен әскери ұрандарды қайталайтын. Осыдан жан-жақта үлкен шу көтеріліп, бір мезетте 3 рет қайталанып, басшылар ат үстіне отырып, 3 рет айналып өтетін”
Бұдан сапарға кетерде әскери жасақтарды тексеру кезінде қайталанып ұрандарды айқайлап айтатынын көріп отырамыз орта ғасырдағы 3 рет қайталанатын “Ура!” ұраны тектес. Ұрандар екі қарама-қарсы әскери жасақтар кездескен кезде қақтығыс алдында айқайлайтын. Ал қақтығыс басталғанда барлық дауыспен “ұ-ұ-ұр!” деп айқай салатын. Осыдан “славян-орыс сөзі, ура-а!” тамырын алады. Төбелесте “ұ-ұ-ұр!!” деген айқай, кейін қарсыластардың қақтығыстағы айқайлап созған “а-а-а!” деген сөзі бірге қосылып буындардан бүгінгі бәріне таныс “ура” сөзі шықты.
Бұл жерде түркі сөзі “ұран” “ұр” дегенді білдіретінін айтсақ артық болмас. әрине көшпенді қоғам, ру, тайпа ыдыраған соң ұрандар мүлдем ұмытылып кетті. Ер жігіттер әрине көрші ауылдардың жылқыларын ұрлаған кезде, ауыздарынан дым сөз шығармай , барымтаға барар алдында ұрандармен жігерленеді. Сонымен қатар ұрандарды ірі тойларда естуге болады. Мысалы: ата-бабаларын еске алу тойлары үстінде бәйге, көкпар, күрестер, қыз қуу, тамақ жеуден жарыстар, ойындар өткізгенде жарыс басталар алдында ішкі рухани дүниесін жігерлендіруге ұранды айқай салып, шежірелі сөздермен жарысшыларды талпындыратын. Сөз аяғында мынаны айтуға жөн. Көшпенді ата-баба ұранын қиын кезеңде басқа ұранға ауыстырып кеткен кездерде болған. Осыдан ұрандар ауысып отырды. Мұндай шындық ұлы хан Абылай туралы деректерден білуге болады.
Біздің білуімізше Абылай ханның шын аты - Әбілмансұр болатын. 9 жасар кезінде сарттар бүкіл оның туған туыстарын өлтіріп кетіп бала ғажап түрде аман-есен қалды. Сол қазақ даласында ол өзінің хандық тамырларын ұмытып, ол кезде атақты Ұлы жүз биі – Төле биге малай болып жұмыс істейді. Оны сол кезде кір, лас, қожалақ түріне қарап “Сабалақ” деп ат қойған. Осы атпен ол өзі сұранып, жоңғарларға қарсы шапқыншылыққа барады. Бірінші жорығында ол Шарыш – Бахадұрды жекпе-жекке шақырып, басын шауып алған болатын. Таң қаларлықтай қақтығыс алдында ол әскери жасақтың ұранын емес, өзге “Абылай” ұранын айғай салады. Содан соң Сабалақ өзінің нақты тегін айтады. Ал Абылай деген ұранды ол атасының атымен атап кеткен. Сарттар атасын “Қанішер Абылай” деп атап кеткен. Руластары оны сұлтан деп, кейін Әбілмансұр аты ұмытылып, Абылай аталып кеткен. Бірақ Абылай хан бұл атты ұран етіп өмір аяғына шейін қолданған жоқ. Жуықтап айтқанда төре-Шыңғысханның “Архар” мен ауыстырған. Бірақта бұл жайт аса маңызды емес. Ұрандар уақыт келе бір-бірінің орнын басып, ауысып келген, осыған Сабалақ туралы оқиға соған дәлел.
